INHOUD. Voorwoord... vii Dankwoord... ix. Inleiding... 1

Transcriptie

1 INHOUD Voorwoord vii Dankwoord ix Inleiding Bestaande situatie: onzekerheid in viervoud Doel van het onderzoek: naar een theorie over de restitutie na vernietiging of ontbinding Overzicht Hoofdstuk 1. De traditionele verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie Analyse van de verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie Noodzakelijke voorwaarde: het toekennen van terugwerkende kracht aan de vernietiging en ontbinding Omvang van de restitutie Ontvangen prestatie bestond uit een geven: vordering uit onverschuldigde betaling A. Onderliggende beginselen van de vordering uit onverschuldigde betaling B. Omvang van de restitutie ) Goed ontvangen a) Ontvanger te goeder trouw i) Goed is nog in natura aanwezig bij ontvanger ii) Goed is niet meer in natura aanwezig bij ontvanger b) Ontvanger te kwader trouw ) Geldsom ontvangen a) Ontvanger te goeder trouw b) Ontvanger te kwader trouw Ontvangen prestatie bestond uit een doen of nietdoen: vordering uit ongerechtvaardigde verrijking A. Toetsing van de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking xi

2 Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten 1) Verrijking van de partij die de prestatie heeft ontvangen ) Verarming van de partij die de prestatie heeft verstrekt ) Verband tussen verrijking en verarming ) Gebrek aan juridische rechtvaardiging voor de verrijking en verarming B. Omvang van de restitutie Niet steeds een verrijkingsrechtelijke vordering beschikbaar Soms zowel verrijkingsrechtelijke vordering als revindicatievordering beschikbaar Kritiek op de verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie Illustratie van de tekortkomingen van de verrijkingsrechtelijke benadering Verklaring voor het ontoereikend karakter van de verrijkingsrechtelijke benadering Verrijkingsrecht: berust op een welbepaald evenwicht tussen drie beginselen Bij restitutie na vernietiging of ontbinding: evenwicht tussen deze drie beginselen behoort anders te zijn A. Verrijkingsverbod B. Vertrouwensbeginsel ) Overeenkomst onder bezwarende titel ) Overeenkomst om niet C. Autonomiebeginsel Ook in andere rechtsstelsels: tendens om de klassieke verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie te verlaten Structuur van het verrijkingsrecht in de onderzochte rechtsstelsels Duitsland Nederland Frankrijk Engeland Besluit Hoofdstuk 2. De moderne sui generis-benadering van de restitutie Uitwerking van de bestaande sui generis-benadering van de restitutie Behoud van de terugwerkende kracht van de vernietiging en de ontbinding Belang voor het tijdstip van het ontstaan van de restitutieverbintenissen xii

3 Inhoud Zakenrechtelijke gevolgen Omvang van de restitutie Goed ontvangen A. Goed nog in natura en in precies dezelfde toestand aanwezig bij ontvanger B. Goed niet meer in natura aanwezig bij ontvanger.. 71 C. Goed nog in natura, maar niet meer in dezelfde toestand aanwezig bij ontvanger D. Lot van de vruchten Geldsom ontvangen Prestatie ontvangen die uit een doen of niet-doen bestond Kritiek op de bestaande sui generis-benadering van de restitutie Verrijkingsverbod Voorbeelden waarin het verrijkingsverbod wordt geschonden Verklaring voor de schending van het verrijkingsverbod A. Risico voor waardeschommelingen van de ontvangen prestatie ) Monetair nominalisme opzijschuiven? ) Theorie van de waardeschulden opzijschuiven? 89 B. Risico voor toevallig tenietgaan van de ontvangen prestatie Vertrouwensbeginsel Autonomiebeginsel Besluit Hoofdstuk 3. Voorstel voor een nieuwe sui generis-benadering van de restitutie (met afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding) Voorstel om de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding af te schaffen Restitutie terugwerkende kracht In een sui generis-benadering van de restitutie is terugwerkende kracht van vernietiging of ontbinding overbodig Andere argumenten voor de afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging of ontbinding Storende gevolgen voor derden A. Storende gevolgen voor derde-verkrijgers ) Gevolgen voor derde-verkrijgers zijn storend ) Bestaande bescherming van derde-verkrijgers 102 xiii

