Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds RAPPORT OP BASIS VAN ONDERZOEK DOOR MOTIVACTION MAART 2016

Inhoud Voorwoord 3 Achtergrond 4 Doel, probleemstelling en methode van het onderzoek 5 Samenvattende conclusies 6 Resultaten 10 - Bestuurders van pensioenfondsen 10 - Werkgevers met pensioenfonds 27 - Werkgevers zonder pensioenfonds 40 Bijlage: Toelichting Algemeen Pensioenfonds 50 1

2 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Voorwoord Centraal Beheer ziet grote kansen om met de oprichting van een Algemeen Pensioenfonds (APF) in de behoeften van de pensioenfondsen en werkgevers en bestaande klanten van Achmea te voorzien. 60% van de ondernemingspensioenfondsen overweegt een Algemeen Pensioen fonds om de rechten van deelnemers in de toekomst over te dragen. Bij veel werkgevers is het Algemeen Pensioenfonds nog onbekend, maar wel een passende oplossing voor veel ontwikkelingen. Om nader te bepalen welk aanbod, welke dienstverlening en welke positionering het beste aansluiten bij de behoeften van de doelgroep en bij de trends in de markt hebben wij een onderzoek uitgevoerd. Voor u ligt een samenvatting van dit onderzoek. Dienstverlening op basis van kennis van de markt Naast dit onderzoek hebben wij talrijke adviseurs, bestaande klanten, pensioenfondsen en andere marktpartijen gesproken. Stapsgewijs hebben we op basis daarvan het Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds neergezet dat invulling geeft aan de wensen en behoeften van pensioenfondsen, werk gevers, werknemers en adviseurs. Een Algemeen Pensioenfonds met zowel verschillende DB en unieke DC oplossingen. Een fonds dat toekomst bestendig is en inspeelt op specifieke wensen uit verschillende doelgroepen. Met een brede kijk op de totale oudedagsvoorziening waarvan via een vooruitstrevend portaal een volledig beeld inclusief AOW, lijfrentes, eigen spaargeld en beleggingen te krijgen is. Wij wensen u veel herkenning en lees plezier met deze onderzoeksgegevens. Wij bieden u deze gegevens graag aan omdat wij hopen ook u meer inzicht te geven in wat er speelt in de markt. Alle gegevens in dit rapport zijn gebaseerd op een onderzoek dat Motivaction uitgevoerd heeft in opdracht van Centraal Beheer. Voor inhoudelijke vragen kunt u contact opnemen met paul.geurtsen@achmea.nl. Wilt u meer over onze pensioenoplossingen weten dan staan wij u graag te woord. Met vriendelijke groet, Jop Versteegt Business Development Director Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds, Jop.Versteegt@achmea.nl Rob ter Mors Directeur Pensioenen Centraal Beheer, Rob.ter.Mors@achmea.nl 3

Achtergrond In opdracht van Centraal Beheer heeft onderzoeksbureau Motivaction een onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden voor Centraal Beheer om een relevante speler te worden op de Algemeen Pensioenfonds-markt. Consolidatie en toekomstverkenningen Uit diverse onderzoeken blijkt dat de markt voor (ondernemings)pensioenfondsen consolideert. Bestuurscontinuïteit vormt voor een groot deel van de pensioenfondsen de belangrijkste reden om hun toekomst te heroverwegen. De verzwaarde regelgeving draagt eraan bij dat vele, met name kleinere fondsen, niet meer op eigen kracht verder kunnen. De fondsen bezinnen zich op hun toekomst en de opties daarbinnen. Een ontwikkeling die hierop inspeelt, is het opzetten van een Algemeen Pensioenfonds. Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds: aansluiten met de juiste proposities Om een interessante aanbieder te zijn, is het belangrijk goed inzicht te verkrijgen in de wensen van potentiële klanten. Centraal Beheer is dan in staat invulling te geven aan relevante op de markt afgestemde proposities. Omdat niet alleen OPF en maar ook beroepspensioenfondsen, vrijwillige BPF en en werkgevers interesse in een Algemeen Pensioenfonds kunnen hebben, is er binnen Centraal Beheer behoefte aan een breed marktbeeld omtrent de wensen voor een Algemeen Pensioenfonds. Onder drie verschillende doelgroepen is het onderzoek uit gevoerd. Dit rapport bevat de uitkomsten van deze doelgroepen: 1. Pensioenfondsbestuurders van ondernemingspensioenfondsen; 2. Werkgevers die het pensioen van hun medewerkers hebben ondergebracht bij een eigen pensioenfonds; 3. Werkgevers met een verzekerde regeling. 4 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Doel, probleemstelling en methode van het onderzoek Doel van het onderzoek is invulling geven aan op maat gemaakte proposities en een passende positionering van het Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds, gebaseerd op de echte klantbehoefte. De meerledige probleem stelling is als volgt: Wat zijn de belangrijkste trends, ontwikkelingen, vraagstukken van pensioenfondsen en werkgevers wat betreft een toekomstbestendige pensioenoplossing? Op welke wijze biedt een Algemeen Pensioenfonds antwoord op deze vraagstukken en behoeften in het kader van de huidige ontwikkelingen? Hoe ziet idealiter de dienstverlening (producten en serviceverlening) van een Algemeen Pensioenfonds eruit? Doelgroep en steekproef Het onderzoek is uitgevoerd onder bestuurders van ondernemingspensioenfondsen, werkgevers met een OPF en werkgevers zonder OPF. Bedrijfstakpensioenfondsen, werkgevers met een pen sioenregeling bij een verplicht bedrijfstakpensioenfonds of met een geliquideerd fonds zijn niet in het onderzoek meegenomen. De werk gevers zijn afkomstig uit het internetpanel van Motivaction (StemPunt.nu). Bestuurders van pensioenfondsen zijn geworven via openbare sites (DNB, Pensioenfederatie) en een bestand van Centraal Beheer. In totaal hebben 145 respondenten de vragenlijst volledig ingevuld, verdeeld over de volgende doelgroepen: - Bestuurders van een OPF: n=30 - Werkgevers met OPF: n=36 - Werkgevers met een verzekerde regeling: n=79 Vragenlijst en dataverzameling Het betreft voornamelijk grote OPF en (>500 deelnemers) en werkgevers van grote bedrijven (>50 werknemers). De dataverzameling vond plaats van 7 september t/m 16 november 2015. De drie deelonderzoeken zijn uitgevoerd met behulp van een online vragenlijst en telefonische afname van de vragenlijst. Werkgevers met OPF en en bestuurders van een OPF hebben voor een groot deel dezelfde vragenlijst voorgelegd gekregen. De werkgevers met een verzekerde regeling hebben een aparte vragenlijst gekregen. 5

Samenvattende conclusies Vorm en voortbestaan (toekomstbestendigheid) is het grootste onderwerp bij ondernemingspensioenfondsen Bij 80% van de pensioenfondsen heeft de vorm en het voortbestaan van het fonds (hoge) prioriteit op de agenda. Daarna volgen continuïteit in deskundig en professioneel bestuur (73%), deelnemerscommunicatie (67%), weten regelgeving doorvoeren (60%), indexatie (57%) en uitvoeringskosten (50%). De vindbaarheid van de juiste kwaliteit van kandidaten en hun beschikbaarheid voor het pensioenfonds, is een groot dilemma tegen de achtergrond van de eisen die gesteld worden aan de samenstelling van het bestuur. Veel andere onderwerpen hebben ook een vrij hoge prioriteit, waardoor de agenda van fondsbestuurders overvol is. Ook op de agenda van werkgevers heeft pensioen een prominente plek. Hun onderwerpen zijn vraagstukken vanuit deelnemersperspectief zoals de pensioenleeftijd, hoogte van de uitkering, indexatie en rendement. Maar ook werkgeversonderwerpen zoals kosten en complexiteit. Bij werkgevers met een verzekerde regeling staan de premiehoogte en -schommelingen bovenaan de agenda. Pensioenfondsen en werkgevers vinden pensioen nog niet toekomstbestendig 93% van de pensioenfondsen vindt zich nog niet toekomstbestendig, en overweegt andere opties, zoals het opgaan in een Algemeen Pensioenfonds, verzekeraar, BPF, PPI of fusie met een ander fonds, of overweegt liquidatie (13%). 40% van de pensioenfondsen verwacht een andere regeling in de toekomst. Met name een toename in CDC en beschikbare premie regelingen. De fondsen verkiezen goedkopere standaardoplossingen boven maatwerk. 57% van de werkgevers met een verzekerde regeling en 75% van de werkgevers met een OPF vindt zijn pensioenregeling niet toekomstbestendig, en overweegt dan ook een ander type regeling of op laten gaan van het fonds in een ander fonds. Werkgevers met een OPF verwachten behoud van de middelloonregeling en afname van CDC-regelingen en een toename in beschikbare premieregelingen. Meerderheid fondsen nog in papieren fase 70% van de fondsen zitten in de oriëntatieof onderzoeksfase van hun toekomstverkenningen. Het werkelijk nemen van maatregelen dient voor meer dan de helft van de pensioenfondsen nog uitgevoerd te worden. De ver 6 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

