TOEKOMSTPERSPECTIEF EN OPGAVEN BRABANTSE WINKELGEBIEDEN

TOEKOMSTPERSPECTIEF EN OPGAVEN BRABANTSE WINKELGEBIEDEN Programma Werklocaties

Inhoud Samenvatting 5 Aanleiding 8 Structuur en werkwijze 10 1 Winkelaanbod 11 1.1 Ontwikkeling aantal winkels 11 1.2 Ontwikkeling aantal winkels Regionale verschillen 12 1.3 Ontwikkeling winkelvloeroppervlak 12 1.4 Ontwikkeling winkelvloeroppervlak Regionale verschillen 13 1.5 Leegstand 2009-2014 14 1.6 (Ontwikkeling) leegstand Regionale verschillen 15 1.7 Conclusies winkelaanbod 15 2 Economisch draagvlak 16 2.1 Prognose aantal inwoners 2014-2030 16 2.2 Prognose aantal inwoners 2014-2030 in primair verzorgingsgebied per winkelgebiedstype 16 2.3 Prognose leeftijdsontwikkeling 17 2.4 Prognose huishoudens 2014-2030 18 2.5 Prognose huishoudens 2014-2030 19 2.6 Prognose bestedingen per branche 19 2.7 Prognose bestedingen per branche 20 2.8 Prognose bestedingen per branche 21 2.9 Conclusies economisch draagvlak 22 3 Internet 23 3.1 Internetgevoeligheid per branche 23 3.2 Indicatie ruimtelijk effect online winkelen 23 3.3 Conclusies internet 24 4 Overige trends 25 4.1 Schaalvergroting 25 4.2 Beleving en vermaak 25 4.3 Overige ruimtelijke relevante trends 26 4.4 Conclusie overige trends 27 5 Plannen en initiatieven 28 5.1 Harde plannen 28 5.2 Harde plannen 28 5.3 Overige initatieven ( zachte plannen) 29 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 3

Overall score toekomstperspectief 30 Conclusies toekomstperspectief en opgaven winkelgebieden 31 Conclusies per type winkelgebied 32 Aanbevelingen 38 Naar regionale detailhandelvisies en afspraken 39 Definities: winkelgebied typeringen 40 4 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

Samenvatting Er zijn verschillende trends en ontwikkelingen in de detailhandelssector zichtbaar die een ruimtelijke impact hebben op de Brabantse winkelgebieden. De verwachting is dat er per saldo minder ruimtebehoefte is voor winkels. Zoals eerder in de Discussienota detailhandel (dec 2012) en in de GS-brief van 25 november 2013 is aangegeven, vragen deze veranderingen om een herbezinning van de ruimtelijke structuur van de detailhandelssector. De markt maar ook overheden staan voor keuzes die de toekomstbestendigheid en vitaliteit van de Brabantse detailhandelsstructuur zullen bepalen. Met behulp van analyses van ontwikkelingen in de detailhandelsstructuur en het schetsen van trends wil de provincie hierbij helpen. De provincie wil deze keuzes vertalen in regionale afspraken, gebaseerd op een reëel toekomstbeeld. De opgave voor de verschillende type winkelgebieden is met behulp van deze toekomstschets in beeld gebracht. Toename winkelmeters, maar ook leegstand Het aantal fysieke winkels is tussen 2009 en 2014 afgenomen. Het aantal vierkante meters dat daadwerkelijk als winkel wordt gebruikt is echter toegenomen. Deze groei vond met name op grootschalige concentraties op perifere locaties plaats. De groei van detailhandel op grootschalige concentraties lijkt ten koste te zijn gegaan van winkels in bestaande gebieden. Bijna 280.000 m² winkelvloeroppervlak is erbij gekomen (m.n. op grootschalige concentraties), maar per saldo slechts een toename van 85.000 m² dat daadwerkelijk gebruikt wordt als winkelruimte. Mede hierdoor is de winkelleegstand tussen 2009 en 2014 toegenomen tot 11% van het totaal aan winkelmeters. Vrijwel overal is de leegstand gegroeid, echter bovenmatig in centrumgebieden. In hoofdwinkelgebieden (i.c. Helmond, Oss, Roosendaal, Bergen op Zoom, Oosterhout, Valkenswaard, Uden, Boxmeer) is het huidige leegstandspercentage het hoogst. Daar heeft veelal een verdubbeling van het metrage leegstand plaatsgevonden tussen 2009 en 2014. Stadsdeelcentra, grote wijkcentra en supermarktcentra doen het als ondersteunende winkelgebieden relatief goed. Draagvlak blijft stabiel De Brabantse bevolking zal naar verwachting tot 2030 met 4% groeien. Door deze groei van de bevolking kunnen de totale bestedingen in de detailhandel licht toenemen, vooral in de steden. De bevolkingsgroei neemt echter af, er zijn regionale en lokale verschillen en er is een sterke vergrijzing. In de grotere gemeenten neemt het draagvlak voor detailhandel nog iets toe en in de kleine gemeenten zal het gaan afnemen. Het aantal huishoudens zal nog flink (10%) groeien. Dit zijn vrijwel allemaal (oudere) eenpersoons huishoudens. De toename van het aantal huishoudens zal daarom niet resulteren in meer bestedingen in de detailhandel maar bijvoorbeeld eerder in andere diensten. Bijvoorbeeld reizen en zorg. De afgelopen jaren zijn de bestedingen per hoofd van de bevolking in de detailhandel gedaald, vooral voor niet dagelijkse producten. De komende jaren wordt een zeer matige economische groei verwacht. Daarom zullen de bestedingen per hoofd van de bevolking aan detailhandel de komende jaren nog niet gaan stijgen. De verwachting is dat in komende jaren het draagvlak voor detailhandel in de provincie als geheel vrijwel stabiel blijft. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 5