4 Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten a) Verkrijgende verjaring i) Onderscheid naargelang de derdeverkrijger al dan niet te goeder trouw was ii) Onderscheid naargelang de aard van het goed b) Artikel 28 Hyp.W c) Persoonlijke vorderingsmogelijkheden bij uitwinning ) Evaluatie B. Storende gevolgen voor derde-schuldeisers ) Gevolgen voor derde-schuldeisers zijn storend ) Bestaande bescherming van derde-schuldeisers a) Bescherming bij ontbinding van een verkoop van een roerend goed b) Bescherming bij ontbinding van een verkoop van een onroerend goed ) Evaluatie Hinderpaal voor de erkenning van een veralgemeend recht op eenzijdige ontbinding Verjaringsproblemen Geen wettelijke bezwaren tegen de afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding Vernietiging Ontbinding Bestaande uitzonderingen op de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding Tussenbesluit Voorstel voor een nieuwe sui generis-benadering van de restitutie Uitgangspunt: respect voor het verrijkings verbod Omvang van de restitutie A. Uitgangspunt: waarde van de ontvangen prestatie bij ontvangst B. Invulling van het waardebegrip C. Beoordeling in concreto Voorwerp van de restitutieverbintenissen A. Teruggave in natura is mogelijk B. Teruggave in natura is niet (meer) mogelijk Neutraal karakter van de restitutie xiv

5 Inhoud A. Neutraal karakter ten aanzien van de eventuele fout van partijen B. Neutraal karakter ten aanzien van gebeurtenissen die zich na de ontvangst van de prestatie hebben voorgedaan ) Omvang van de restitutie wordt niet beïnvloed door de reden van het gebeurlijk tenietgaan van de ontvangen prestatie ) Restitutie omvat geen vergoeding voor genot ) Restitutie strekt zich niet uit tot de vruchten ) Omvang van de restitutie wordt niet beïnvloed door de gebeurlijke overdracht van de ontvangen prestatie aan een derde Afwijkingen op grond van het vertrouwens beginsel Overeenkomst onder bezwarende titel Overeenkomst om niet Afwijkingen op grond van het autonomie beginsel Ontvangen prestatie bestond uit een geven Ontvangen prestatie bestond uit een doen of niet-doen 156 A. Overeenkomst onder bezwarende titel ) Prestatie was niet in overeenstemming met de overeenkomst ) Toestemming ontvanger was aangetast door een wilsgebrek B. Overeenkomst om niet Besluit Hoofdstuk 4. Uitzonderingen op de restitutieplicht na vernietiging of ontbinding Traditionele uitzonderingen op de restitutieplicht De adagia in pari causa en nemo auditur In pari causa A. Draagwijdte van in pari causa B. Voorstel om afstand te nemen van in pari causa Nemo auditur A. Draagwijdte van nemo auditur B. Voorstel om afstand te nemen van nemo auditur Ontbinding van duurovereenkomsten Analyse van de cassatierechtspraak over de ontbinding van duurovereenkomsten Kritiek op de cassatierechtspraak over de ontbinding van duur overeen komsten xv

6 Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten Reactie van de rechtsleer: criterium van de (on)deelbaarheid van de overeenkomst Voorstel tot herdefiniëring van de uitzonderingen op de restitutieplicht Weigering van restitutie ter bescherming van de openbare orde of de goede zeden Verschil tussen artikel 6 BW en de adagia in pari causa en nemo auditur Toepassingsgevallen A. Voorwerp van de restitutieverbintenis is strijdig met de openbare orde of de goede zeden B. Geldelijke waardering van de te restitueren prestatie zou immoreel zijn C. Toestaan van de restitutie zou gedrag in strijd met de openbare orde of de goede zeden aanmoedigen D. Strijdigheid met een wetsbepaling van openbare orde of goede zeden Weigering van restitutie ter bescherming van een grondrecht Uitzondering op de restitutieplicht op grond van het wederkerig heidsbeginsel (bij ontbinding) Invloed van het wederkerigheidsbeginsel op de restitutie na ontbinding A. Het wederkerigheidsbeginsel als verantwoording voor het principe van de restitutie na ontbinding. 195 B. Het wederkerigheidsprincipe als richtsnoer om te bepalen of de ontbinding voor alle ontvangen prestaties een restitutieverbintenis doet ontstaan ) Ondeelbare overeenkomsten ) Deelbare overeenkomsten a) Nut dat beide partijen van de overeenkomst verwachten, wordt bij correcte wederzijdse uitvoering stelselmatig bereikt b) Overeenkomst kan worden opgesplitst in twee of meer op zichzelf staande overeenkomsten (zonder dat dit afbreuk doet aan de bedoeling van partijen) Geen invloed van het wederkerigheidsbeginsel op de restitutie na vernietiging Wettelijke uitzonderingen Wettelijke uitsluiting van het recht op restitutie Wettelijke beperking van het recht op restitutie xvi