wachting is dat dat in 2016 het geval zal zijn. Ook de werkgevers zien de noodzaak om zich aan te passen, gezien de pensioenontwikkelingen. Ruim de helft van de grote werkgevers die een OPF heeft, overweegt maatregelen te nemen om hun pensioentoezegging toekomstbestendig te maken. Veel organi saties hebben al hun eerste stappen gezet om te bepalen wat er nodig is. Twee vijfde van de werkgevers met een Bij veel fondsen volgt besluitvorming over de toekomst in 2016, werkgevers zijn nog in de oriëntatiefase. pensioenfonds bevindt zich nog in de oriëntatiefase en een een kleiner deel van de werkgevers met een pensioenfonds heeft al daadwerkelijk maatregelen genomen. Werkgevers met een pensioenfonds lopen hierbij voor op de werkgevers met een pensioenverzekeraar. Veelal zijn de werkgevers vanuit het oogpunt van toekomstbestendigheid overgestapt naar een andere aanbieder: naar een (andere) verzekeraar, of in het geval van werkgevers met een pensioenfonds een fusie met, of het opgaan in een ander pensioenfonds. Ook in de nabije toekomst verwachten de werkgevers (verdere) maatregelen te moeten nemen. De werkgevers met een pensioenverzekeraar overwegen dit in 2016 of 2017 te doen. Zij denken aan versobering van de pensioenregeling of overstappen naar een andere verzekeraar. De werkgevers met een pensioenfonds hebben wat meer tijd nodig. Zij mikken veelal op 2017 of later. Zij overwegen om zich aan te sluiten bij een ander fonds, een verzekeraar of een Algemeen Pensioenfonds. 7

Algemeen Pensioenfonds passende oplossing voor belangrijkste ontwikkelingen 60% van de ondervraagde pensioenfondsen overweegt opgaan in een Algemeen Pensioenfonds, of er zelf een op te richten. 16% van de werkgevers met een OPF die globaal of goed weten wat een Algemeen Pensioenfonds is, overweegt een Algemeen Pensioenfonds als oplossing. OPF en geven aan dat het Algemeen Pensioenfonds een goede oplossing kan bieden voor de belangrijkste onderwerpen zoals het voortbestaan, het bestuur, deel nemerscommunicatie, weten regel geving, en uitvoeringskosten. Schaalver groting (en daarmee kostenreductie en bestuurscontinuïteit) wordt als belangrijkste reden aangegeven om over te stappen naar een Algemeen Pensioenfonds. OPF en stellen aanvullende voorwaarden aan een Algemeen Pensioenfonds ten opzichte van de transparantie en kosten die werkgevers aangeven. Namelijk het delen van de kosten voor governance en toezicht, de wijze waarop de collectiviteitskringen worden vormgegeven en behoud van de pensioen regeling. Ook de meerderheid van de werkgevers, ongeacht of zij een pensioenfonds of verze kerde regeling hebben, onderschrijft dat een Algemeen Pensioenfonds een passend antwoord is op veel pensioenvraagstukken waar ze mee te maken hebben. Zoals bij werkgevers met een OPF: de complexiteit en hoge kosten van uitvoering en vermogensbeheer, indexatie en beleggingsrendement, en het probleem van het vinden van goede fonds bestuurders. Werkgevers met een verzekerde regeling vinden dat met het Algemeen Pensioenfonds een middelloonregeling beter betaalbaar kan blijven, of een goede oplossing is om op een andere pensioenregeling over te gaan, of om meerdere regelingen te consolideren. Algemeen Pensioenfonds een passend antwoord op veel pensioenvraagstukken. Te overwinnen drempels vooral op emotioneel vlak OPF en zien dezelfde mogelijke drempels bij aansluiting bij een Algemeen Pensioenfonds als werkgevers, alleen vaker: zeggenschap (60%), afstand tot deelnemers (57%), bestuurlijke inrichting van het Algemeen Pensioenfonds (53%), het vinden van geschikte partners (53%) en het verlies van identiteit (50%). Werkgevers met een OPF noemen als belangrijkste mogelijke drempels om over te gaan op een Algemeen Pensioenfonds het verlies van zeggenschap (28%) en identiteit (17%), en zij vrezen een grotere afstand tot de deelnemers (22%). Bij de werkgevers met een verzekerde regeling is nog onvoldoende zicht op de gevolgen voor kosten en zekerheid. 8 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Ook onbekendheid met Algemeen Pensioenfonds vormt bij werkgevers een belangrijke drempel De helft van de werkgevers met een OPF kent het Algemeen Pensioenfonds niet goed. Bij werkgevers met een verzekerde regeling is 64% niet of nauwelijks op de hoogte van wat een Algemeen Pensioenfonds is. Daarom geven zij nu nog nauwelijks aan dat zij opgaan in een Algemeen Pensioenfonds overwegen. De meeste van deze werkgevers hebben nog onvoldoende zicht op de gevolgen van een overstap naar een Algemeen Pensioenfonds. de werkgeverspensioenen aangevuld met individuele lijfrentes en eigen spaargeld en beleggingen. Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds scoort hoge ogen In dit onderzoek spreken OPF en hun voorkeur uit voor een eigen Algemeen Pensioenfonds (40%), op de voet gevolgd door het Algemeen Pensioenfonds van Centraal Beheer (33%). Onbekendheid met het Algemeen Pensioenfonds zorgt bij werkgevers nog voor een drempel. Transparantie in kostenbesparing en opbrengsten Het ideale Algemeen Pensioenfonds moet transparant zijn en laten zien hoeveel kosten het bespaart en wat het betekent voor de pensioenopbrengsten voor de deelnemer. Oudedag is méér dan pensioen Ruim de helft van de ondernemingspensioenfondsen en werkgevers vindt het (zeer) aantrekkelijk om hun werknemers een totaaloverzicht te bieden van de AOW, 9

Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen Belangrijke onderwerpen voor pensioenfondsen Toekomstbestendigheid Op dit moment is de toekomstbestendigheid het belangrijkste onderwerp dat OPF en bezighoudt. De inrichting van de nieuwe regeling en het verwerken van nieuwe regelgeving maken daar onderdeel vanuit. Daarnaast houdt ook bestuursopvolging en -bezetting de OPF en bezig. WELK ONDERWERP HOUDT HET PENSIOENFONDS MOMENTEEL HET MEEST BEZIG? (Uitspraken van de respondenten) Bestuur Belangrijkste onderwerp is de bezetting van alle functies / vacatures Bestuursstructuur Voorlopig beperkte indexeringsmogelijkheden als gevolg van nftk Bestuursopvolging Nieuwe regeling Invoering nftk en alles wat er mee samenhangt Inrichting nieuwe pensioenregeling Implementatie nieuwe FTK Aanpassing pensioenregeling (naar DC) Voorlopig beperkte indexeringsmogelijkheden als gevolg van nftk De toekomstbestendigheid Toekomstbestendigheid en nieuwe regelgeving, de uitvoering van de regeling, en de toekomst van de pensioenregeling en organisatie daarvan Toekomstbestendige uitvoering van de regeling Toekomst van het fonds zowel wat betreft de pensioenregeling als de organisatie Lange termijn perspectief als zelf standig fonds De toekomst van het fonds en de toekomstige indexatie. Het is een vrij oud fonds en de binding met de sponsor wordt minder. Financieel staan we er redelijk goed voor Continuïteit De toekomst omdat we een slapend fonds zijn geworden 10 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

IN WELKE MATE HEBBEN ONDERSTAANDE ONTWIKKELINGEN PRIORITEIT BINNEN HET PENSIOENFONDS? (N=30) Vorm en voortbestaan van het pensioenfonds Continuïteit in deskundig en professioneel bestuur Transparanter maken van deelnemerscommunicatie Wijzigingen doorvoeren om aan wet en regelgeving te voldoen Het toekennen van indexatie Omlaag brengen van de uitvoeringskosten Invulling geven aan het risicostatuut Verbeteren van het beleggingsrendement Gehoor geven aan de wensen m.b.t. de risicobereidheid van deelnemers Het beheersbaar maken van de pensioenlasten Onrust op de financiële markten en de gevolgen voor uw fonds Verbeteren van de performance van het vermogensbeheer Reduceren van de complexiteit van de uitvoering Hoogte van kosten van vermogensbeheer Verbeteren administratieve dienstverlening en serviceniveau Consolidatie Inzicht in de mate van risicobereidheid van de deelnemers verkrijgen Meer grip op uitbestede activiteiten Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds Verlagen van de beleggingsrisico s Verschuiving van pensioenrisico s naar de werknemers Overgang naar een ander type pensioenregeling Het handhaven van de solidariteit Maximering pensioenopbouw Termijnplan voor DNB a.g.v. reservetekort of onderdekking Meer zeggenschap gepensioneerden en deelnemers De onderneming meer op afstand van het OPF Terugtredende overheid 0 20 40 60 80 100 1 lage prioriteit 2 3 4 5 hoge prioriteit Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 11

