Werk in balans Studie naar de vermenging van werk en privé in de informatiesamenleving J. Attema D. de Nood H. Kist Den Haag, mei 2008 1
Den Haag, mei 2008 EPN Platform voor de informatiesamenleving Postbus 16168, 2500 BD Den Haag Zeestraat 80/82, 2518 AD Den Haag Tel.+31 (0) 70 4 277 622 Fax. +31 (0) 36 50 598 Mob. +31 (0) 6 5108 0947 EPN Platform voor de Informatiesamenleving brengt de maatschappelijke betekenis van informatie- en communicatietechnologie over het voetlicht door debat, publicaties en onderzoek. Bij het agenderen van onderwerpen richt het platform zich vooral op de langere termijn. In deze onafhankelijke stichting zijn het bedrijfsleven, de overheid, de wetenschap, maatschappelijke organisaties en de politiek vertegenwoordigd. Voorzitter is dr. A.H.G. Rinnooy Kan, vicevoorzitter is mr. B.E.M. Wientjes. Directeur: drs. T. van der Maas. Website www.epn.net. 2
Inhoud Werk in balans... 1 Inleiding... 4 Onderzoeksopzet:... 4 Samenvatting resultaten... 4 Conclusies... 5 Resultaten... 8 Bent u bereikbaar buiten reguliere werktijden?... 8 Werkt u buiten reguliere werktijden?... 9 Relatie inkomen en bereikbaarheid... 9 Hebben Nederlanders last van die vermenging... 10 Maatregelen om vermenging in goede banen te leiden.... 10 Bijlage I: Overzicht van vragen/antwoorden, percentages... 10 Literatuur... 13 3
Inleiding Door ICT zijn er steeds meer mogelijkheden om ook buiten reguliere werktijden te werken en buiten werktijd gebeld te worden over werk. Werk en privé raken daardoor vermengd. Deze vermenging zal toenemen. Redenen zijn: 1. De mobiliteitsproblematiek. 2. Nederland wordt een kennisland, waar kenniswerk centraal staat. Productiewerk wordt steeds meer uitbesteed aan lage lonenlanden. Kenniswerk vergt creativiteit en persoonlijke betrokkenheid. Een groot deel van het werk bestaat uit samenwerken en overleg, in vaak wisselende verbanden, met mensen buiten en binnen de eigen organisatie. Kenniswerk vindt plaats op allerlei plekken en tijdstippen die de direct betrokkenen het beste schikken. De persoonlijke betrokkenheid van kenniswerkers bij hun werk zal ertoe leiden dat ze ook in privé-tijd bereikbaar zullen zijn en zich vaak niet los kunnen maken van hun werk. 3. Er is een maatschappelijke roep om de mogelijkheden die ICT biedt -om overal en op ieder tijdstip te kunnen werken- ook te benutten om werk en privé beter te kunnen combineren. Sporten tijdens de fileuren, vrijwilligerswerk doen op woensdagmiddag en woensdagavond een rapport afmaken. Het onderwerp van dit onderzoek van EPN Platform voor de informatiesamenleving is wat deze vermenging van werk en privé doet met mensen: draagt het bij aan het plezier aan werk, draagt het bij aan stress en overbelasting, dwingt het mensen tot het nemen van maatregelen om privé en werk gescheiden te houden. Juist omdat onze economische groei steeds meer afhankelijk wordt van de productiviteitsgroei van kenniswerkers is dit geen vrijblijvende vraag, maar een vraag die het hart raakt van onze welvaart. Onderzoeksopzet: Het onderzoek is uitgevoerd door het onderzoeksinstituut CentERdata, van de Universteit van Tilburg. Dit instituut heeft de beschikking over een onderzoekspanel van 2400 repondenten, dat een representatieve steekproef vormt uit de Nederlandse bevolking. Het responsepercentage was 75%. Van de respondenten die hebben geantwoord werken er 924 in loondienst, of als zelfstandige. Aan de werkenden werden vragen voorgelegd via internet of tv: zie bijlage I voor de vragen en antwoordpercentages. Samenvatting resultaten 1. Van het aantal werkenden is 75% bereikbaar via e-mail of telefoon voor werk buiten reguliere werktijden. 2. Degenen die bereikbaar zijn per telefoon verdienen gemiddeld 1000 Euro (bruto) meer dan degenen die niet bereikbaar zijn. 4