7 Inhoud Afstand van het recht op restitutie Besluit Hoofdstuk 5. Verdere inbedding van de restitutieverbintenissen in het gemeen verbintenissenrecht Vooraf: enkele procesrechtelijke aspecten Relativiteit Relativiteit van de vernietiging en de ontbinding Relativiteit van de restitutie verbinte nissen na vernietiging of ontbinding Restitutieschuldeiser Restitutieschuldenaar Zakelijke werking (van restitutie verbintenissen die een goed tot voorwerp hebben) Gevolgen voor partijen Risico voor toevallig verlies Vruchten Gevolgen voor derden Derden die een concurrerend zakelijk recht op het goed hebben verkregen A. Gevolgen voor derde-verkrijgers ) Beperkte mogelijkheid tot revindicatie ten nadele van een derde-verkrijger a) Roerende goederen b) Onroerende goederen c) Besluit ) Aansprakelijkheid van een derde-verkrijger wegens derde-medeplichtigheid aan schending van een restitutieverbintenis B. Gevolgen voor derde-schuldeisers ) Roerende goederen ) Onroerende goederen ) Besluit Derden die m.b.t. het goed een persoonlijke aanspraak op de restitutieschuldenaar hadden A. Principe B. Uitzondering ) Verwerping van de theorie van het behoud van daden van beheer ) Alternatief (bij afschaffing van de terugwerkende kracht): artikel 1743 BW xvii

8 Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten 5.4. Interesten (bij restitutie verbin te nis sen die een geldsom tot voorwerp hebben) Exceptie van niet-uitvoering Schuldvergelijking Plaats en kosten van de restitutie Plaats van de restitutie Kosten van de restitutie Verjaring Slotbeschouwing Hoofdstuk 6. Schadevergoeding als complement van de restitutie Doel van de schadevergoeding bij vernietiging en ontbinding Positief versus negatief contractbelang Schadevergoeding bij vernietiging Vergelijkingsmaatstaf voor het vaststellen van de schade A. Juridische grondslag van de schadevergoeding geeft geen uitsluitsel over de te hanteren vergelijkingsmaatstaf B. Vergelijkingsmaatstaf moet consistent zijn met de vernietiging C. Precisering van de omstandigheden waarin schadevergoeding bij vernietiging kan worden toegekend Verschil met de werkelijke situatie van de schuldeiser Schadevergoeding bij ontbinding Vergelijkingsmaatstaf voor het vaststellen van de schade A. Juridische grondslag van de schadevergoeding geeft geen uitsluitsel over de te hanteren vergelijkingsmaatstaf B. Vergelijkingsmaatstaf moet consistent zijn met de ontbinding ) Rechtsvergelijkend overzicht ) Bestaande situatie in België ) Voorstel voor een onderscheid naargelang de schadevergoeding gepaard gaat met een klassieke ontbinding dan wel met een ontbinding met behoud van de ontvangen prestaties xviii

9 Inhoud a) Klassieke ontbinding (zonder behoud van de ontvangen prestaties) b) Ontbinding met behoud van de ontvangen prestaties Verschil met de werkelijke situatie van de schuldeiser Tussenbesluit Concrete omvang van de schade vergoeding bij vernietiging en ontbinding Enkele algemene principes voor de berekening van de schadevergoeding Schadevergoeding bij vernietiging of bij klassieke ontbinding (zonder behoud van de ontvangen prestaties) Overzicht van de voornaamste schadeposten A. Kosten voor het sluiten van de overeenkomst B. Kosten voor de uitvoering van de overeenkomst C. Kosten voor de vernietiging of ontbinding D. Kosten voor de uitvoering van de restitutieverbintenissen E. Gemiste opportuniteiten F. Genotsderving of improductiviteit G. Gemiste waardevermeerdering van een overgedragen goed H. Morele schade I. Kosten voor schadebeperkende maatregelen J. Niet: gederfde winst uit de vernietigde of ontbonden overeenkomst Voordeelstoerekening Schadevergoeding bij ontbinding met behoud van ontvangen prestaties Besluit Algemeen besluit Bibliografie Trefwoordenregister xix