Het onderwerp over voortbestaan van het pensioenfonds heeft hoogste prioriteit In lijn met de eerder uitgesproken zorgen over de toekomstbestendigheid, heeft de vorm en het voortbestaan van het pensioenfonds de hoogste prioriteit voor de OPF en. Daarna vormt de continuïteit in deskundig en professioneel bestuur een belangrijke ontwikkeling. Van belang zijn transparante deelnemerscommunicatie, doorvoeren weten regelgeving, rendement en kosten. Het laagst op de prioriteitenlijst staan de terugtredende overheid en de grotere afstand tussen de onderneming en het OPF. Het behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds is voor een kwart van de OPF en een ontwikkeling met een hoge prioriteit. Pensioenfondsen willen goedkopere standaardoplossingen Aan de pensioenfondsen zijn acht dilemma s voorgelegd. Uit de reacties blijkt dat voor de fondsbestuurders nagenoeg alle dillema s als zodanig ervaren worden. Meer uitgesproken zijn zij over de wens voor goedkopere standaardoplossingen en de risicobereidheid. VERPLAATS HET SCHUIFJE OM AAN TE GEVEN WAT PRIORITEIT HEEFT (N=30) Voldoen aan weten regelgeving wat betreft de samenstelling van bestuur Verbetering van het beleggingsrendement Kosten vermogensbeheer Vindbaarheid van de juiste kwaliteit en beschikbaarheid van bestuursleden voor het pensioenfonds Nemen van beheersbare risico s Optimaal beleggingsrendement Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds Laagste uitvoeringskosten Gegarandeerde pensioenen Maatwerk in pensioenuitvoering en vermogensbeheer Meer risico met meer kans op indexatie (of risico op geen indexatie) 0 20 40 60 80 100 Gemiddelde score op een schaal 0-100 Consolidatie Uitgebreide service Lagere pensioenlasten maar minder harde garanties Goedkopere standaardoplossingen in uitvoering en vermogensbeheer Minder risico 12 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Toekomstbestendigheid Onderwerpen van fondsen: bestuur en kosten Het blijft het belangrijkste thema voor de OPF en: de continuïteit van het bestuur. Enerzijds als gevolg van de regelgeving en anderzijds in relatie tot de consolidatieslag. WAT ZIJN MOMENTEEL DE BELANGRIJKSTE VRAAGSTUKKEN VAN HET PENSIOENFONDS MET BETREKKING TOT DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID? (Uitspraken van de respondenten) Bestuur Bezetting bestuursfuncties Bestuursstructuur Bestuursopvolging Zeggenschap over diverse regelingen Vinden van goede bestuurders en complexiteit Continuïteit (verhouding actief / inactief) Toenemende (verandering in) weten regelgeving leidt tot hogere kosten en zwaardere eisen aan deskundigheid Kosten Kosten van compliance-mogelijkheden van consolidatie Kosten die de weten regelgeving met zich meebrengen Kosten in relatie tot de hoogte van het mogelijk pensioen (aftopping) Overig De bereidheid om blijvend bij te dragen aan de verhogingen /opslagen van de kostendekkende premie Toenemende regeldruk Overdracht en liquidatie Vanuit eigen kracht beleid voeren en daarnaast open oog voor mogelijk heden die samenwerkingn met anderen kan bieden Eigen identiteit en beschikbaarheid van voldoende gekwalificeerde bestuursleden versus meedoen in de consolidatie slag en het inhuren van externe deskundigen Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 13

IN WELKE FASE BEVINDT HET PENSIOENFONDS ZICH WAT BETREFT TOEKOMSTVERKENNINGEN? (N=30) We zitten in de oriëntatiefase We werken aan het eerste verkennende onderzoek We zitten in de fase van vervolgonderzoek De strategie is in de bestuurskamer besproken, andere stappen zijn niet genomen We hebben een traject voor transitie of liquidatie ingezet Wij verwachten de komende jaren geen grote aanpassingen in het fonds We zijn geliquideerd Anders 0 20 40 60 80 100 Pensioenfondsen bevinden zich met name aan de voorkant van de toekomstverkenningen Nagenoeg driekwart van de OPF en (70%) is op een manier bezig met toekomstverkenningen. Het merendeel van hen is nog bezig met de oriëntatie of werken aan het eerste verkennende onderzoek. 3 van de 30 fondsen heeft reeds een traject voor transitie of liquidatie ingezet en 2 fondsen zijn ofwel geliquideerd of verwachten geen grote aanpassingen. 40% van de pensioenfondsen verwacht verschuiving in pensioenregeling 60% van de pensioenfondsen verwacht over vijf jaar nog dezelfde pensioenregeling te hebben als nu voor het merendeel van hun actieve deelnemers. De grootste verschuiving is zichtbaar bij de middelloonregeling. Van de 15 bestuurders wiens actieve deelnemers nu deze regeling hebben, verwachten 6 bestuurders dat over 5 jaar de CDC-regeling meer gangbaar zal zijn. WAT VOOR REGELING HEEFT U NU VOOR HET GROOTSTE AANTAL ACTIEVE DEELNEMERS? (N=30) WAT VOOR REGELING VERWACHT U OVER 5 JAAR TE HEBBEN VOOR DE ACTIEVE DEELNEMERS? (N=30) Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Combinatie Beschikbare premieregeling Eindloonregeling Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Combinatie Beschikbare premieregeling Eindloonregeling 14 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Meer dan de helft van de fondsen heeft nog geen maatregelen genomen om voorbereid te zijn op de toekomst Ondanks de geuite zorgen, de hoge prioriteit aan de ontwikkelingen rondom de toekomstbestendigheid, heeft 53% van de fondsen nog geen maatregelen genomen. Zoals eerder beschreven zitten de meeste fondsen in de oriëntatie- of verkennende fase. Een kwart van de fondsen is van mening dat zij klaar zijn voor de toekomst. WELKE MAATREGELEN HEEFT UW PENSIOENFONDS REEDS GENOMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOENFONDS? (N=30) Ons pensioenfonds heeft nog geen maatregelen genomen Ons pensioenfonds was al toekomstbestendig Anders Liquidatie Fuseren met een ander pensioenfonds Aansluiten bij een bedrijfstakpensioenfonds Overstappen naar een verzekeraar Overstappen naar een ppi Pensioen onderbrengen in het buitenland 0 20 40 60 80 100 Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 15

WAT VOOR MAATREGELEN OVERWEEGT HET PENSIOENFONDS DE KOMENDE 5 JAAR TE NEMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOENFONDS? (N=30) Aansluiten bij een Algemeen Pensioenfonds (APF) Overstappen naar een verzekeraar Zelf oprichten van een Algemeen Pensioenfonds (APF) Aansluiten bij een bedrijfstakpensioenfonds Liquidatie Fuseren met een ander pensioenfonds Overstappen naar een ppi Pensioen onderbrengen in het buitenland Anders Geen, ons pensioenfonds is (al) toekomstbestendig 0 20 40 60 80 100 60% overweegt een Algemeen Pensioenfonds Vrijwel alle fondsen overwegen maatregelen in de komende vijf jaar om hun toekomstbestendigheid te vergroten. De meest genoemde maatregel is het opgaan in een Algemeen Pensioenfonds. De meeste fondsen zullen het besluit rondom instap in een Algemeen Pensioenfonds nog dit jaar nemen. 2016 wordt het vaakst genoemd als tijdslijn. 16 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

OP WELKE TERMIJN OVERWEEGT HET PENSIOENFONDS DEZE MAATREGEL(EN) TE NEMEN? (Basis: heeft één van de maatregelen genoemd, N=21) Vóór januari 2016 In 2016 In 2017 In 2018 In 2019 In 2020 Na 2020 Dat is nog niet duidelijk 0 20 40 60 80 100 Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 17