Verschuivende ruimtevraag van lokaal naar regionaal In de detailhandel zijn aan zowel de winkeliers- als consumentenzijde verschillende trends en ontwikkelingen die de ruimtebehoefte tegengesteld beïnvloeden. Een verdergaande schaalvergroting en een toenemend belang van beleving en vermaak zullen leiden tot een toename van de ruimtevraag van detailhandel in vrijwel alle winkelgebiedstypen. Hierdoor verandert de detailhandel meer en meer van een lokale naar een regionale markt. Daar tegenover staan trends die zorgen voor een afnemende ruimtevraag (o.a. consuminderen, vergrijzing winkeliers) en trends die zorgen voor een verschuiving van de ruimtevraag (toenemend belang beleving en branchevervaging). Online winkelen ten koste van fysieke winkelruimte Een bekende trend is de groei van het online winkelen. De verwachting is dat bestedingen via het internet fors zullen toenemen ten opzichte van de bestedingen in de fysieke winkels. Alle winkelgebiedstypen zullen dit gaan merken. De winkelgebieden met relatief veel mode, luxe en vrije tijd (stadscentra) zijn gevoeliger voor de verwachte toenemende internetverkoop, dan winkelgebieden met relatief veel dagelijks aanbod (dorpscentra wijk- en buurtcentra) en de gebieden met relatief veel wonen -aanbod (grootschalige perifere concentratiegebieden/woonboulevards). Door toename van de onlineverkoop zal het economisch draagvlak voor fysieke winkels afnemen, en zal een deel hiervan naar verwachting hierdoor verdwijnen. Een toenemende verkoop via internet zal zorgen voor een stijgende ruimtevraag voor afhaalpunten en naar geschikte ruimte voor distributieactiviteiten (op bedrijventerrein). Forse plancapaciteit In iedere regio is er sprake van een forse plancapaciteit. Concrete detailhandelsinitiatieven in voorontwerp- en vastgestelde bestemmingsplannen voorzien in 7% aan extra vierkante meters winkelvloeroppervlakte ten opzichte van het huidige aantal vierkante meters aan winkels. In grootschalige (perifere) concentratiegebieden is de grootste uitbreiding voorzien (67.000 m²). Ook in de categorie verspreide bewinkeling is een grote uitbreiding van vierkante meters te verwachten (bijv. uitbreiding tuincentra, nieuw vestiging van solitaire supermarkten). In Speciale winkelgebieden (Rosada, Bavelse Berg) en kernverzorgende supermarktcentra is relatief de grootste groei voorzien. Doordat in alle type centrumgebieden een uitbreiding van het aantal vierkante meters is voorzien en tegelijkertijd in Grootschalige concentraties - die qua branchering steeds meer op centrumgebieden zijn gaan lijken - ook forse uitbreidingen zijn voorzien, zal de concurrentie tussen deze winkelgebieden in de toekomst nog sterker worden. Verschillende toekomstperspectieven Het toekomstperspectief voor de verschillende winkelgebieden en (sub) regio's zijn echter niet gelijk. Zo ziet het toekomstbeeld voor binnensteden van grote steden er beter uit dan de winkelgebieden van middelgrote steden, vanwege de grotere aantrekkelijkheid en het grotere verzorgingsgebied. Stadsdeelcentra en wijkcentra doen het relatief goed en ook is het toekomstperspectief relatief positief. Grootschalige concentratiegebieden op veelal perifere locaties lijken ten koste van de traditionele winkelgebieden aan betekenis te gaan winnen. Regionaal maatwerk is vereist om de juiste keuzes te kunnen maken. Keuzes die wel rekening houden met de trends en ontwikkelingen en dus ruimte bieden 6 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

aan de noodzakelijke vernieuwing in de detailhandel en rekening houden met nieuwe perspectieven voor kansarme winkelgebieden. Naar Regionale Afspraken Het maken van regionale afspraken over detailhandelsontwikkelingen ziet de provincie als een belangrijke schakel in een voortdurend proces om in (sub)regionaal verband de trends en ontwikkelingen in de detailhandelssector nauwgezet te volgen. Het heeft onze voorkeur dat er een regionale detailhandelsvisie aan deze afspraken ten grondslag ligt. Doel is (steeds) een actueel beeld te hebben van wat er speelt in de sector, welke opgaven er liggen en welke strategieën moeten worden ingezet om tijdig en adequaat in te kunnen spelen op de sterke dynamiek op de (regionale) detailhandelsmarkt. In onze ogen dient hierbij de nadruk te liggen op concrete, uitvoeringsgerichte strategieën en regiospecifieke, bestuurlijke afspraken, waarbij regionale samenhang en intergemeentelijke afstemming met betrekking tot de ruimtelijke planvorming centraal staan. De conclusies en aanbevelingen brengt de provincie in, in de voorbereiding op regionale agenda werken van de Regionaal Ruimtelijke Overleggen waarvan de afspraken over ruimtelijke detailhandelsontwikkelingen onderdeel van uitmaken. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 7

Aanleiding De provincie Noord-Brabant zet zich in voor een gezonde economische ontwikkeling in combinatie met zorgvuldig gebruik van de ruimte. Samen met de partijen in de regio s wil zij daarom komen tot realistische afspraken over de ruimtereserveringen, herstructurering en transformatie voor bedrijven, kantoren en winkels voor de komende jaren. Het Programma Werklocaties Onder het motto Samen naar vitale werklocaties is de provincie in 2012 gestart met het Programma Werklocaties. Het is een programma met 15 projecten, alle gericht op het beter in balans brengen van vraag en aanbod van de werklocaties, waaronder detailhandelslocaties. Dit programma is onderdeel van het Economisch Programma Brabant en in 2012 gelanceerd onder de titel Uitvoeringsprogramma Strategie Bedrijventerreinen en andere werklocaties. Een aantal projecten uit het programma gaat over het opstellen van prognoses, de monitoring en het maken van regionale afspraken (in RRO-verband) omtrent detailhandel, bedrijventerreinen en kantoren. Regionaal Ruimtelijke Overleggen In de Regionale Ruimtelijke Overleggen (RRO s) maken de gemeenten, waterschappen en de provincie afspraken met elkaar over (onder andere) de ontwikkeling van bedrijventerreinen, kantorenlocaties en winkelgebieden in hun eigen regio. In het kader van het maken van regionale afspraken stelt de provincie prognoses op om de ruimtevraag in de toekomst te kunnen inschatten. Voor detailhandel is er echter nog geen methode om goede prognoses te kunnen maken. Daarom is besloten om aan de hand van verschillende indicatoren het toekomstperspectief te schetsen voor verschillende type winkelgebieden. Het is voor het eerst dat de provincie Noord-Brabant een dergelijke toekomstschets voor winkelgebieden maakt. Dit is een gevolg van een proces dat eind 2012 is gestart. Destijds heeft de provincie de Discussienota Detailhandel uitgebracht. Zoals de titel aangeeft is de provincie hiermee een discussie begonnen over de toekomst van de Brabantse detailhandel en de rol van de provincie daarin. Provinciaal uitgangspunt: benoem perspectiefrijke en -arme winkelgebieden Na een symposium ( Werk aan de winkel ) op 16 januari 2013 is een expertteam met vertegenwoordigers van marktpartijen, kennisinstellingen en overheden ingesteld dat in juni 2013 een advies heeft gegeven over het provinciale detailhandelsbeleid. Het Expertteam concludeerde dat door fundamentele veranderingen aan zowel de consumenten- als ondernemerszijde, voor een vitale en toekomstbestendige detailhandelsstructuur, er scherpe keuzes noodzakelijk zijn. Naar aanleiding van dit advies en een advies van SER-Brabant heeft de provincie in een brief aan de gemeenten (november 2013) de provinciale uitgangspunten geformuleerd. Een van de uitgangspunten is dat er regionale afspraken moeten komen over detailhandelsontwikkelingen. In de Verordening ruimte 2014 is het maken van deze afspraken geborgd. Tevens zijn de thema s benoemd waarover volgens de provincie de regionale afspraken zouden moeten 8 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

gaan. Eén van die thema s is het benoemen van perspectiefrijke en -arme winkelgebieden. Het doel hiervan is om de detailhandelsstructuur in Brabant toekomstbestendig en vitaal te houden. In voorliggend document zijn de perspectieven en opgaven voor de verschillende type winkelgebieden in beeld gebracht. Op deze manier wil de provincie de regio s helpen om regionale afspraken te maken, gebaseerd op een reëel toekomstbeeld. Uit dit toekomstbeeld komt de opgave om gezamenlijk een antwoord te geven op de dalende kwantitatieve behoefte aan winkelvloeroppervlakte en tegelijkertijd in te spelen op de veranderende kwalitatieve behoefte van de consument en markt. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 9

