Voorwoord Voor u ligt het adviesrapport betreffende het project Nieuwe bouwstenen voor huisvesting en vastgoed. Middels dit voorwoord willen wij een aantal medewerkers bedanken die geholpen hebben bij de uitvoering van het project. Allereerst willen wij de heer Berends bedanken voor zijn begeleiding tijdens het project. Ook willen wij mevrouw Hubers en de heer Verheggen bedanken voor de bijdrage die zij hebben geleverd. Tot slot willen wij de veertien medewerkers bedanken die op de korte termijn tijd voor ons hebben vrijgemaakt om enkele interviewvragen te beantwoorden. Imke Verheij en Lindy Zondag Nijmegen, mei 2009
Inhoudsopgave 1. Inleiding...4 2. Resultaten onderzoek...5 3. Het advies...7 4. De implementatie... 11
1. Inleiding De gezondheidszorg staat aan de vooravond van een groot aantal veranderingen. Vastgoed gaat de komende tien jaar flink op de schop. Strategisch vastgoedmanagement is namelijk niet alleen meer van belang voor commerciële bedrijven met vastgoed op de balans. Sterker nog, in toenemende mate zullen maatschappelijke ondernemingen in sectoren als de zorg en het onderwijs de noodzaak ervaren om hun vastgoed in te zetten als strategisch bedrijfsmiddel, waardoor een positieve bijdrage geleverd kan worden aan het realiseren van de ondernemingsdoelstellingen. Naast deze veranderingen zijn er bij Forum GGz Nijmegen ook veranderingen waar te nemen, waardoor er in opdracht van de Raad van Bestuur onderzoek is uitgevoerd naar de wijze waarop huisvesting en vastgoed bij Forum is georganiseerd. De vraag die bij het onderzoek centraal heeft gestaan, is: Hoe ziet de meest optimale werkwijze voor Forum GGz Nijmegen eruit op het gebied van huisvesting en vastgoed? Om de vraag te kunnen beantwoorden, zijn er bij het onderzoek twee methoden gebruikt. Allereerst is er deskresearch gedaan om inzicht te krijgen in huisvesting en vastgoed, andere werkwijzen en ontwikkelingen in de zorg op het gebied van huisvesting en vastgoed. Daarnaast zijn er, om inzicht te krijgen in de huidige en gewenste werkwijze van Forum GGz Nijmegen op het gebied van huisvesting en vastgoed, interviews afgenomen. Er zijn veertien medewerkers van Forum GGz Nijmegen geïnterviewd die allen met huisvesting en vastgoed te maken hebben, hetzij als functionaris op het gebied van huisvesting en vastgoed, hetzij als gebruiker. Het adviesrapport is opgebouwd uit vier hoofdstukken. Na de inleiding, komen in het tweede hoofdstuk de resultaten van het onderzoek aan bod. In hoofdstuk drie staat het advies centraal, waarna in het laatste hoofdstuk implementatieadviezen gegeven worden met betrekking tot de gedane aanbevelingen. 4
2. Resultaten onderzoek Zoals reeds in de inleiding is beschreven, is er onderzoek uitgevoerd aan de hand van de methoden deskresearch en interviewen. In dit hoofdstuk komen in het kort de resultaten van het onderzoek aan bod. Resultaten deskresearch In de gezondheidszorg gaat er een groot aantal veranderingen plaatsvinden. Per 1 januari 2006 is de Wet Toelating Zorginstellingen (WTZi) in werking getreden, waardoor de Wet Ziekenhuisvoorzieningen (WZV) is komen te vervallen. De wetswijziging heeft grote gevolgen voor de wijze van financiering van vastgoed in de zorg. Investeringen in het vastgoed zullen gefinancierd moeten gaan worden uit de zorgproductie. Er komt een normatieve opslag voor kapitaallasten op de integrale kostprijs van behandelingen, die wordt aangeduid als de normatieve huisvestingscomponent. Daarnaast krijgen zorginstellingen geleidelijk meer vrijheid en verantwoordelijkheid en lopen zij meer risico. Naast de verandering van de WZV naar WTZi zijn ook de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten, de Zorgverzekeringswet en de Wet Tarieven Gezondheidsheidszorg aangepast, deels vervangen en meer van elkaar losgekoppeld. De reden hiervoor is dat hierdoor in de zorg marktwerking gecreëerd kan worden. Het huidige systeem van centrale aanbodsturing wordt vervangen door een systeem van decentrale vraagsturing. De overheid staat niet langer aan het roer, zij vervult alleen een toezichthoudende rol. De kern van het nieuwe zorgstelsel is dat verzekeraars onderling gaan concurreren en dat zij onderhandelen met aanbieders van de zorg. Ook zorgaanbieders zullen meer met elkaar gaan concurreren. Daarnaast krijgt de consument meer keuzemogelijkheden. Bij de GGZ is het introduceren van marktwerking gecompliceerder gebleken dan bij de somatische gezondheidszorg. Door de introductie van marktwerking heeft er zich in de zorgsector een sterke tendens tot ketenvorming voorgedaan. Wat betreft huisvesting en vastgoed zijn er in de literatuur verschillende definities te vinden. Daarnaast geeft de literatuur aan dat steeds meer organisaties op zoek zijn naar een manier om meer uit hun huisvesting te halen dan alleen het noodzakelijke dak boven het hoofd. Er is een verschuiving te constateren van huisvesting als kostenpost