Kennis en houding Algemeen Pensioenfonds Een Algemeen Pensioenfonds roept positieve gedachten op bij pensioen fondsen Bij een Algemeen Pensioenfonds denken de pensioenfondsen veelal aan een oplossing voor toekomstbestendigheidsissues waaronder het behoud van eigen identiteit en kostenreductie. ALS U AAN EEN ALGEMEEN PENSIOENFONDS DENKT, WAT KOMT DAN ALS EERSTE IN U OP? (Basis: heeft weleens van een Algemeen Pensioenfonds gehoord, N=30) (Uitspraken van de respondenten) Kosten Lagere uitvoeringskosten door groter volume Lagere uitvoeringskosten Kostenreductie Toekomst Toekomstbestendigheid Vermindering kwetsbaarheid Overig Interessante ontwikkelingen, maar nog te veel onduidelijk Onafhankelijkheid Standaard regeling, heel weinig zeggenschap Alternatief Goed alternatief als er geen BPF in de sector actief is Goed alternatief voor bepaalde (met name kleinere) pensioenfondsen Flexibel alternatief voor andere onderbrengingsvormen Identiteit Eigen identiteit behouden Eigen regeling behouden, eigen kwetsbaarheid verlagen en deskundigheid verhogen Onafhankelijkheid 18 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Algemeen Pensioenfonds is een passende oplossing voor veel ontwikkelingen De pensioenfondsen staan positief tegenover een Algemeen Pensioenfonds. Zij zien in een Algemeen Pensioenfonds een passende oplossing voor veel ontwikkelingen die enige tot hoge prioriteit hebben binnen hun fonds (score 3 t/m 5). De ontwikkelingen die het hoogst op de prioriteitenlijst van de OPF en staan, scoren een 3,6 (vorm en voortbestaan van het OPF) en een 4,6 (continuïteit in deskundig en professioneel bestuur) op de vijfpuntsschaal. Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 19

OP WELKE PUNTEN VERWACHT U DAT EEN APF HIERVOOR EEN OPLOSSING KAN BIEDEN? (Basis: prioriteit score 3, 4, of 5) Continuïteit in deskundig en professioneel bestuur (n=27) Wijzigingen doorvoeren om aan wet en regelgeving te voldoen (n=26) Consolidatie (n=20) Meer grip op uitbestede activiteiten (n=21) Reduceren van de complexiteit van de uitvoering (n=22) Omlaag brengen van de uitvoeringskosten (n=26) Het beheersbaar maken van de pensioenlasten (n=22) Verbeteren administratieve dienstverlening en serviceniveau (n=19) Vorm en voortbestaan van het OPF (n=28) Hoogte van kosten van vermogensbeheer (n=23) Verbeteren van het beleggingsrendement (n=25) Gehoor geven aan de wensen met betrekking tot de risicobereidheid van deelnemers (n=23) De onderneming meer op afstand van het OPF (n=13) Overgang naar een ander type pensioenregeling (n=12) Termijnplan voor DNB a.g.v. reservetekort of onderdekking (n=15) Invulling geven aan het risicostatuut (n=25) Transparanter maken van deelnemerscommunicatie (n=29) Meer zeggenschap gepensioneerden en deelnemers (n=16) Verbeteren van de performance van het vermogensbeheer (n=26) Het handhaven van de solidariteit (n=15) Verlagen van de beleggingsrisico s (n=20) Verschuiving van pensioenrisico s naar de werknemers (n=17) Maximering pensioenopbouw (n=16) Inzicht in de mate van risicobereidheid van de deelnemers verkrijgen (n=21) Het toekennen van indexatie (n=28) Terugtredende overheid (n=9) Onrust op de financiële markten en de gevolgen voor uw fonds (n=24) Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds (n=18) 0 20 40 60 80 100 1 APF is geen oplossing voor dit vraagstuk 2 3 4 5 APF is een goede oplossing voor dit vraagstuk Ik weet niet of APF daar een oplossing voor is 20 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Schaalvergroting maakt een Algemeen Pensioenfonds aantrekkelijk voor pensioenfondsen Diverse bestuurders lichten hun positieve houding ten aanzien van een Algemeen Pensioenfonds toe door te verwijzen naar de schaalvoordelen en bestuurscontinuïteit die dit biedt. WAAROM IS EEN ALGEMEEN PENSIOENFONDS EEN PASSEND ANTWOORD OP DE BELANGRIJKSTE DILEMMA S EN UITDAGINGEN WAAR UW PENSIOENFONDS MEE TE MAKEN HEEFT?*(Uitspraken van de respondenten) Schaalvergroting (2x) Door schaalvergroting is de toekomst geborgd Wegens vergroting draagvlak en schaalvoordelen Biedt betere bestuurscontinuïteit tegen lagere kosten Overdragen van risico en bestuur continuïteit Voordelen van lagere kosten, deskundig bestuur met behoud van identiteit in kring Eigen regeling behouden en kwetsbaarheid verlagen en deskundigheid bestuur vergroten Het lost het probleem van beschikbaarheid van deskundige bestuursleden op. Dit kan echter ook gerealiseerd worden door nu al externe deskundigen als bestuurslid te benoemen Verlaging uitvoeringskosten professioneel bestuur minder inzet nodig vanuit organisatie Consolidatie en toch financieel eigen baas blijven De grote binding met deelnemers en bedrijf Het voortbestaan van de eindloonregeling staat ter discussie. Wellicht is een Algemeen Pensioenfonds een passend antwoord. Maar er zijn meerdere alternatieven die onderzocht gaan worden Is op dit moment een beter alternatief dan een verzekerd contract en zou een alternatief kunnen zijn voor PGB Men blijft een zekere mate van autonomie bewaren. Tevens heeft men grip de arbeidsvoorwaarde pensioenen als onderdeel van het totale arbeidsvoorwaardenpakket. Het geeft een aparte identiteit in de arbeidsmarkt Mogelijkheid tot ringfencing en zeggenschap via belanghebbendenorgaan over de eigen regeling Omdat we over een tijdje de keuze moeten maken voor of Algemeen Pensioenfonds of liquidatie (mijn vermoeden overigens) * Basis: allen die een Algemeen Pensioenfonds voor minimaal één dilemma/uitdaging een passend antwoord vinden. Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 21

EN WAAROM NIET: Wij hebben geen echte dilemma s (finan ciële positie, governance, uitvoerings kosten) die we zelf niet kunnen handelen of niet toereikend kunnen invullen Algemeen Pensioenfonds is niet voor alle belangrijke thema s en dilemma s het goede antwoord Creëert niet echt een massa; besluitvorming gecompliceerd; gevaar van vele kleintjes maken geen grote OPF en bang voor verlies zeggenschap Met name vrezen fondsbestuurders voor de zeggenschap over het beleid, bij consolidatie naar een Algemeen Pensioenfonds. Een ander punt van zorg is de afstand tot de deelnemers aan het fonds die door opgaan in een Algemeen Pensioenfonds vergroot wordt. Verlies van eigen identiteit ziet de helft van de fondsbestuurders als drempel. Opvalt dat alle fondsbestuurders desgevraagd minimaal één drempel zien. WAT ZIET UW PENSIOENFONDS ALS MOGELIJKE DREMPELS OM OVER TE GAAN TOT CONSOLIDATIE BINNEN EEN APF? (N=30) Zeggenschap over het beleid Vergroting van de afstand tot de deelnemers Eisen aan de bestuurlijke inrichting van een APF Het vinden van geschikte partners Verlies identiteit van het pensioenfonds Pensioenregeling minder goed afgestemd op de sector Vergroting van de afstand tot de werkgever Verlies van grip op uitbestede activiteiten Anders Ik zie geen drempels 0 20 40 60 80 100 22 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Wensen Algemeen Pensioenfonds Algemeen Pensioenfonds moet aan veel voorwaarden voldoen Wanneer de fondsen een Algemeen Pensioenfonds in overweging zouden nemen, letten zij met name op de kosten, de vorm van de collectiviteitskring en het behoud van de pensioenregeling. Daarnaast zijn ook veel andere aspecten van groot belang. IN HOEVERRE ZIJN DE VOLGENDE ASPECTEN VAN BELANG VOOR U OM EEN APF IN OVERWEGING TE NEMEN? (N=30) Lagere kosten voor pensioenuitvoering Delen kosten governance en toezicht De wijze waarop aan de collectiviteitskring vorm wordt gegeven Lagere kosten vermogensbeheer Behoud van de pensioenregeling Transparant Mogelijkheid van betrokkenheid bij het beleid van het APF Hogere opbrengsten voor de pensioenen van de deelnemers Coöperatief Meerdere pensioenregelingen mogelijk binnen een APF Digitaal Behoud van identiteit van het pensioenfonds Doorbeleggen door de pensioendatum heen bij DC-regelingen Soepele eisen voor het bestuur 0 20 40 60 80 100 Opvangen van de vergrijzing van het deelnemersbestand De keuze voor de werknemer om vanuit het APF extra in te leggen voor zijn oudedagvoorziening 1 Zeer onbelangrijk 2 3 4 5 Zeer belangrijk Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 23