Structuur en werkwijze Scoretabel toekomstverwachting detailhandel Winkelgebiedstypen Centraal Ondersteunend Overig Thema Indicator Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Stedelijk gebied Grootschalige concentratie Landelijk gebied Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling 1. Winkelaanbod a. Ontwikkeling aantal winkels 2009-2014 b. Ontwikkeling aantal m² 2009-2014 c. Ontwikkeling leegstand 2009-2014 d. Leegstandspercentage 2014 2. Economisch draagvlak a. Prognose aantal inwoners 2014-2025 b. Prognose aantal huishoudens 2014-2025 c. Prognose bestedingen in de detailhandel 3. Internet a. Internetgevoeligheid per branche, huidig b. Prognose internetgevoeligheid per branche De type winkelgebieden worden gescoord ( -- / - / 0 / + / ++ ) op een aantal indicatoren per thema. De scores per indicator resulteren in de toekomstige 4. Overige trends a. Inspelen op schaalvergroting b. Beleving en vermaak 5. Plannen en initiatieven a. Harde plannen (% van de voorraad) b. Overige initiatieven (% van de voorraad) Opgaven per winkelgebiedstype Er is een analyse gemaakt van ontwikkelingen en trends in de detailhandel die een ruimtelijke impact hebben. Centrale vragen hierbij waren: Is er in de toekomst meer of minder ruimtevraag te verwachten? Op welke locaties komt deze toe- of afnemende vraag tot uitdrukking? Het is geen prognose van de exacte omvang van de ruimtevraag. Wel worden aan de hand van verschillende indicatoren ingedeeld in vijf thema s (zie schema), het toekomstperspectief en de opgaven van verschillende type winkelgebieden, uiteengezet. De winkelgebiedstypen zijn indien mogelijk per indicator beoordeeld. Indien dit niet mogelijk was, zoals bij de Overige trends die veelal provincie overstijgend zijn, is het ruimtelijke effect op de gehele detailhandelsstructuur ingeschat. De resultaten zijn besproken met vertegenwoordigers van brancheorganisaties (Vakcentrum, Inretail en Detailhandel Nederland) Gebruikte bronnen zijn: Locatus cijfers uit 2009 en juli 2014, Bevolkingsprognose PNB 2014, Omzetkengetallen HBD 2006-2012, HBD (2011) Het nieuwe winkelen, CBW-Mitex (2010) Retail 2020, Inretail.nl, Platform 31 (2014) Het winkelgebied van de toekomst, ramingen ING Economisch Bureau. 10 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

1 Winkelaanbod 1.1 Ontwikkeling aantal winkels Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Toe-/afname aantal verkooppunten 2009-2014 Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Toename aantal vkp in % 1% 0% -4% 3% 4% -2% 31% 2% -15% -1% 41% -5% -1% 65% 0% 1% Absolute verandering 262-15 -86 57 149-72 5 18-141 -3 71-26 -24 199 0 130 Toename aantal vkp (excl. leegstand) in % -2% -4% -11% -4% -1% -7% 50% 0% -17% -2% 43% -7% -4% 69% -6% 0% Absolute verandering (excl. leegstand) -702-134 -212-83 -34-228 7 3-146 -10 71-35 -73 182-7 -3 Per winkelbranche Dagelijks -2% 9% 2% -2% 3% -7% -25% 17% -20% 2% 29% -4% 0% 167% 25% -7% Mode & Luxe -7% -8% -16% -11% 2% -7% 100% -11% 4% 6% 43% -1% 5% 167% -11% -23% Vrije Tijd -19% -16% -21% -28% -18% -31% - -9% -21% -31% 0% -16% -25% 100% -33% -9% In/Om Huis -10% -22% -15% -8% -13% -10% - -7% -27% -6% 3% -19% -15% 44% 0% -11% Detailhandel Overig 13% 18% -5% 43% 17% -25% - -20% 36% 25% -50% 100% 48% 200% - 12% Overige verkooppunten Transport & Brandstoffen 7% -33% -25% -33% 19% 7% 50% -33% -56% 0% 40% -50% -9% 273% - 7% Leisure 6% 8% -2% 8% 12% 7% 150% 23% -14% -6% 100% 8% -2% 75% 18% 5% Diensten -6% -11% -17% 2% -10% -16% 100% -4% -15% -11% 143% -17% -12% 50% -41% 3% Score obv toename aantal vkp (excl. leegstand) in % - -- - 0 - ++ 0 -- 0 ++ - - ++ - 0 (bron: Locatus, bewerkt PNB) Toename aantal winkels. Hoe donkerder het groen, hoe sterker de relatieve toename van het aantal winkels van een gebiedstype. Afname aantal winkels. Hoe donkerder het rood, hoe sterker de relatieve afname van het aantal winkels van een gebiedstype. Het aantal commerciële verkooppunten (winkels, horeca, dienstverleners, tankstations) is tussen 2009 en 2014 met 2% gedaald. Het aantal winkels is sterker gedaald (7%), het aantal overige verkooppunten is juist gestegen. Een groei van het aantal commerciële verkooppunten, waaronder winkels, heeft met name op grootschalige concentraties aan de randen van steden en dorpen plaatsgevonden. De afname van winkels heeft met name in grote hoofdwinkelgebieden en buurtcentra plaatsgevonden. De branche Vrije Tijd (Media, Sport&Spel, Hobby) heeft relatief de meeste fysieke winkels verloren, gevolgd door de branche In/om huis, echter niet op grootschalige concentraties. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 11