3. Er wordt omzichtig gebruik gemaakt van de mogelijkheden om medewerkers te bellen. 20% wordt tijdens werkdagen buiten werktijden benaderd. In het weekend is dat minder dan 10% en in vakanties nog minder (4%). 4. 70% van de werknemers werkt buiten reguliere werktijden. Het aantal dat meer dan een uur of verschillende keren per week/weekend werkt is in vakanties 6%, in het weekend 20%, door de week 34% en op vrije dagen 20%. 5. Werken en bereikbaarheid in privétijd is gemeengoed. Echter: 14% doet privézaken binnen reguliere werktijd: boodschappen, sporten, zaken regelen. 6. 36% van de beroepsbevolking wil graag meer flexibele werktijden: om bijvoorbeeld gemakkelijker kunnen sporten, werk en privé te kunnen combineren. 56% staat neutraal tegenover meer flexibiliteit. 21% ziet helemaal geen mogelijkheden voor meer flexibiliteit. 7. 11% zegt meer dan 1 keer per week of dagelijks thuis te werken binnen reguliere werktijd. De bereikbaarheid en het thuiswerken leidt er niet toe dat mensen op grote schaal ook binnen werktijden thuis werken. 8. 9% vindt dat gezin en sociale contacten te lijden hebben onder mobiele bereikbaarheid en overal kunnen werken. 9. 25% reageert positief op de stelling dat hij of zij meer plezier heeft in het werk door overal en op elk tijdstip te kunnen werken. 28% is negatief gestemd. 31% vindt dat de stelling niet van toepassing is. 10. Het aantal werknemers dat actief maatregelen neemt om vermenging van werk en privé te voorkomen is 53%. Ze zetten de telefoon uit (22%), beperken het lezen van e-mail tot een vast moment (24%), nemen verschillende mailboxen (20%), gebruiken verschillende telefoons (10%) of melden op voice-mail of in e-mail wanneer ze vrij zijn (10%). Conclusies Nederland wordt steeds meer een kenniseconomie: nu is 40% van ons werk kenniswerk. Dat wordt 80%, verwacht McKinsey (2006). Mensen werken in een kenniseconomie op allerlei plekken, in allerlei verschillende verbanden (met klanten, collega s, vakgenoten). Er wordt een beroep gedaan op de unieke combinatie van ervaring en kennis van kenniswerkers. De persoonlijke betrokkenheid en het oordeel van werknemers staat centraal: dat maakt dat kenniswerkers vaak ook buiten reguliere werktijden bereikbaar moeten zijn. Vanwege die persoonlijke betrokkenheid en gedrevenheid zullen veel werknemers dat niet erg vinden. Het is daarom niet vreemd dat, volgens dit onderzoek, 75% van de beroepsbevolking bereikbaar is en 70% buiten reguliere werktijden werkt: blijkbaar is hun bijdrage en oordeel van belang en zijn ze niet zomaar vervangbaar. Wat daarbij wel verbaast is dat slechts een enkeling de mogelijkheden van ICT gebruikt om binnen reguliere werktijden thuis te werken (11%), of privézaken binnen werktijd te doen (16%). De reguliere werktijden vormen het uitgangspunt voor werktijden. 26% voelt zich gelukkig onder die vermenging van werk en privé, 28% echter niet. 5
Publicaties over de productiviteit van kenniswerkers (zie bv. Bijl, 2007) laten zien dat innovatie van kenniswerk belangrijk is. Productiviteitsstijging van kenniswerkers zal in de toekomst onze welvaart voor mede bepalen. Productiviteit zal stijgen wanneer we er in slagen kenniswerkers te motiveren en te inspireren en hen mogelijkheden bieden hun werk daar te doen waar dat het beste kan worden gedaan, met de mensen die daarbij nodig zijn. Dat kunnen klanten zijn, collega s of misschien vakgenoten (denk aan gezamenlijke ontwikkeling van allerlei open-source toepassingen). Het kantoor zal daarbij een steeds kleinere rol spelen: die ontmoetingen vinden plaats op allerlei plaatsen. Ook is het van groot belang dat kenniswerkers goed in hun vel zitten: creatief, uitgerust, gemotiveerd zijn en uitgedaagd worden. De resultaten laten zien dat ook buiten werktijden wordt gewerkt, maar dat het omgekeerde nog nauwelijks plaatsvindt: werk en privé kunnen zijn gescheiden domeinen, waarbij het werk wel het privédomein binnendringt, maar omgekeerd niet. Daar kunnen redenen voor zijn: bijvoorbeeld omdat iedereen met wie iemand samenwerkt tijdens reguliere kantoortijden werkt. Dan is het eenvoudiger om binnen die kantoortijden het werk te doen. Als werk steeds meer onderweg plaatsvindt (steeds wisselende samenwerkingsverbanden) is het logisch dat ook thuis meer gewerkt wordt: om de file te vermijden, omdat het handiger is. Dat patroon wordt nog nauwelijks herkend: slechts 11% werkt thuis binnen reguleire werktijden. Kenniswerkers hebben naar verwachting grote behoefte aan flexibiliteit: werken wanneer en op de plaats waar dat kan en nodig is en meer mogelijkheden om privé en werk te combineren. De behoefte aan dat soort flexibiliteit bestaat, volgens dit onderzoek, onder 36% van de beroepsbevolking. Voor 28% is die flexibiliteit niet nodig. Er is niet gevraagd wat de reden is achter die behoefte aan flexibiliteit bij 36%. Veronderstelling is dat in een kenniseconomie flexibiliteit nodig is om er voor te zorgen dat kenniswerkers daar werken en op de tijdstippen werken dat dat het beste kan. Aangenomen dat 40% van het werk kenniswerk is, dan is de roep van 36% van de beroepsbevolking om meer flexibiliteit een belangrijk signaal. Goed is te bedenken dat ook 28% juist niet meer flexibiliteit wil: aandacht voor individuele verschillen is ook belangrijk in een productieve kenniseconomie. Een ander belangrijk aspect van een productieve kenniseconomie is persoonlijke betrokkenheid en enthousiasme van de kenniswerkers. Het onderzoek laat zien dat 25% van de beroepsbevolking meer plezier ervaart omdat ze overal bereikbaar zijn en overal kunnen werken. 28% echter niet. Tegen de achtergrond dat 40% van ons werk uit kenniswerk bestaat, en dat velen baat hebben bij meer mogelijkheden om zelf hun werk in te richten, is dit percentage laag. Een vraag die dit onderzoek niet beantwoordt is waarom slechts 1 op de 4 bereikbaarheid en plaatsonafhankelijk kunnen werken als positief ervaart en 28% niet. Het zou kunnen zijn, dat er te weinig mogelijkheden zijn om wanneer iemand op andere plaatsen of tijden werkt, voeling te houden met collega s en vakgenoten: dat mobiliteit en bereikbaarheid ertoe leidt dat iemand op zichzelf wordt teruggeworpen en de sociale context van werken op kantoor mist. Ook overbelasting zou een rol kunnen spelen: mogelijkheden om ongestoord en geconcentreerd te kunnen werken en overleggen is er steeds minder. 6
Deze matige tevredenheid met flexilibeit leidt echter niet tot spanningen in het sociale leven van respondenten. Het onderzoek laat zien dat in de praktijk deze spanningen nog geen groot thema vormen. 9% van de beroepsbevolking zegt dat gezin en sociale contacten te lijden hebben onder bereikbaarheid, 91% heeft er geen last van. 47% neemt geen maatregelen om vermenging in goede banen te leiden (53% wel!). Wanneer de economie sterker afhankelijk wordt van kenniswerkers, zullen die spanningen toenemen verwacht EPN EPN bepleit meer aandacht voor het vergroten van de productiviteit van kenniswerkers en inzicht in de sociale gevolgen daarvan. Belangrijke vragen rond productiviteit zijn: hoe kunnen organisaties het beste leiding geven aan kenniswerkers, hoe ziet een optimale kenniswerkomgeving er uit. Wat is het soort