Centraal Beheer als Algemeen Pensioenfonds Een derde noemt Centraal Beheer als geschikte aanbieder van een Algemeen Pensioenfonds Onder de pensioenfondsbestuurders gaat de grootste voorkeur uit naar Centraal Beheer en Aegon als aanbieder voor de pensioenregeling. Naast het oprichten van een eigen Algemeen Pensioenfonds. WELKE VAN ONDERSTAANDE AANBIEDERS KOMEN VOOR UW PENSIOENREGELING IN AANMERKING ALS APF? (N=30) Eigen APF Centraal Beheer Aegon (STAP) PGGM Nationale-Nederlanden Delta Lloyd ASR APG First Pensions Mercer ZwitserLeven Anders Geen 0 20 40 60 80 100 24 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Totaalinzicht voor 4 op de 10 fondsbestuurders aantrekkelijk 40% van de fondsbestuurders vindt het (zeer) aantrekkelijk als een totaalinzicht geboden wordt. Een kwart heeft geen mening over deze optie en een derde beoordeelt de mogelijkheid neutraal. Totaalinzicht over het opgebouwde vermogen in al deze potten is belangrijk voor de deelnemer. IN HOEVERRE VINDT U HET AANTREKKELIJK ALS HET TOTAALINZICHT HIERIN VANUIT CENTRAAL BEHEER GEBODEN WORDT, EVENALS DE MOGELIJKHEDEN OM HIERIN EXTRA OP TE BOUWEN VOOR LATER? (N=30) De totale voorziening voor de oudedag van een werknemer bestaat uit zowel de AOW en het werkgeverspensioen via het APF, andere pensioenfondsen en verzekeraars, als uit (bancaire) lijfrentes en eigen spaargeld en beleggingen. Onaantrekkelijk Niet onaantrekkelijk/ niet aantrekkelijk Aantrekkelijk Zeer aantrekkelijk Weet niet/geen mening Resultaten Bestuurders van pensioenfondsen 25

Resultaten Werkgevers met pensioenfonds Belangrijke onderwerpen voor werkgevers met pensioenfonds Breed scala aan ontwikkelingen heeft prioriteit voor werkgevers Veel van de voorgelegde ontwikkelingen hebben gelijke prioriteit voor de werkgevers (zie de ontwikkelingen op een rij op de volgende pagina). Veelal is dit een (redelijk) hoge prioriteit. Slechts een enkele werkgever geeft aan dat de voorgelegde ontwikkelingen niet op hun prioriteitenlijst staan. Het laagst op de prioriteitenlijst staan de overgang naar een ander type pensioenregeling en de grotere afstand tussen de onderneming en het OPF. Maar ook deze punten zijn voor een groot deel van de werkgevers belangrijk. Bovenaan de lijst staan de hoogte van de kosten van vermogensbeheer, het reduceren van de complexiteit van de uitvoering en het verbeteren van het beleggingsrendement. Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 27

IN WELKE MATE HEBBEN ONDERSTAANDE ONTWIKKELINGEN VOOR U ALS WERKGEVER PRIORITEIT BINNEN HET PENSIOENFONDS? (N=36) Hoogte van kosten van vermogensbeheer Reduceren van de complexiteit van de uitvoering Verbeteren van het beleggingsrendement Het toekennen van indexatie Continuïteit in deskundig en professioneel bestuur Transparanter maken van deelnemerscommunicatie Vorm en voortbestaan van het pensioenfonds Onrust op de financiële markten en de gevolgen voor uw fonds Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds Omlaag brengen van de uitvoeringskosten Inzicht in mate van risicobereidheid deelnemers verkrijgen Het beheersbaar maken van de pensioenlasten Consolidatie Gehoor geven aan wensen m.b.t. risicobereidheid deelnemers Het handhaven van de solidariteit Verbeteren van de performance van het vermogensbeheer Maximering pensioenopbouw Meer grip op uitbestede activiteiten Invulling geven aan het risicostatuut Verlagen van de beleggingsrisico's Verbeteren administratieve dienstverlening en serviceniveau Meer zeggenschap gepensioneerden en deelnemers Verschuiving van pensioenrisico's naar de werknemers Terugtredende overheid Wijzigingen doorvoeren om aan wet en regelgeving te voldoen Termijnplan voor DNB a.g.v. reservetekort of onderdekking De onderneming meer op afstand van het OPF Overgang naar een ander type pensioenregeling 0 20 40 60 80 100 1 lage prioriteit 2 3 4 5 hoge prioriteit 28 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Werkgevers willen optimaal rendement, gegarandeerd pensioen en weinig risico Aan de werkgevers zijn acht dilemma s voorgelegd. Over sommige is de meerderheid het eens: zo vinden de meeste werk gevers een optimaal beleggingsrendement belangrijker dan de kosten van vermogensbeheer. Werkgevers vinden gegarandeerde pensioenen belangrijker dan lagere pensioenlasten. Ze streven naar zo min mogelijk risico, ook al vergroot dat de kans op geen indexatie. Over de andere dilemma s zijn de meningen sterk verdeeld. VERPLAATS HET SCHUIFJE OM AAN TE GEVEN WAT PRIORITEIT HEEFT (N=30) Voldoen aan weten regelgeving wat betreft de samenstelling van bestuur Verbetering van het beleggingsrendement Kosten vermogensbeheer Vindbaarheid van de juiste kwaliteit en beschikbaarheid van bestuursleden voor het pensioenfonds Nemen van beheersbare risico s Optimaal beleggingsrendement Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds Laagste uitvoeringskosten Gegarandeerde pensioenen Maatwerk in pensioenuitvoering en vermogensbeheer Meer risico met meer kans op indexatie (of risico op geen indexatie) 0 20 40 60 80 100 Gemiddelde score op een schaal 0-100 Consolidatie Uitgebreide service Lagere pensioenlasten maar minder harde garanties Goedkopere standaardoplossingen in uitvoering en vermogensbeheer Minder risico Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 29

Toekomstbestendigheid IN WELKE FASE BEVINDT HET PENSIOENFONDS ZICH WAT BETREFT TOEKOMSTVERKENNINGEN? (N=36) We zitten in de oriëntatiefase De strategie is in de bestuurskamer besproken, andere stappen zijn niet genomen We werken aan het eerste verkennende onderzoek We zitten in de fase van vervolgonderzoek We hebben een traject voor transitie of liquidatie ingezet Anders 0 20 40 60 80 100 Werkgevers met een pensioenfonds bevinden zich in verschillende stadia van toekomstverkenningen Bijna tweederde van de werkgevers met een pensioenfonds heeft nog geen concrete stappen genomen, wat betreft toekomstverkenningen. De overige bevinden zich in elk geval in de eerste fase of een fase verder van onderzoek of maatregelen. 28% van de werkgevers verwacht verschuiving in pensioenregeling De meeste werkgevers verwachten over vijf jaar nog dezelfde pensioenregeling te hebben voor het merendeel van hun actieve deelnemers. 28% verwacht over vijf jaar echter een andere regeling dan nu te hebben. De grootste verschuiving is zichtbaar bij de CDC-regeling. Van de zeven werkgevers wiens actieve deelnemers nu deze regeling hebben, verwachten drie dat over vijf jaar de middelloonregeling meer gangbaar zal zijn en twee de beschikbare premieregeling. WAT VOOR REGELING HEEFT U NU VOOR HET GROOTSTE AANTAL ACTIEVE DEELNEMERS? (N=36) WAT VOOR REGELING VERWACHT U 0VER 5 JAAR TE HEBBEN VOOR DE ACTIEVE DEELNEMERS? (N=36) Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Combinatie Eindloonregeling Beschikbare premieregeling Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Combinatie Eindloonregeling Beschikbare premieregeling 30 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

WELKE MAATREGELEN HEEFT UW PENSIOENFONDS REEDS GENOMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOENFONDS? (N=36) Overstappen naar een verzekeraar Overstappen naar een ppi Fuseren met een ander pensioenfonds Aansluiten bij een bedrijfstakpensioenfonds Pensioen onderbrengen in het buitenland Liquidatie Anders Ons pensioenfonds was al toekomstbestendig Ons pensioenfonds heeft nog geen maatregelen genomen 0 20 40 60 80 100 6 op de 10 fondsen heeft maatregelen genomen om voorbereid te zijn op de toekomst 61% van de fondsen heeft met de oog op de toekomst al maatregelen genomen. Meest genoemd is het overstappen naar een verzekeraar. Andere fondsen zijn overgestapt naar een PPI of gefuseerd met een ander pensioenfonds. 28% geeft aan dat maatregelen niet nodig zijn omdat hun fonds al toekomstbestendig was. 16% van de werkgevers die weten wat een Algemeen Pensioenfonds is, overweegt een Algemeen Pensioenfonds 58% van de werkgevers overweegt maatregelen in de komende vijf jaar om hun toekomstbestendigheid te vergroten. De meest genoemde maatregel is het onderbrengen van het pensioen in het buitenland. Een mogelijke oorzaak hiervan is dat het gaat om werkgevers van internationale bedrijven. De meeste werkgevers zullen deze maatregelen nog niet komend jaar nemen. 2017 wordt het vaakst genoemd als richtlijn. Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 31