1.2 Ontwikkeling aantal winkels Regionale verschillen Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Toe-/afname aantal commerciële verkooppunten 2009-2014 (excl. leegstand) Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling West -2% -4% -12% 2% -3% -6% nvt -6% -32% -5% 67% -8% 11% 55% -11% 5% Midden -3% -6% nvt -7% -7% -6% 60% 8% 5% 1% 14% -8% -56% 33% nvt 3% Noordoost -2% -6% -8% -7% 6% -13% nvt nvt -39% 1% -40% -14% 17% 77% 9% 1% Zuidoost -2% 0% nvt -2% -3% -1% -100% -2% 17% -5% 106% -1% -7% 115% nvt -5% Provincie Noord-Brabant -2% -4% -11% -4% -1% -7% 50% 0% -17% -2% 43% -7% -4% 69% -6% 0% (bron: Locatus, bewerkt PNB) Grootste toename aantal winkels per gebiedstype. Grootste afname aantal winkels per gebiedstype. In iedere regio is het aantal verkooppunten (detailhandel, horeca, dienstverlening) de afgelopen 5 jaar gedaald met 2 à 3%. Ook in de binnensteden van Breda, Den Bosch en Tilburg is het aantal verkooppunten gedaald. In Eindhoven is het gelijk gebleven. In iedere regio heeft een forse groei van verkooppunten in grootschalige concentraties plaatsgevonden. Zuidoost groeide het meest. 1.3 Ontwikkeling winkelvloeroppervlak Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Toe-/afname winkelvloeroppervlak 2009-2014 Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Toename aantal m² in % 6% 0% 0% 6% 9% 8% 30% 3% -15% 1% 11% -1% 8% 40% 5% 0% Absolute verandering 278.730 904 441 17.690 41.270 28.448 806 2.766-19.698 1.004 7.319-632 18.813 185.477 643-6.521 Toename aantal m² (excl. leegstand) in % 2% -5% -9% -3% 3% 3% 34% -1% -15% 0% 9% 0% 5% 42% 1% -5% Absolute verandering in m² 85.551-20.285-19.679-8.681 10.851 8.393 907-630 -17.639-283 6.137-216 10.066 184.534 100-68.024 Per winkelbranche Dagelijks 7% 16% 8% 2% 5% 2% 14% 9% -4% 0% 29% 0% 17% 443% 28% 2% Mode & Luxe 5% 1% -6% -3% 13% 13% 13% -7% 40% 13% 60% -1% 18% 175% -3% -1% Vrije Tijd 2% -20% -14% -12% -15% -17% - -9% 15% -26% 1% 7% -18% 800% 28% 15% In/Om Huis -2% -32% -28% -10% -7% -3% - -2% -42% -27% -42% -20% -22% 35% -26% -8% Detailhandel Overig 15% 54% 14% 33% -33% 10% - 1% -48% -7% 20% 382% 13% 185% - 16% Score obv toename aantal m² (excl. leegstand) in % - - - + + ++ 0 -- 0 ++ 0 + ++ 0 - Toename aantal m 2 winkelruimte. Hoe donkerder het groen, hoe sterker de relatieve toename van een gebiedstype. Afname aantal m 2 winkelruimte. Hoe donkerder het rood, hoe sterker de relatieve afname van een gebiedstype. (bron: Locatus, bewerkt PNB) 12 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

Bijna 280.000 m² winkelvloeroppervlak erbij (m.n. op grootschalige concentraties), maar per saldo slechts een toename van 85.000 m² dat daadwerkelijk gebruikt wordt als winkelruimte. Oorzaken: toenemende leegstand (zie verderop) en in mindere mate onttrekkingen aan de voorraad door functiewijziging of sloop. Branche Vrije Tijd is in aantal winkels afgenomen (zie vorige sheet), maar in vloeroppervlak toegenomen (schaalvergroting en verschuiving naar andere gebieden). Aantal vierkante meters met dagelijks winkelaanbod blijft doorgroeien (schaalvergroting supermarkten). Branche In/om Huis als enige branche gekrompen wat betreft vloeroppervlak, behalve op grootschalige concentraties. 1.4 Ontwikkeling winkelvloeroppervlak Regionale verschillen Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Toe-/afname winkelvloeroppervlak 2009-2014 (excl. leegstand) Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling West 6% -10% -10% 0% 3% 7% nvt 8% -2% 0% -14% -9% 36% 18% 0% 11% Midden -5% -15% nvt -2% -10% 5% 3% 3% -13% -6% 5% -1% -38% 21% nvt -13% Noordoost 0% -1% -6% -2% 12% -2% nvt nvt -51% 0% -37% -5% 44% 33% 9% -9% Zuidoost 5% 4% nvt -6% 1% 3% -100% -5% 12% 2% 63% 9% -14% 95% nvt -10% Provincie Noord-Brabant 2% -5% -9% -3% 3% 3% 34% -1% -15% 0% 9% 0% 5% 42% 1% -5% Grootste toename aantal m 2 winkelruimte per gebiedstype. (bron: Locatus, bewerkt PNB) Grootste afname aantal m 2 winkelruimte per gebiedstype. Alleen in de regio Midden is het aantal vierkante meters winkelruimte afgenomen. In West (+6%) en Zuidoost (+5%) is het metrage toegenomen, in Noordoost is het metrage gelijk gebleven. In de binnensteden van Tilburg (-15%) en Breda (-10%) is het aantal vierkante meters behoorlijk afgenomen. In de binnenstad van Den Bosch (-1%) nam het metrage licht af, terwijl het aantal vierkante meters in de binnenstad van Eindhoven met 5% is toegenomen. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 13

1.5 Leegstand 2009-2014 Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Leegstand Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Verkooppunten 2009 (% van totaal) 5% 6% 7% 6% 6% 5% 13% 8% 7% 4% 6% 5% 6% 7% 8% 4% 2014 (% van totaal) 8% 10% 14% 12% 10% 10% 0% 10% 9% 6% 4% 7% 8% 4% 13% 5% Toename leegstand 2009-2014 (%) 54% 54% 85% 113% 83% 92% -100% 25% 8% 44% 0% 33% 44% 10% 64% 20% Absolute toename leegstand 2009-2014 909 119 126 140 181 156-2 15 5 7 0 9 45 2 7 99 Winkelvloeroppervlak (m²) 2009 (% van totaal) 7% 7% 8% 7% 8% 9% 4% 10% 8% 4% 3% 8% 6% 5% 16% 7% 2014 (% van totaal) 11% 12% 17% 15% 13% 14% 0% 14% 8% 6% 4% 7% 9% 4% 20% 11% Toename leegstand 2009-2014 (%) 59% 68% 106% 124% 88% 61% -100% 38% -20% 45% 61% -8% 59% 4% 25% 52% Absolute toename leegstand 2009-2014 (m²) 193.379 21.189 20.120 26.371 30.419 20.255-101 3.396-2.059 1.287 1.182-416 8.747 943 543 61.503 Scores op basis van: Leegstandspercentage 2014 (m²) -- -- -- -- -- + -- - - 0 - - 0 -- -- Ontwikkeling leegstand 2009-2014 (m²) in % -- -- -- -- -- ++ -- ++ -- -- + -- - -- -- (bron: Locatus, bewerkt PNB) Het type winkelgebied doet het relatief goed (of minder slecht) ten opzichte van andere type winkelgebieden. Het type winkelgebied doet het relatief slecht ten opzichte van andere type winkelgebieden. In vrijwel ieder type winkelgebied is tussen 2009 en 2014 het aantal leegstaande panden en/of het aantal leegstaande vierkante meters toegenomen. In heel Brabant staat thans 8% van het aantal ruimten, bestemd voor detailhandel, horeca en/of dienstverlening, leeg. Wat betreft vierkante meters bedraagt de leegstand 11% anno 2014. De leegstand is in centrumgebieden bovenmatig toegenomen. Stadsdeelcentra, grote wijkcentra en supermarktcentra doen het als ondersteunende winkelgebieden relatief goed. In hoofdwinkelgebieden (i.c. Helmond, Oss, Roosendaal, Bergen op Zoom, Oosterhout, Valkenswaard, Uden, Boxmeer) is het huidige leegstandspercentage het hoogst. Daar heeft veelal een verdubbeling van het metrage leegstand plaatsgevonden tussen 2009 en 2014. 14 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