flexibiliteit dat medewerkers nodig hebben om optimaal te kunnen functioneren, hoe kan de werkomgeving zo worden ingericht dat bereikbaarheid en overal kunnen werken bijdraagt aan meer plezier in het werk. Daar zijn allerlei organisatorische ontwikkelingen voor noodzakelijk. Maar ook technische ontwikkelingen kunnen een bijdrage leveren: zoals nieuwe mogelijkheden om ook op afstand voeling te houden met collega s, leidinggevenden en projecten (bijvoorbeeld in virtuele werkomgevingen en projectruimtes), zonder direct aanwezig te zijn. Intelligentie om er voor te zorgen dat iemand die zich moet concentreren niet wordt gestoord of iemand die thuis in gesprek is niet wordt onderbroken. Kantoorgebouwen zullen moeten worden aangepast op de nieuwe manieren van werken: meer ruimte voor ontmoeten, creatief samenwerken. Ook zullen er meer mogelijkheden moeten komen om op allerlei plaatsen buiten het vaste kantoor samen te werken en te overleggen. Deze ontwikkelingen staan nog in de kinderschoenen. Hoe deze toekomst er uitziet onderzoekt EPN, samen met de Haagse Hogeschool, TNO en Microsoft. Aan de Haagse Hogeschool wordt een minor gegeven over het nieuwe werken, voor studenten van de studie Communicatie en Media Design. Studenten worden in contact gebracht met specialisten op dit gebied en vertalen de concepten en ideeën in visualisaties. De resultaten daarvan worden begin september gepresenteerd. 7
Category Resultaten Bent u bereikbaar buiten reguliere werktijden? nee:, niet telefonisch of per e-mail bereikbaar n=232 n=692 Value nee ja Bars show counts ja, zowel telefonis ch als per e-mail n=423 n=501 ja, per e-mail n=55n=869 ja, telefonis ch n=257 n=667 0 250 500 750 Count 100% 19 9 4 37 34 90% 143 79 80% 320 70% 60% 409 50% 40% 807 voortdurend enkele keren zelden nooit 30% 558 20% 353 10% 0% Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld door de week buiten reguliere werktijden? Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld in het weekend, buiten reguliere werktijden? Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld in vakantie 8
Werkt u buiten reguliere werktijden? vakantie 255 27 840 weekend 16 168 193 547 vaker of doorlopend meer dan een uur per dag of meerdere malen per week zelden nooit vrije dag 27 152 138 607 door de week buiten reguliere werktijd 66 251 183 424 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Relatie inkomen en bereikbaarheid ja Bruto maandinkomen Means nee:, niet telefonisch of per e-mail bereikbaar 229 2327 3318 Bars show counts Category ja, zowel telefonisch als per e-mail 415 ja, per e-mail 54 ja, telefonis ch 252 100 200 300 400 Count 9
Hebben Nederlanders last van die vermenging Category Ik voel mij onrustig wanneer ik niet bereikbaar ben of niet in mijn e-mail kan kijken Ik heb meer plezier in mijn werk omdat ik overal kan werken en overal bereikbaar ben Ik wil graag flexibele werktijden zodat ik gemakkelijker kan sporten, deelnemen aan verenigingen of privézaken kan regel Omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben, kan ik meer uren betaald werken Omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben, kan ik deelnemen aan het arbeidsproces 12 12 22 20 41 Alleen omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben kan ik privé en werk goed combineren 58 101 118 79 139 Omdat ik op mijn werk privézaken doe kan ik privé en werk goed combineren Mijn werk heeft eronder te lijden, dat ik allerlei privézaken moet regelen tijdens werktijd 6 1120 28 109 44 76 93 117 256 8 19 37 17 40 89 123 101 83 119 39 41 29 17 42 130 122 113 79 119 7 9 18 14 48 42 61 91 85 214 11 17 24 22 38 54 87 110 87 169 24 16 36 12 37 81 92 