WAT VOOR MAATREGELEN OVERWEEGT HET PENSIOENFONDS DE KOMENDE 5 JAAR TE NEMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOENFONDS? (N=36) Pensioen onderbrengen in het buitenland Fuseren met een ander pensioenfonds Aansluiten bij een bedrijfstakpensioenfonds Overstappen naar een verzekeraar Overstappen naar een ppi Aansluiten bij een Algemeen Pensioenfonds (APF) Zelf oprichten van een Algemeen Pensioenfonds (APF) 11% ziet in APF een oplossing Liquidatie Anders Geen, ons pensioenfonds is (al) toekomstbestendig Daar heb ik geen zicht op, kan ik niet beantwoorden 0 20 40 60 80 100 OP WELKE TERMIJN OVERWEEGT HET PENSIOENFONDS DEZE MAATREGEL(EN) TE NEMEN? (Basis: overweegt maatregelen in komende 5 jaar, N=21) Vóór januari 2016 In 2016 In 2017 In 2018 In 2019 Dat is nog niet duidelijk 0 20 40 60 80 100 32 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Kennis en houding Algemeen Pensioenfonds Helft werkgevers niet of nauwelijks bekend met Algemeen Pensioenfonds De helft van de ondervraagde werkgevers weet globaal tot goed wat een Algemeen Pensioenfonds is. Eenderde kent het alleen van naam en 17% heeft hier nooit van gehoord. Bij een Algemeen Pensioenfonds denken de werkgevers meestal aan expertise en kwaliteit. Daarnaast wordt een Algemeen Pensioenfonds vaak geassocieerd met een fonds voor iedereen, niet gericht op een specifieke beroepstak. IN HOEVERRE BENT U BEKEND MET HET ALGEMEEN PENSIOENFONDS (APF)? (N=36) Nog nooit van gehoord Van gehoord, maar weet niet goed wat het is Weet globaal wat een APF is Weet goed wat een APF inhoudt Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 33

ALS U AAN EEN ALGEMEEN PENSIOENFONDS DENKT, WAT KOMT DAN ALS EERSTE IN U OP? (Basis: heeft weleens van een Algemeen Pensioenfonds gehoord, N=30) (Uitspraken van de respondenten) Algemeen Pensioenfonds Niet specifiek beroepsgericht? Voor iedereen Standaard pensioen voor heel Nederland Kwaliteit Een sterke organisatie Solide Spreiding risico Kwaliteitsbescherming Kennis De grote kennis De kennis die aanwezig is Veel ervaring Veel kennis aanwezig Overig Eigen opbouw Interessant Overheid Service Vreselijk Algemeen Pensioenfonds is een passende oplossing voor veel ontwikkelingen De werkgevers staan positief tegenover een Algemeen Pensioenfonds. Zij zien in een Algemeen Pensioenfonds een passende oplossing voor veel ontwikkelingen die enige tot hoge prioriteit hebben binnen hun organisatie (score 3 t/m 5). De vijf ontwikkelingen die het hoogst op de prioriteitenlijst van de werkgevers staan, scoren elk gemiddeld een 4,3 of 4,2 op de vijfpuntsschaal. NB: voorafgaand aan deze vraag is een omschrijving van een Algemeen Pensioenfonds voorgelegd. Zie bijlage. 34 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

IN HOEVERRE KAN EEN APF BIJ DEZE ONTWIKKELINGEN EEN PASSENDE OPLOSSING ZIJN? (Basis: prioriteit score 3, 4, of 5) Wijzigingen doorvoeren om aan wet en regelgeving te voldoen (n=33) Inzicht in de mate van risicobereidheid van de deelnemers verkrijgen (n=34) Omlaag brengen van de uitvoeringskosten (n=34) Het handhaven van de solidariteit (n=33) Verlagen van de beleggingsrisico's (n=32) Overgang naar een ander type pensioenregeling (n=28) Het beheersbaar maken van de pensioenlasten (n=34) Transparanter maken van deelnemerscommunicatie (n=34) Reduceren van de complexiteit van de uitvoering (n=34) Het toekennen van indexatie (n=35) Verbeteren van de performance van het vermogensbeheer (n=34) Continuïteit in deskundig en professioneel bestuur (n=35) Meer zeggenschap gepensioneerden en deelnemers (n=33) Consolidatie (n=35) Maximering pensioenopbouw (n=35) Behoud van de eigen identiteit van het pensioenfonds (n=33) Vorm en voortbestaan van het OPF (n=34) Gehoor geven aan wensen m.b.t. risicobereidheid van deelnemers (n=34) Verbeteren van het beleggingsrendement (n=34) Hoogte van kosten van vermogensbeheer (n=35) Verbeteren administratieve dienstverlening en serviceniveau (n=34) Onrust op de financiële markten en de gevolgen voor uw fonds (n=34) Terugtredende overheid (n=32) De onderneming meer op afstand van het OPF (n=34) Meer grip op uitbestede activiteiten (n=34) Termijnplan voor DNB a.g.v. reservetekort of onderdekking (n=32) Verschuiving van pensioenrisico's naar de werknemers (n=33) Invulling geven aan het risicostatuut (n=32) 0 20 40 60 80 100 1 APF is geen oplossing voor dit vraagstuk 2 3 4 5 APF is een goede oplossing voor dit vraagstuk Ik weet niet of APF daar een oplossing voor is Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 35

WAT ZIET U ALS WERKGEVER ALS MOGELIJKE DREMPELS VOOR UW PENSIOENFONDS OM OVER TE GAAN TOT CONSOLIDATIE BINNEN EEN APF? (N=36) Zeggenschap over het beleid Vergroting van de afstand tot de deelnemers Verlies identiteit van het pensioenfonds Het vinden van geschikte partners Pensioenregeling minder goed afgestemd op de sector Vergroting van de afstand tot de werkgever Verlies van grip op uitbestede activiteiten Eisen aan de bestuurlijke inrichting van een APF Anders Ik zie geen drempels 0 20 40 60 80 100 Werkgevers bang voor verlies zeggenschap Werkgevers zijn bang om in een Algemeen Pensioenfonds zeggenschap over het beleid kwijt te raken. Daarnaast vrezen zij dat de afstand tot de deelnemers groter wordt en dat het fonds zijn eigen identiteit verliest. 19% ziet geen drempels om over te gaan tot een Algemeen Pensioenfonds. 36 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Wensen Algemeen Pensioenfonds Algemeen Pensioenfonds moet aan veel voorwaarden voldoen Wanneer de werkgevers een Algemeen Pensioenfonds in over weging zouden nemen, letten zij met name op de transparantie en kosten. Daarnaast zijn ook veel andere aspecten van groot belang. Hoewel werkgevers bang zijn om het zeggenschap over het beleid kwijt te raken in een Algemeen Pensioenfonds, spelen soepele eisen voor het bestuur en de mogelijkheid om betrokken te worden bij het beleid van het Algemeen Pensioenfonds een relatief kleine, maar zeker niet onbelangrijke rol in hun overweging het fonds te liquideren en op te laten gaan in een Algemeen Pensioenfonds. IN HOEVERRE ZIJN DE VOLGENDE ASPECTEN VAN BELANG VOOR U OM EEN APF IN OVERWEGING TE NEMEN? (N=36) Transparant Lagere kosten vermogensbeheer Delen kosten governance en toezicht Meerdere pensioenregelingen mogelijk binnen een APF Opvangen van de vergrijzing van het deelnemersbestand Behoud van de pensioenregeling Keuze voor werknemer om vanuit APF extra in te leggen voor oudedagvoorziening Hogere opbrengsten voor de pensioenen van de deelnemers Coöperatief De wijze waarop aan de collectiviteitskring vorm wordt gegeven Lagere kosten voor pensioenuitvoering Behoud van identiteit van het pensioenfonds Doorbeleggen door de pensioendatum heen bij DC-regelingen Digitaal Mogelijkheid van betrokkenheid bij het beleid van het APF Soepele eisen voor het bestuur 0 20 40 60 80 100 1 Zeer onbelangrijk 2 3 4 5 Zeer belangrijk Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 37