1.6 (Ontwikkeling) leegstand Regionale verschillen Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Leegstandspercentage (in m²) 2014 Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling West 10% 15% 17% 10% 10% 15% 0% 7% 5% 7% 1% 8% 4% 4% 19% 10% Midden 11% 10% nvt 15% 16% 15% 0% 15% 5% 9% 3% 2% 12% 6% nvt 12% Noordoost 10% 9% 16% 13% 13% 11% nvt nvt 16% 1% 0% 8% 11% 4% 23% 9% Zuidoost 12% 15% nvt 19% 14% 16% nvt 15% 10% 6% 7% 9% 11% 1% nvt 14% Provincie Noord-Brabant 11% 12% 17% 15% 13% 14% 0% 14% 8% 6% 4% 7% 9% 4% 20% 11% (bron: Locatus, bewerkt PNB) Laagste leegstandspercentage van een gebiedstype. Hoogste leegstandspercentage van een gebiedstype. In iedere regio bedraagt de leegstand tenminste 10% van het totaal aantal vierkante meters winkelruimte. In de binnensteden van Breda en Eindhoven is de leegstand (beide 15%) zelfs hoger dan het provinciaal gemiddelde (11%). In kleine hoofdwinkelgebieden in Zuidoost (o.a. Helmond) is de leegstandsituatie het meest precair. 1.7 Conclusies winkelaanbod Het aantal fysieke winkels in Brabant is de afgelopen vijf jaar afgenomen, behalve op grootschalige/perifere detailhandelslocaties waar in dezelfde periode meer winkels zijn gevestigd. Het aantal vierkante meters winkelruimte (excl. leegstand) is de afgelopen vijf jaar toegenomen. De groei vond met name op grootschalige/perifere locaties plaats en wordt veroorzaakt door een toename van de gemiddelde winkelgrootte. De groei van detailhandel op grootschalige/perifere locaties lijkt hiermee ten koste te zijn gegaan van detailhandel in centrumgebieden. Mede hierdoor is de winkelleegstand in Brabant de afgelopen vijf jaar met zo n 200.000 m² toegenomen. Vrijwel op ieder type locatie is de leegstand gegroeid, in centrumgebieden het meest. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 15

2 Economisch draagvlak 2.1 Prognose aantal inwoners 2014-2030 Groei bevolking per jaar (in%) 2014-2019 2020-2024 2025-2029 2014-2029 Grote Stad 3,0 2,4 2,3 7,9 Kleine Stad 1,5 1,0 0,7 3,2 Middelgrote gemeente 1,9 1,2 0,9 4,0 Kleine gemeente 1,4 0,7 0,2 2,2 Zeer kleine gemeente 0,7 0,0-0,5 0,2 Bron: 'De bevolkings- en woningbehoefteprognose Noord-Brabant, actualisering 2014' De indeling van gemeenten in de vijf klassen is gebaseerd op het hoofdwinkelgebied in de gemeente in Locatus in 2014 De bevolking groeit nog tot 2030 (met 4%: +99.000 inwoners), maar de groei neemt wel af Grote steden groeien nog behoorlijk Kleine steden (Bergen op Zoom, Roosendaal, Oosterhout, Oss) groeien iets minder dan middelgrote gemeenten In de zeer kleine gemeenten krimpt de bevolking vanaf 2023 Vanaf 2020 slaat de groei in steeds meer gemeenten om in krimp (in 2025 krimpen 24 gemeenten, in 2030 al 37 gemeenten) 2.2 Prognose aantal inwoners 2014-2030 in primair verzorgingsgebied per winkelgebiedstype Bevolkingsprognose tot 2030 (Provincie Noord-Brabant, 2014) Hoofdwinkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Regio Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Stedelijk gebied Grootschalige concentratie Landelijk gebied Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Bevolkingsprognose tot 2030 Noord-Brabant + 0/+ 0/+ 0/+ 0/ + 0/+ + 0/+ + 0/+ + 0/+ + 0/+ 0/+ 0/+ RRO West-Brabant + 0/+ 0/+ 0/ + -/0 0/+ + 0/+ + 0/+ + 0/+ 0/+ 0/+ 0/+ RRO Midden-Brabant + 0/+ 0/+ 0/+ 0/ + + 0/+ + 0/+ + 0/+ + 0/ + 0/+ RRO Noordoost-Brabant ++ + 0/+ 0/+ 0/ + 0/+ ++ 0/+ ++ 0/+ + 0/+ ++ 0/+ RRO Zuidoost-Brabant + 0/+ 0/+ 0/ + + 0/+ + 0/+ + 0/+ 0/+ 0/+ 0/+ De bevolkingsgroei is het laagst in West-Brabant (2,8%) en daarna in Zuidoost- Brabant (4,0%). 16 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

De subregio West-Brabant-West is de eerste regio die gaat krimpen (vanaf 2025), gevolgd door de subregio De Kempen en de subregio Land van Cuijk. In gemeenten met kernverzorgende centra groeit de bevolking nauwelijks meer. 2.3 Prognose leeftijdsontwikkeling Grote verandering in leeftijdssamenstelling Aandeel 65+ van 18% nu naar 28% in 2040 Aandeel 75+ van 7% nu naar 17% in 2040 In landelijke gemeenten zelfs 32% 65-plussers in 2040 Ouderen hebben een ander bestedingspatroon dan jongeren trend: minder bestedingen in detailhandel naarmate men ouder is (ouderen hebben minder nodig en zijn meer gewend zuinig aan te doen) nieuwe ouderen hebben wel meer te besteden ouderen geven meer uit aan reizen en gezondheid ouderen hebben meer tijd en zijn meer servicegericht Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 17

2.4 Prognose huishoudens 2014-2030 Het aantal huishoudens groeit meer dan twee keer zo snel als de bevolking (+10%: met 115.000 tot 2030). De groei zit geheel bij de (oudere) eenpersoons huishoudens. In steden is het aandeel eenpersoons huishoudens groter. Eenpersoons huishoudens hebben een ander bestedingspatroon: iets hoger percentage online aankopen andere openingstijden ander assortiment De woningvoorraad zal nog flink moeten toenemen, vooral in de stedelijke gebieden. Dit houdt de vraag naar de branche in en om het huis nog in stand. 18 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