131 56 126 12 21 23 20 72 29 45 40 109 320 9 8 18 21 64 Mijn gezin en sociale contacten hebben eronder te lijden, dat ik thuis werk of thuis telefonisch bereikbaar ben 13 54 58 130 284 0% 25% 50% 75% 100% Value helemaal oneens oneens neutraal mee eens helemaal mee eens Count nee: ik w erk niet buiten reguliere werktijden ik werk buiten reguliere werktijden ik werk niet buiten reguliere werktijden Maatregelen om vermenging in goede banen te leiden. ik voorkom niet, ik wil s trikte s cheiding van werk en privé ik neem geen maatregelen ik meld in mijn e-mail of voicemail wanneer ik vrij of niet nee: ik w erk niet buiten reguliere w erktijden overwerkers niet-overwerker Value nee, niet eens met de uitspraak ja, eens met de stelling Category ik heb verschillende mailadressen of mailboxen Bars show counts ik heb verschillende telefoons voor werk en privé of heb mij ik beperk het lezen van mijn e-mail tot een aantal vaste mom ik zet de mobiele telefoon uit 0% 25% 50% 75% 100% Count Bijlage I: Overzicht van vragen/antwoorden, percentages 10
N PercentagePercentage t.o.v. N=92 Bent u buiten reguliere werktijden bereikbaar? 924 v11 ja, telefonisch 257 28% 27,8% v12 ja, per e-mail 55 6% 6,0% v13 ja, zowel telefonisch als per e-mail 423 46% 45,8% v14 nee: niet telefonisch of per e-mail bereikbaar 232 25% 25,1% Wanneer bent u telefonisch bereikbaar (degenen die zeggen telefonisch bereikbaar te zijn: 28+46=75%) v111 (meestal) als ik op vakantie ben 117 18% 12,7% v112 (meestal) in het weekend 364 55% 39,4% v113 (meestal) door de week 567 86% 61,4% v114 (meestal) op een vrije dag 445 68% 48,2% Wanneer bent u per e-mail bereikbaar (degenen die zeggen per e-mail bereikbaar te zijn: 6+46=52%) v121 (meestal) als ik op vakantie ben 77 17% 8,3% v122 (meestal) in het weekend 324 70% 35,1% v123 (meestal) door de week 411 88% 44,5% v124 (meestal) op vrije dagen 340 73% 36,8% v13a Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld in uw vakantie?(n=117 vd 924) voortdurend of enkele keren per dag 4 3,40% 0,4% enkele keren per week 34 29,10% 3,7% een keer per week of minder 79 67,50% 8,5% v14a Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk ge-e-maild in uw vakantie?(n=77 vd 924) voortdurend of enkele keren per dag 17 22% 1,8% enkele keren per week 20 26% 2,2% een keer per week of minder 40 52% 4,3% v15 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld in het weekend buiten uw reguliere werktijd?(366 v 924) voortdurend of enkele keren per dag 9 2,50% 1,0% enkele keren per weekend 37 10,10% 4,0% een keer per weekend of minder 320 87,40% 34,6% v16 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk ge-e-maild in het weekend buiten uw reguliere werktijd?()327 v. 9 voortdurend of enkele keren per dag 35 10,70% 3,8% enkele keren per weekend 89 27,20% 9,6% een keer per weekend of minder 203 62,10% 22,0% v17 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld door de week buiten uw reguliere werktijd?(353) voortdurend of enkele keren per dag 19 3,30% 2,1% enkele keren per weekend 143 25% 15,5% een keer per weekend of minder 409 71,60% 44,3% v18 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk ge-e-maild door de week buiten uw reguliere werktijd? voortdurend of enkele keren per dag 61 14,70% 6,6% enkele keren per week 131 31,60% 14,2% een keer per week of minder 222 53,60% 24,0% v19 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk gebeld op uw vrije dag? voortdurend of enkele keren per dag 45 10,10% 4,9% een keer per dag of minder 402 89,90% 43,5% v110 Hoe vaak wordt u doorgaans voor uw werk ge-e-maild op uw vrije dag? voortdurend of enkele keren per dag 95 27,90% 10,3% een keer per dag of minder 246 72,10% 26,6% v21 Ik werk buiten reguliere werktijden: in vakanties 84 9,10% 9,1% v22 Ik werk buiten reguliere werktijden: in het weekend 377 40,80% 40,8% v23 Ik werk buiten reguliere werktijden: door de week 500 54,10% 54,1% v24 Ik werk buiten reguliere werktijden: op een vrije dag 317 34,30% 34,3% v25 nee: ik werk niet buiten reguliere werktijden 270 29,20% 29,2% v21a Hoe vaak werkt u in uw vakantie?