Helft werkgevers vindt totaalinzicht voor deelnemer belangrijk De helft van de ondervraagde werkgevers stelt het op prijs wanneer Centraal Beheer totaalinzicht biedt in alle voorzieningen die een deelnemer heeft opgebouwd voor zijn oudedag en in de mogelijkheden om extra op te bouwen voor later. 14% zit hiervoor niet te wachten op een rol van Centraal Beheer. Van degenen die Centraal Beheer aantrekkelijk vinden als Algemeen Pensioenfonds, vindt 75% het aantrekkelijk als Centraal Beheer dit totaalinzicht biedt. IN HOEVERRE VINDT U HET AANTREKKELIJK ALS HET TOTAALINZICHT HIERIN VANUIT CENTRAAL BEHEER GEBODEN WORDT, EVENALS DE MOGELIJKHEDEN OM HIERIN EXTRA OP TE BOUWEN VOOR LATER? (N=36) Zeer onaantrekkelijk Onaantrekkelijk Niet onaantrekkelijk/ niet aantrekkelijk Aantrekkelijk Zeer aantrekkelijk Weet niet/geen mening De totale voorziening voor de oude dag van een werknemer bestaat uit zowel de AOW en het werkgeverspensioen via het Algemeen Pensioenfonds, of andere pensioenfondsen en verzekeraars, als uit (bancaire) lijfrentes en eigen spaargeld en beleggingen. 38 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Resultaten Werkgevers met pensioenfonds 39

Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds Belangrijke onderwerpen voor werkgevers zonder pensioenfonds Hoogte van totale pensioenpremie staat hoog op de agenda Veel werkgevers hebben de hoogte van de pensioenpremie hoog op de agenda staan, evenals de communicatie met de deelnemers. Relatief weinig werkgevers zijn bezig met de overgang naar een andere pensioenuitvoerder of een ander type pensioenregeling. Ook de consolidatie van pensioenregelingen staat bij veel organisaties niet op de agenda. Vergeleken met de werkgevers met een pensioenfonds, is deze doelgroep minder bezig met pensioenontwikkelingen. IN WELKE MATE STAAN ONDERSTAANDE PENSIOENONTWIKKELINGEN OP DE PENSIOENAGENDA BIJ UW BEDRIJF? (N=79) Hoogte van de totale pensioenpremie Deelnemerscommunicatie Risico dat we als werkgever lopen op premieschommelingen Alternatieven voor de fiscale beperkingen in de pensioenopbouw Kosten van de pensioenuitvoering Deelnemerskeuzes Consolidatie van meerdere regelingen De overgang naar een ander type pensioenregeling Overgang naar een andere pensioenuitvoerder (verzekeraar, ppi, pensioenfonds) 0 20 40 60 80 100 1 Staat niet op de agenda 2 3 4 5 Staat hoog op de agenda 40 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

VERPLAATS HET SCHUIFJE OM AAN TE GEVEN WAT PRIORITEIT HEEFT (N=30) Het bieden van een goede pensioenregeling aan de werknemers Het blijven aanbieden van een DB-regeling Bij een verzekeraar aangesloten blijven Het in de hand houden van de hoogte van de totale pensioenpremie Overstappen naar een DC-regeling Aansluiten bij een Algemeen pensioenfonds Gegarandeerde pensioenen Meeste verantwoordelijkheid voor de werknemer Meeste verantwoordelijkheid voor de Hogere verwachte pensioenuitkering maar pensioenopbouw bij de werkgever met een risico op een lagere uitkering 0 20 40 60 80 100 Gemiddelde score op een schaal 0-100 De meeste werkgevers prefereren (uit onbekendheid) een verzekeraar boven een Algemeen Pensioenfonds Tweederde van de werkgevers heeft nog nooit van een Algemeen Pensioenfonds gehoord of weet niet goed wat een Algemeen Pensioenfonds is. Vanuit deze context geven de meeste werkgevers aan dat ze liever bij een verzekeraar aangesloten blijven dan dat ze zich aansluiten bij een Algemeen Pensioenfonds. Daarnaast spreken zij vaker hun voorkeur uit voor een gegarandeerd pensioen, dan voor het nemen van risico met kans op hogere uitkering. Over de andere dilemma s die aan de werkgevers zijn voorgelegd, zijn de meningen sterk verdeeld. Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds 41

Toekomstbestendigheid Werkgevers voorspellen een opmars van de combinatieregeling 80% van de werkgevers verwacht dat de gangbare pensioenregeling voor hun actieve deelnemers de komende jaren gelijk zal blijven. WAT VOOR REGELING HEEFT U NU VOOR HET GROOTSTE AANTAL ACTIEVE DEELNEMERS? (N=36) WAT VOOR REGELING VERWACHT U 0VER 5 JAAR TE HEBBEN VOOR DE ACTIEVE DEELNEMERS? (N=36) Eindloonregeling Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Beschikbare premieregeling Combinatie Eindloonregeling Middelloonregeling Collectieve DC (CDC)-regeling Beschikbare premieregeling Combinatie 42 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

WELKE MAATREGELEN HEEFT UW BEDRIJF AFGELOPEN 2 JAAR REEDS GENOMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOEN? (N=79) Wijziging Indexatie (toeslag) Overstap naar een middelloonregeling Versobering van de pensioenregeling Overstap naar een individuele beschikbare premieregeling Overstap naar een (andere) verzekeraar Overstap naar een (andere) combinatie van DB en DC Overstap naar een PPI Aansluiting bij BPF Overstap naar een collectieve DC-regeling Anders Geen. Ons pensioen was (al) toekomstbestendig Geen, maar ons pensioen is nog niet toekomstbestendig 0 20 40 60 80 100 41% vindt dat hun pensioen de afgelopen 2 jaar al toekomstbestendig was 44% heeft in de afgelopen twee jaar wel maatregelen genomen met het oog op de toekomst van het pensioen. Velen zijn overgestapt naar een andere regeling (veelal een individuele beschikbare premieregeling) of hebben de indexatie gewijzigd. De overige bedrijven hebben in de afgelopen twee jaar geen maatregelen genomen. 15% van de werkgevers geeft echter aan dat hun pensioen nog niet toekomstbestendig is. 43% vindt het eigen pensioen al toekomstbestendig en neemt geen maatregelen De 57% die hun pensioen nog niet toekomstbestendig vinden, overwegen diverse maatregelen om hiermee om te gaan. De meeste maatregelen hebben te maken met een wijziging in de pensioenregeling (versobering of overstap naar andere regeling) of in de aanbieder (overstap naar (andere) verzekeraar, aansluiting bij BPF of Algemeen Pensioenfonds). Deze maatregelen worden al op korte termijn voorzien (2016 2017). Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds 43

WAT VOOR MAATREGELEN OVERWEEGT UW BEDRIJF DE KOMENDE 5 JAAR TE NEMEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN HET PENSIOEN? (N=79) Overstap naar een (andere) verzekeraar Versobering van de pensioenregeling Wijziging Indexatie (toeslag) Overstap naar een middelloonregeling Overstap naar een collectieve DC-regeling Overstap naar een individuele beschikbare premieregeling Overstap naar een (andere) combinatie van DB en DC Aansluiting bij BPF Overstap naar een PPI Aansluiting bij een APF Anders Geen. Ons pensioen is (al) toekomstbestendig Geen, maar ons pensioen is nog niet toekomstbestendig 0 20 40 60 80 100 OP WELKE TERMIJN OVERWEEGT U DEZE MAATREGEL(EN) TE NEMEN? (Basis: overweegt maatregel(en), N=37) Vóór januari 2016 In 2016 In 2017 In 2018 In 2019 In 2020 Na 2020 Dat is nog niet duidelijk 0 20 40 60 80 100 44 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Kennis en houding Algemeen Pensioenfonds Bekendheid Algemeen Pensioenfonds zeer wisselend De bekendheid van een Algemeen Pensioenfonds onder de werkgevers is zeer uiteenlopend. Bijna tweederde van de ondervraagden is niet of nauwelijks bekend met deze term, de andere werkgevers weten globaal of goed wat een Algemeen Pensioenfonds is. IN HOEVERRE BENT U BEKEND MET HET ALGEMEEN PENSIOENFONDS (APF)? (N=79) Nog nooit van gehoord Van gehoord, maar weet niet goed wat het is Weet globaal wat een APF is Weet goed wat een APF inhoudt Een Algemeen Pensioenfonds wordt onder andere geassocieerd met de termen groot, overheid en geldt voor iedereen. Voordelen die men ziet zijn minder kosten en meer zekerheid. ALS U AAN EEN ALGEMEEN PENSIOENFONDS DENKT, WAT KOMT DAN ALS EERSTE IN U OP? (Basis: heeft weleens van een Algemeen Pensioenfonds gehoord) (Uitspraken van de respondenten) Opschorting wetsvoorstel. Uitstel invoering. Schaalvoordelen. Eerst zien, dan geloven. Lastenverlaging Alternatief Ambtenaren Breed draagvlak, duidelijke voorwaarden Collectief fonds Concrete doelstelling Groot Grote pensioenverzekeraar, geeft enige mate van zekerheid Consolidatie van inkomen werknemers Bedrijfsfonds dat niet aan branche gekoppeld is Log Meer keuzemogelijkheden voor werk gevers en werknemers, kwaliteit, uitvoering Nieuw soort pensioenfonds, minder overhead en minder kosten Overheid (2x) Overkoepelend orgaan Schaalvergroting Veilig georganiseerd instrument voor zekerheid pensioenen Geldt voor iedereen (3x) Zekerheid Centraal pensioen voor iedereen (zoals ABP voor ambtenaren) Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds 45