2.5 Prognose huishoudens 2014-2030 Huishoudensprognose tot 2030 (Provincie Noord-Brabant, 2014) Hoofdwinkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Regio Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Stedelijk gebied Grootschalige concentratie Landelijk gebied Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Huishoudensprognose (o.b.v. groei in 2030) Noord-Brabant ++ + ++ + + ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ + ++ ++ RRO West-Brabant ++ + + + + ++ ++ + ++ + ++ + ++ + ++ RRO Midden-Brabant ++ + + ++ + ++ + ++ ++ ++ + ++ + ++ RRO Noordoost-Brabant ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ RRO Zuidoost-Brabant ++ ++ ++ + ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ + ++ -5% tot 0% = -/0, 0% tot 5% = 0/+, 5% tot 10% = +, >10% = ++ De huishoudensgroei is het laagst in West-Brabant (9%) en het hoogst in Noordoost- Brabant (12%) In de subregio West-Brabant-West is de huishoudensgroei in 2030 bijna nul, ook in de subregio s Land van Cuijk en De Peel groeit het aantal huishoudens na 2030 nauwelijks meer. In de kleinste gemeenten (met kernverzorgend centrum klein) gaat het aantal huishoudens vanaf 2030 afnemen 2.6 Prognose bestedingen per branche Detailhandelsbestedingen per hoofd van de bevolking Branche Trend 2006-2013 Toekomstverwachting tot 2020 Totaal Detailhandel bestedingen per hoofd van de bevolking nemen af De koopkracht is gedaald en vaste lasten zijn gestegen. Detailhandel bestedingen per hoofd nemen af of blijven stabiel Stagnatie: zeer matige groei of beperkte krimp. Vaste lasten stijgen, dus bestedingen aan detailhandel zullen gelijk blijven of nog iets dalen Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 19

Detailhandelsbestedingen per hoofd van de bevolking Branche Trend 2006-2013 Toekomstverwachting tot 2020 Dagelijks Bestedingen nemen toe Omzet food stijgt (+4% sinds 2008), vooral van supermarkten, en bestedingen per hoofd nemen toe. Het aandeel dagelijks in de bestedingen per hoofd stijgt van 43% in 2007 naar 49% in 2012. Bestedingen zullen stabiel blijven. Marktaandeel supermarkten neemt nog wat toe Niet dagelijks Bestedingen nemen af vanaf 2008 Grote omzetdalingen. Bestedingen per hoofd dalen (vanaf 2006: -6%, vanaf 2008-15%) Het aandeel is gedaald van 57% in 2007 naar 51% in 2012 Bestedingen zullen licht dalen of stabiel blijven Bronnen: Omzetkengetallen HBD 2006-2012, HBD (2011) Het nieuwe winkelen, CBW- Mitex (2010) Retail 2020, Inretail.nl, Platform 31 (2014) Het winkelgebied van de toekomst. 2.7 Prognose bestedingen per branche Detailhandelsbestedingen per hoofd van de bevolking Branche Trend 2006-2012 Toekomstverwachting Levensmiddelen Bestedingen nemen toe bij supermarkten (+21%) en nemen af bij speciaalzaken (-7%) Aandeel van 39% in 2006/2007 naar 44% in 2012 Bestedingen in supermarkten stabiel, bestedingen speciaalzaken nemen verder af. Persoonlijke verzorging Mode en luxe Bestedingen blijven ongeveer gelijk. Aandeel: eerst daling van 4,4% in 2006 naar 3,9% in 2008 daarna weer stijging tot 4,3% in 2012 Bestedingen zijn flink gedaald vanaf 2008, warenhuizen met -36%. Aandeel daalt van 19,5% in 2007 naar 18,0% in 2011. In 2014 stabiliseren de bestedingen. Bestedingen blijven ongeveer gelijk Lichte daling of stabilisatie van de bestedingen Vrije tijd De bestedingen zijn met 26% afgenomen sinds 2006. Het aandeel daalt van 5,9% in 2006 naar 4,2% in 2012 Bestedingen stabiel of dalen nog. Aandeel structureel lager 20 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

Detailhandelsbestedingen per hoofd van de bevolking Branche Trend 2006-2012 Toekomstverwachting In en om het huis Overige detailhandel Bestedingen zijn gedaald met 4%, waarvan wonen met -30%. Het aandeel daalt van 30% in 2007 naar 27% in 2012 Vast aandeel van niet-dagelijkse bestedingen, dus aandeel en bestedingen zijn wat gedaald. Bestedingen stabiel, volgen trend woningmarkt. Aandeel kan weer stijgen door huishoudensgroei. Vast aandeel van nietdagelijkse bestedingen Bronnen: Omzetkengetallen HBD 2006-2012, HBD (2011) Het nieuwe winkelen, CBW- Mitex (2010) Retail 2020, Inretail.nl, Platform 31 (2014) Het winkelgebied van de toekomst. Vanaf 2008 zijn de totale bestedingen per hoofd van de bevolking gedaald. Er is vooral minder uitgegeven in de branches vrije tijd, mode en luxe en in en om het huis. Het aandeel in de bestedingen van warenhuizen, vrije tijd en wonen is het meest teruggelopen. Bestedingen bij supermarkten zijn licht blijven stijgen tot 2013. 2.8 Prognose bestedingen per branche Branches per winkelgebied Hoofdwinkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Branches (2014) bestedingen komende vijf jaar Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Stedelijk gebied Grootschalige concentratie Landelijk gebied Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Dagelijks 0 Niet-dagelijks Mode en luxe 0/- Vrije tijd 0/- In en om het huis 0/- Overige detailhandel 0/- Verwachte ontwikkeling van de bestedingen per hoofd van de 0/- 0/- 0/- 0/- 0/- 0 0 0/- 0 0/- 0 0 0 0/- 0/- 0/- 0/- bevoking tot 2020 Aandeel branche in VVO detailhandel 2014 <10% 10-15% 15-25% 25-35% 35-50% 50-90% >90% Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 21

Verwachting De totale bestedingen per hoofd van de bevolking dalen de komende jaren licht of zijn stabiel In alle branches zullen de bestedingen per hoofd licht dalen (bij dalende bestedingen) of... Bij stabiele bestedingen zullen de bestedingen per hoofd aan levensmiddelen stabiel blijven en de overige bestedingen licht dalen. 2.9 Conclusies economisch draagvlak De bestedingen per hoofd zullen de komende jaren licht dalen of stabiel blijven. Bevolking groeit nog met 4% tot 2030, maar de groei neemt af en er is een sterke vergrijzing. Het aantal huishoudens groeit nog flink (10%). Dit zijn vrijwel allemaal (oudere) eenpersoons huishoudens. Door de groei van de bevolking kunnen de totale bestedingen in de detailhandel licht toenemen, vooral in de steden. Vanaf 2020 krijgen steeds meer (vooral kleine) gemeenten te maken met bevolkingskrimp. Hier nemen de bestedingen in de detailhandel af. De komende jaren blijft het draagvlak voor detailhandel vrijwel stabiel, in de grotere gemeenten neemt het nog iets toe en in de kleine gemeenten zal het gaan afnemen. 22 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