(n=84, 9,1%) zelden, minder dan 1 keer per week 27 32,10% 2,9% gemiddeld 1 of meer keren per week 55 65,50% 6,0% dagelijks 2 2,40% 0,2% 11
v22a Hoe vaak werkt u in het weekend buiten uw reguliere werktijd? (n=377, 40,8%) zelden, minder dan 1 keer per weekend 193 51,20% 20,9% gemiddeld 1 of meer keren per weekend 168 44,60% 18,2% dagelijks 16 4,20% 1,7% v23a Hoe vaak werkt u door de week buiten uw reguliere werktijd? zelden, minder dan 1 keer per week 183 36,80% 19,8% gemiddeld 1 of meer keren per week 251 50,20% 27,2% dagelijks 66 13,20% 7,1% v24a Hoe vaak werkt u op een vrije dag? zelden, minder dan 1 keer per week 138 43,50% 14,9% gemiddeld 1 of meer keren per week 152 47,90% 16,5% dagelijks 27 8,50% 2,9% v3 Hoe vaak werkt u vanuit huis binnen uw reguliere werktijd?(924) zelden of nooit 642 69,50% 69,5% een tot drie keer per maand 122 13,20% 13,2% een keer per week of minder 57 6,20% 6,2% meer dan een keer per week 61 6,60% 6,6% dagelijks 42 4,50% 4,5% v4 Hoe vaak doet u privé-zaken binnen uw reguliere werktijd? Uitleg: privé-zaken doen kan ook zijn: s nooit 454 49,10% 49,1% zelden, minder dan 1 keer per week 324 35,10% 35,1% gemiddeld 1 of meer keren per week 110 11,90% 11,9% dagelijks 36 3,90% 3,9% helemaal o oneens neutraamee eens helemaal mnvt Mijn gezin en sociale contacten hebben eronder te lijden, dat ik thuis werk of thuis v5t1 telefonisch bereikbaar ben 37,3 16,3 8,2 6,7 2,4 28,7 Mijn werk heeft eronder te lijden, dat ik allerlei privézaken moet regelen tijdens v5t2 werktijd 42,4 14 6,8 7,1 4,4 25,2 v5t3 Omdat ik op mijn werk privézaken doe kan ik privé en werk goed combineren 17,6 7,4 18,1 11,7 11,4 33,9 Alleen omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben kan ik privé en werk goed v5t4 combineren 19,5 10,7 15,2 12,2 7,6 34,8 Omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben, kan ik deelnemen aan het v5t5 arbeidsproces 22,4 11,8 14,5 11,3 7 33 v5t6 Omdat ik overal kan werken en bereikbaar ben, kan ik meer uren betaald werken 28,4 10,7 11,8 7,6 5,3 36,3 Ik wil graag flexibele werktijden zodat ik gemakkelijker kan sporten, deelnemen aan v5t7 verenigingen of privézaken kan regel 17,4 10,4 15,4 17,6 18,3 20,9 v5t8 Ik heb meer plezier in mijn werk omdat ik overal kan werken en overal bereikbaar ben 17,2 10,8 14,9 15,4 10,5 31,2 v5t9 Ik voel mij onrustig wanneer ik niet bereikbaar ben of niet in mijn e-mail kan kijken 39,5 15,7 12,2 9,4 5,4 17,7 nee ja v61 ik zet de mobiele telefoon uit 21,80% v62 ik beperk het lezen van mijn e-mail tot een aantal vaste mom 23,60% v63 ik heb verschillende telefoons voor werk en privé of heb mij 10,50% v64 ik heb verschillende mailadressen of mailboxen 20,10% v65 ik meld in mijn e-mail of voicemail wanneer ik vrij of niet 10,20% v66 ik neem geen maatregelen 47% v67 ik voorkom niet, ik wil strikte scheiding van werk en privé 9,50% v68 anders 3,80% 12
Literatuur Bijl, D (2007). Het nieuwe werken. Op weg naar een productieve kenniseconomie. Den Haag: Academic Services. McKinsey (2005). The next revolution in interactions. McKinsey & Company. McKinsey(2006). Competitive advantage from better interactions. The McKinsey Quarterly, 2, 2006. Friedman, T (2006). The World is flat. New York: Farrar, Straus and Giroux. 13