IN HOEVERRE KAN EEN APF BIJ DEZE ONTWIKKELINGEN VOOR UW BEDRIJF EEN PASSENDE OPLOSSING ZIJN? (Basis: prioriteit score 3, 4 of 5) Consolidatie van meerdere regelingen (n=40) Overgang naar een andere pensioenuitvoerder (verzekeraar, ppi, pensioenfonds) (n=35) Deelnemerscommunicatie (n=55) De overgang naar een ander type pensioenregeling (n=34) Hoogte van de totale pensioenpremie (n=54) Kosten van de pensioenuitvoering (niet de premie, maar de uitvoeringskosten) (n=49) Alternatieven voor de fiscale beperkingen in de pensioenopbouw (n=50) Risico dat we als werkgever lopen op premieschommelingen (n=49) 0 20 40 60 80 100 Deelnemerskeuzes (n=45) 1 APF is geen oplossing voor dit vraagstuk 2 3 4 5 APF is een goede oplossing voor dit vraagstuk Ik weet niet of APF daar een oplossing voor is Algemeen Pensioenfonds beste oplossing bij consolidatie van meerdere regelingen Een Algemeen Pensioenfonds is een goede oplossing als een bedrijf over wil stappen naar een andere pensioenuitvoerder of een ander type pensioenregeling. Daarnaast noemen werkgevers een Algemeen Pensioenfonds een goed alternatief voor de fiscale beperkingen in de pen sioen opbouw. Dat een Algemeen Pensioenfonds ook een passende oplossing is voor deelnemerskeuzes wordt minder gezien door de werkgevers. NB: voorafgaand aan deze vraag is een omschrijving van een Algemeen Pensioenfonds voorgelegd. Zie bijlage. 46 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Werkgevers zien verschillende voordelen in een Algemeen Pensioenfonds Diverse werkgevers lichten toe waarom zij in een Algemeen Pensioenfonds een passende oplossing zien voor de dilemma s en uitdagingen rondom pensioen waar zij als werkgever mee te maken hebben. Zoals hiernaast te zien is, lopen hun antwoorden uiteen. WAAROM IS EEN ALGEMEEN PENSIOENFONDS EEN PASSEND ANTWOORD OP DE BELANGRIJKSTE DILEMMA S EN UITDAGINGEN RONDOM HET PENSIOEN WAAR U ALS WERKGEVER MEE TE MAKEN HEEFT?* (Uitspraken van de respondenten) Omdat het in vergelijking met de huidige regeling, andere en meestal ook betere mogelijkheden biedt met een betere pensioenzekerheid Minder risicodragend Biedt meer variatie Overkoepelend orgaan Nog niet zeker, moet eerst meer bestuderen en intern bepraten Rendement staat hoog in het vaandel Kostenreductie Duidelijkheid voor werknemers en werkgever * Basis: allen die een Algemeen Pensioenfonds voor minimaal één dilemma/uitdaging een passend antwoord vinden. Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds 47

Wensen Algemeen Pensioenfonds Bij het overwegen van een Algemeen Pensioenfonds kijkt men naar transparantie en hoge opbrengsten Veel werkgevers hechten bij het overwegen van een Algemeen Pensioenfonds veel belang aan transparantie en lagere kosten voor pensioenuitvoering en vermogensbeheer. Soepele eisen voor het bestuur zijn het minst van belang. De werkgevers uit deze doelgroep hechten aan de meeste aspecten minder belang dan de werkgevers met een pensioenfonds. Wel plaatsen zij digitaal relatief hoog in de rangorde. IN HOEVERRE ZIJN DE VOLGENDE ASPECTEN VAN BELANG VOOR U OM EEN APF IN OVERWEGING TE NEMEN? (N=79) Transparant Hogere opbrengsten voor de pensioenen van de deelnemers Lagere kosten vermogensbeheer Lagere kosten voor pensioenuitvoering Behoud van de pensioenregeling Keuze voor de werknemer om vanuit APF extra in te leggen voor hun oudedagsvoorziening Digitaal Meerdere pensioenregelingen mogelijk binnen een APF De wijze waarop aan de collectiviteitskring vorm wordt gegeven Delen kosten governance en toezicht Opvangen van de vergrijzing van het deelnemerbestand Mogelijkheid van betrokkenheid bij het beleid van het APF Doorbeleggen door de pensioendatum heen bij DC-regelingen Coöperatief Soepele eisen voor het bestuur 0 20 40 60 80 100 1 Zeer onbelangrijk 2 3 4 5 Zeer belangrijk Weet niet/geen mening 48 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Centraal Beheer als Algemeen Pensioenfonds Werkgevers vinden totaalinzicht door Centraal Beheer aantrekkelijk 37% van de werkgevers vindt het aantrekkelijk als Centraal Beheer een totaalinzicht aanbiedt, evenals de mogelijkheden om hierin extra op de bouwen voor later. 82% van de werkgevers die Centraal Beheer aantrekkelijk vinden als Algemeen Pensioenfonds geeft aan dat zij het totaalinzicht aantrekkelijk vinden, van degenen die Centraal Beheer misschien aantrekkelijk vinden, is dat 43%. IN HOEVERRE VINDT U HET AANTREKKELIJK ALS HET TOTAALINZICHT HIERIN VANUIT CENTRAAL BEHEER GEBODEN WORDT, EVENALS DE MOGELIJKHEDEN OM HIERIN EXTRA OP TE BOUWEN VOOR LATER? (N=79) Zeer onaantrekkelijk Onaantrekkelijk Niet onaantrekkelijk/ niet aantrekkelijk Aantrekkelijk Zeer aantrekkelijk Weet niet/geen mening De totale voorziening voor de oudedag van een werknemer bestaat uit zowel de AOW en het werkgeverspensioen via het Algemeen Pensioenfonds, of andere pensioenfondsen en verzekeraars, als uit (bancaire) lijfrentes en eigen spaargeld en beleggingen. Resultaten Werkgevers zonder pensioenfonds 49

Bijlage Toelichting Algemeen Pensioenfonds Voorafgaand aan de vragen over het Algemeen Pensioenfonds is aan de werkgevers onderstaande toelichting voorgelegd: Een Algemeen Pensioenfonds maakt een verdere professionaliserings- en consolidatieslag mogelijk. Een Algemeen Pensioenfonds kan meerdere kringen hebben met gescheiden vermogens. In elke kring kunnen meerdere werkgevers of voormalig OPF en zitten. Het Algemeen Pensioenfonds heeft één pensioenfonds bestuur voor alle aangesloten (voormalige) pensioenfondsen en werkgevers. Daardoor verdwijnen de zorgen van bestuursconti nuïteit en governance voor de aangesloten klanten. Zeggenschap wordt geregeld per kring. De rechtsvorm is beperkt tot een stichting om zo het non-profit karak ter van pensioenfondsen te behouden. Het Finan cieel Toezichts Kader (FTK) op pensioenfondsen geldt. indexatie bij een verzekeraar is daarentegen momenteel nihil. Dit zorgt bij het Algemeen Pensioenfonds voor hogere verwachte pensioenuitkeringen met een iets groter risico dan bij een verzekeraar. Ook is uitvoering van DC-regelingen mogelijk, evenals de uitkeringsfase. Verder is het Algemeen Pensioenfonds een oplossing voor vergrijzing in het deel nemersbestand van individuele OPF en. Tot slot is het Algemeen Pensioenfonds geen verplichtgesteld fonds, waardoor ook uitstappen mogelijk is. Daardoor zal de premie lager kunnen worden dan bij een verzekeraar omdat daar bij een DB-regeling ook voor harde garanties moet worden betaald. Daartegenover staat het risico dat bij pensioenfondsen de opgebouwde pensioenrechten kunnen worden gekort. De kans op indexatie is afhankelijk van de risico s die een kring binnen het Algemeen Pensioenfonds kan nemen. De kans op 50 Onderzoek naar het Algemeen Pensioenfonds

Centraal Beheer heeft de Stichting Achmea Algemeen Pensioenfonds opgericht die pensioenoplossingen onder de naam Centraal Beheer Algemeen Pensioenfonds gaat uitvoeren, nadat de Stichting van De Nederlandsche Bank een vergunning heeft ontvangen voor het uitoefenen van het bedrijf van Algemeen Pensioenfonds. Contracten inzake pensioenoplossingen kunnen dan ook niet eerder definitief worden afgesloten met Stichting Achmea Algemeen Pensioenfonds dan vanaf het moment van het verkrijgen van voornoemde vergunning. 5514G-15-12