3 Internet 3.1 Internetgevoeligheid per branche Huidig en toekomstig Raming online marktaandeel 2025 naar branchegroep en productgroep Branchegroep Productgroep 2013 2025 Dagelijks Food en personal care 0%-5% 10%-15% In/om huis Wonen 5%-10% 15%-20% Consumentenelektronica 20%-25% 40%-45% Mode en luxe Kleding 10%-15% 25%-30% Schoenen 10%-15% 30%-35% Vrije tijd Speelgoed 20%-25% 50%-55% Boeken 35%-50% 85%-90% Entertainment (muziek, film, games) 50%-65% 90%-95% Schattingen 2013 o.b.v. cijfers Thuiswinkel.org/ Blauw Research, CBS, raming 2025 bewerkt door ING Economisch Bureau Online bestedingen in de detailhandel bedragen inmiddels ruim 6% van de totale bestedingen. De verwachting is dat het marktaandeel groeit naar 12% in 2020 (bron: Platform 31, Winkelgebied van de toekomst) Speelgoed, boeken, cd s, dvd s en games worden momenteel het vaakst via internet gekocht; 25-50% van de bestedingen vindt online plaats. Het aandeel zal naar verwachting verder doorgroeien. Ook online bestedingen aan consumentenelektronica groeien fors door. De grootste groeiers (relatief) op internet zijn kleding en schoenen. Circa een derde van de bestedingen aan deze artikelen gaan in de toekomst via het internet (nu: 10-15%). Ook levensmiddelen, producten voor persoonlijke verzorging en woonartikelen zullen in meerdere mate via internet worden gekocht. Het online marktaandeel zal echter beperkt blijven tot 10-20%. 3.2 Indicatie ruimtelijk effect online winkelen Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Ruimtelijk effect toename webwinkelen bij ongewijzigd beleid Detailhandel totaal Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie - Stedelijk gebied Grootschalige concentratie - Landelijk gebied Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Leegstaande m² in 2014 519.008 52.514 39.160 47.710 65.073 53.636 0 12.228 8.416 4.118 3.105 4.626 23.508 19.572 3.750 2.696 178.896 Toename leegstand tot 2025 door toename webwinkelen 602.882 68.116 31.866 43.319 60.798 39.631 260 10.596 11.132 9.229 6.345 8.321 24.952 84.414 3.859 2.162 197.881 Leegstaand m² 2025 1.121.890 120.630 71.026 91.029 125.871 93.267 260 22.824 19.548 13.347 9.450 12.947 48.460 103.986 7.609 4.858 376.777 Leegstand 2025 23% 29% 31% 29% 25% 24% 7% 26% 18% 19% 13% 20% 19% 17% 25% 35% 23% Toename leegstand tot 2025 als % van voorraad 2014 13% 16% 14% 14% 12% 10% 7% 12% 10% 13% 8% 13% 10% 14% 13% 16% 12% Score obv relatieve toename leegstand (2014-2025) -- -- -- -- -- - -- -- -- - -- -- -- -- -- -- (bronnen: Locatus, ING Economisch Bureau, EIM/HBD, CBS, bewerkt PNB) Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 23

In bovenstaande tabel is de invloed van het online winkelen op de vraag naar winkelruimte indicatief in beeld gebracht voor het jaar 2025. De gevoeligheid van de winkelgebiedstype voor het online winkelen wordt hiermee uitgedrukt. Uitgangspunt hierbij is dat bestedingen in webwinkels ten koste gaan van bestedingen in fysieke winkels. Overige uitgangspunten die zijn gehanteerd: een gelijkblijvende normatieve vloerproductiviteit. een gelijkblijvend aandeel van de productgroepen per branchegroep. de laagste groeiverwachting van het online winkelen (zie vorige slide). Er is verder geen rekening gehouden met trends als schaalvergroting en omnichanneling (hoofdstuk 4), die het ruimtelijk effect van het online winkelen dempen. 3.3 Conclusies internet Alle winkelgebiedstypen ondervinden steeds meer negatieve invloed van online winkels. De winkelgebieden met relatief veel mode, luxe en vrije tijd (binnensteden en hoofdwinkelgebieden) zijn gevoeliger voor de verwachte toenemende internetverkoop, dan winkelgebieden met relatief veel dagelijks aanbod (kernverzorgend klein, kernverzorgend supermarkt, wijk- en buurtcentra) en de gebieden met relatief veel wonen -aanbod (grootschalige concentratiegebieden). Door toename onlineverkoop zal het economisch draagvlak voor fysieke winkels afnemen, en zal een flink deel hiervan naar verwachting verdwijnen. Een toenemende verkoop via internet zal zorgen voor een stijgende vraag naar afhaalpunten en naar geschikte ruimte voor distributieactiviteiten (op bedrijventerreinen). Het benodigde aantal vierkante meters winkelruimte neemt af als gevolg van toenemende bestedingen via internet. 24 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

4 Overige trends 4.1 Schaalvergroting Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Gemiddelde winkelgrootte 2009-2014 Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Totale toename in % 5% 1% 5% 3% 5% 10% -1% 1% 0% 2% -21% 4% 9% -15% 5% -1% Absolute verandering in m² 8 1 5 4 6 11-2 1 0 4-82 4 13-233 5-2 Totale toename (excl. leegstand) in % 4% -1% 2% 1% 3% 11% -10% -1% 3% 2% -24% 7% 9% -16% 7% -5% Absolute verandering 6-1 3 1 4 11-19 -1 3 4-95 8 12-251 6-6 Per winkelbranche Dagelijks 109% 107% 106% 104% 102% 110% 151% 93% 120% 98% 100% 105% 118% 204% 102% 109% Mode & Luxe 113% 110% 111% 109% 111% 122% 57% 104% 135% 107% 112% 100% 112% 103% 109% 129% Vrije Tijd 125% 95% 109% 122% 104% 122% nvt 99% 146% 108% 101% 127% 108% 450% 191% 127% In/Om Huis 109% 86% 84% 98% 107% 107% nvt 106% 79% 78% 56% 99% 92% 93% 74% 104% Detailhandel Overig 101% 131% 120% 94% 57% 146% nvt 126% 38% 74% 240% 241% 76% 95% nvt 104% In alle branches en vrijwel alle typen winkelgebieden is de gemiddelde winkelgrootte tussen 2009 en 2014 toegenomen. Deze schaalvergroting heeft geleid tot minder winkels (zie analyse winkelaanbod). Opvallend is de daling van de gemiddelde winkelgrootte in grootschalige concentratiegebieden. Mogelijke verklaringen: de vestiging van winkels uit andere branches dan In/Om Huis (brancheverruiming) en de vestiging van kleinere woonwinkels. (bron: Locatus, bewerkt PNB) Een verdergaande schaalvergroting zal leiden tot een toename van het ruimtegebruik voor detailhandel. 4.2 Beleving en vermaak Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Leisure verkooppunten Totaal van alle gebiedstypen Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot Kernverzorgend centrum klein Kernverzorgend supermarktcentrum Binnenstedelijke winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal Winkelgebied Verspreide bewinkeling Aandeel in totaal verkooppunten 2014 23% 31% 23% 20% 20% 24% 24% 21% 21% 8% 23% 19% 19% 7% 34% 24% Toename aantal verkooppunten 2009-2014 6% 8% -2% 8% 12% 7% 150% 23% -14% -6% 100% 8% -2% 75% 18% 5% Het aantal leisure vestigingen (m.n. horeca) is de afgelopen jaren in de meeste winkelgebiedstypen toegenomen. Stadsdeelcentra kennen het kleinste aandeel leisure en zijn daarin niet gegroeid. Beleving en vermaak, één van de traditionele sterke punten van centrumgebieden, wordt ook op grootschalige concentraties steeds belangrijker. Dit zorgt voor een toename van de onderlinge concurrentie. (bron: Locatus, bewerkt PNB) Een toename van het belang van beleving en vermaak in perifere winkelgebieden zal op die plekken leiden tot een toenemend ruimtegebruik. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 25

4.3 Overige ruimtelijke relevante trends Trends Brancheverruiming (het toestaan van steeds meer branches op perifere locaties) Branchevervaging (winkels treden buiten hun traditionele assortiment) Filialisering (groeiend aantal winkels wat tot een keten behoort). Digitalisering stimuleert de filialisering: grotere grote ketens hebben meer middelen on online en offline te combineren. Consuminderen: consument denkt duurzamer en besteedt daarom minder aan nieuwe producten Digitalisering van de samenleving/digitale superconsument/social media Toename mobiliteit Vergrijzing (zelfstandige) winkeliers Comeback van de binnenstad (tov andere centrale winkelgebieden) Veranderende tijdsbesteding consumenten Ruimtelijk effect Verschuiving van ruimtevraag detailhandel van binnenstad/centrum naar periferie Winkels en dus winkelgebieden gaan wat betreft assortiment meer op elkaar lijken. Dit betekent meer concurrentie tussen de winkelgebieden. Versterkt filialisering en schaalvergroting. Filialisering vooral op A-locaties, minder winkelmeters nodig op B- en C-locaties, compactere winkelgebieden. Winkels die niet voldoende kunnen inspelen op de verschuiving offline-online verdwijnen als eerste uit het straatbeeld. Minder winkelmeters nodig Versnelde uitsortering succesvolle en minder succesvolle winkelgebieden, omdat de consument weet wat verder weg/op internet te koop is en bereid is om daar moeite voor te doen Bij gebrek aan bedrijfsopvolging zullen winkels verdwijnen en zal mogelijk leegstand ontstaan Minder winkelmeters nodig in kleine centrumgebieden Behoefte aan 24-uurswinkelsaanbod (bijv. allnight pickup-points) Minder winkelmeters nodig Bewegingen in de horeca: behoefte aan grotere horecagelegenheden behoefte aan combinatie met winkels Horeca en winkels gaan meer in elkaar overlopen. Hiervoor is meer ruimte per onderneming nodig. Het versterkt branchevervaging en schaalvergroting. 26 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden

4.4 Conclusie overige trends Een verdergaande schaalvergroting en een toenemend belang van beleving en vermaak zullen leiden tot een toename van de ruimtevraag van detailhandel in vrijwel alle winkelgebiedstypen. Daar tegenover staan trends die zorgen voor een afnemende ruimtevraag in gehele detailhandel en trends die zorgen voor een verschuiving van de ruimtevraag (van hoofdwinkelgebied naar binnenstad, maar ook van binnenstad naar periferie). De inschatting is dat over het geheel genomen de behoefte aan winkelruimte zal afnemen en dat veel winkelgebieden compacter zullen moeten worden om vitaal te kunnen blijven. Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden 27

5 Plannen en initiatieven 5.1 Harde plannen Harde plannen Segment Totaal Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot en klein Kernverzorgend supermarkt centrum Binnenstedelijk winkelstraat Buurtcentrum Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal winkelgebied Verspreide bewinkeling Harde plannen (m² wvo) Dagelijks 38.714 0 0 2.560 2.400 8.418 0 720 0 0 3.376 8.560 2.400 5.000 5.280 Niet-dagelijks 240.632 33.904 400 36.360 16.984 5.040 0 0 0 0 10.864 0 65.040 19.360 52.680 Totaal 279.346 33.904 400 38.920 19.384 13.458 0 720 0 0 14.240 8.560 67.440 24.360 57.960 Harde plannen als % van het winkelaanbod Dagelijks 5% 0% 0% 5% 1% 328% 0% 1% 0% 0% 11% 6% 52% 709% 4% Niet-dagelijks 7% 10% 0% 17% 3% 518% 0% 0% 0% 0% 35% 0% 10% 186% 4% Totaal 7% 9% 0% 14% 3% 381% 0% 1% 0% 0% 23% 4% 11% 219% 4% (bron: regionale detailhandelsfoto s, bewerkt PNB) Harde nieuwbouwplannen (vastgestelde, onherroepelijke of ontwerp bestemmingsplannen) zijn er met name in centrum- en overige gebieden. In de ondersteunende winkelgebieden zijn het de wijkcentra waarin nog wordt geïnvesteerd (o.m. schaalvergroting van supermarkten). In grootschalige/perifere concentratiegebieden is de grootste uitbreiding voorzien (67.000 m²). Ook in de categorie verspreide bewinkeling is een grote uitbreiding van vierkante meters te verwachten (bijv. uitbreiding tuincentra, nieuwvestiging van solitaire supermarkten). In Speciale winkelgebieden (Rosada, Bavelse Berg) en kernverzorgende supermarktcentra is relatief de grootste groei voorzien. Doordat in alle type centrumgebieden een uitbreiding van het aantal vierkante meters is voorzien en tegelijkertijd in Grootschalige concentraties en Speciale winkelgebieden - die de laatste jaren qua branchering steeds meer op centrumgebieden zijn gaan lijken - ook forse uitbreidingen zijn voorzien, zal de concurrentie tussen deze winkelgebieden in de toekomst nog sterker worden. 5.2 Harde plannen Regionale verschillen Harde plannen (als % van het huidige winkelaanbod) West Midden Noordoost Zuidoost Provincie Noord-Brabant Totaal Centraal winkelgebied Ondersteunend winkelgebied Overig winkelgebied Binnenstad Hoofdwinkelgebied groot In iedere regio is er sprake van een forse harde plancapaciteit Veel harde plannen in hoofdwinkelgebied klein in Zuidoost, terwijl daar de leegstand nu al het hoogst is (19%) Hoofdwinkelgebied klein Kernverzorgend centrum groot en klein Kernverzorgend supermarkt centrum Binnenstedelijk winkelstraat Buurtcentrum 7% 30% 0% 8% 4% 138% 0% 0% 0% 0% 51% 2% 17% 136% 0% 7% 0% nvt 13% 3% 0% 0% 0% 0% 0% 55% 0% 8% 7% 7% 1% 5% 3% Stadsdeelcentrum Supermarktcentrum Wijkcentrum groot (bron: regionale detailhandelsfoto s, bewerkt PNB) Wijkcentrum klein Grootschalige concentratie Speciaal winkelgebied Verspreide bewinkeling Geen aanbod, wel plannen 6% Geen aanbod, wel plannen nvt 5% 0% 0% 0% 2% 17% 293% 6% 5% 0% nvt 30% 1% nvt 0% 0% 0% 0% 0% 6% 5% nvt 6% 7% 9% 0% 14% 3% 381% 0% 1% 0% 0% 23% 4% 11% 219% 4% 28 Toekomstperspectief en opgaven Brabantse winkelgebieden