naar huisvesting als toegevoegde waarde voor de organisatie. De gebouwen worden steeds meer beschouwd als productiemiddel dat bijdraagt aan een efficiënte bedrijfsvoering. De geschetste verschuivingen in de rol van bedrijfshuisvesting vragen om een meer strategische aanpak. Er vindt een verschuiving plaats van traditioneel huisvestingsbeheer naar strategisch vastgoedmanagement. De doelstelling van strategisch vastgoedmanagement is om een reële bijdrage te leveren aan het realiseren van de ondernemings- of bedrijfsdoelstelling. Om het vastgoedmanagement strategisch in de organisatie vorm te geven, bestaan er meerdere modellen. In de huisvestingscyclus van Suyker worden general management, vastgoedmanagement, bouwprojectmanagement en huisvestingsbeheer onderscheiden. De heer van Driel maakt bij strategisch vastgoedmanagement onderscheid in een drietal niveaus, namelijk strategisch, tactisch en operationeel niveau. De mogelijkheid om strategisch vastgoedbeleid te kunnen voeren, is mede afhankelijk van de verblijfscategorie en de doelgroep waarvoor de voorziening wordt gerealiseerd. Door de professionalisering van het vastgoedmanagement zal het vastgoed meer op bestuursniveau aangestuurd gaan worden. Daarnaast zullen zorginstellingen zich de vraag dienen te stellen of het vastgoed een integraal onderdeel van de onderneming blijft of dat het vastgoed in een apart onderdeel of rechtspersoon wordt gepositioneerd. De organisatie van vastgoed bij een organisatie kan ingedeeld worden aan de hand van drie hiërarchische niveaus, te weten een strategisch, tactisch en operationeel niveau. 5
Om een beeld te krijgen van hoe huisvesting en vastgoed bij een andere organisatie dan Forum GGz Nijmegen zijn georganiseerd, is onder andere gekeken naar de werkwijze van de Gelderse Roos. Uit de analyse is gebleken dat er bij deze organisatie geen duidelijk onderscheid tussen huisvesting en vastgoed wordt gemaakt, waardoor de informatie betreffende de werkwijze niet bruikbaar is voor het advies voor Forum. Naast de Gelderse Roos zijn er nog een aantal andere organisaties, waaronder zorginstellingen, woningcorporaties en universiteiten, geanalyseerd voor bruikbare informatie. Hieruit is te concluderen dat veel organisaties zich op dit moment bezighouden met het vraagstuk betreffende de organisatie van huisvesting en vastgoed en dat zij de meest optimale werkwijze hierdoor dan ook nog niet gevonden hebben. Organisaties organiseren huisvesting en vastgoed op de manier waarvan zij denken dat het de meest optimale werkwijze is. Er is geen model waar organisaties standaard gebruik van maken. Resultaten interviews Om de huidige en gewenste werkwijze van Forum GGz Nijmegen op het gebied van huisvesting en vastgoed in kaart te brengen, zijn veertien medewerkers van Forum geïnterviewd. Wat betreft vastgoed is volgens de respondenten de Raad van Bestuur verantwoordelijk, bij de verantwoordelijkheid voor huisvestingsvraagstukken wordt het clusterhoofd Facilitaire Zaken het meest genoemd. Voor zover het voor de respondenten van toepassing is, nemen zij productieveranderingen en de eventuele consequenties daarvan voor huisvesting en vastgoed op in beleidsplannen. Tevens zijn de rollen met daarbij behorende taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de respondenten tijdens de interviews naar voren gekomen. Het merendeel van de veertien respondenten geeft tijdens het interview aan dat er bij Forum GGz Nijmegen een verschil is tussen de term vastgoed en de term huisvesting. Onder de term vastgoed wordt volgens de respondenten de gebouwen verstaan. Als het gaat over de term huisvesting denken de respondenten aan alles wat zich in de gebouwen bevindt, het daadwerkelijk huisvesten. Volgens de respondenten moet het onderscheid tussen de termen blijven, het moet echter wel concreter in de organisatie worden vastgelegd. Tot slot ervaren de veertien respondenten op dit moment een aantal knelpunten bij de huidige werkwijze op het gebied van huisvesting en vastgoed. De knelpunten die het meest genoemd worden, zijn dat de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden bij de huidige werkwijze vaak onduidelijk zijn, er in de organisatie een toename is van bureaucratisering, er te weinig afstemming plaatsvindt tussen huisvesting en vastgoed en dat er wat betreft vastgoed te vaak ad hoc beslissingen genomen worden. Wat de respondenten als knelpunten ervaren, zien zij graag veranderd aan de huidige werkwijze. 6
3. Het advies Aan de hand van de resultaten van het onderzoek is af te leiden dat, gezien de veranderende omgeving van instellingen in de gezondheidszorg, strategisch vastgoedmanagement de komende jaren steeds belangrijker wordt. Door de introductie van marktwerking in de gezondheidszorg, de ketenvorming in de zorgsector in combinatie met integrale tarieven waarin de huisvestingslasten in de productieprijzen zijn verwerkt, is het denken over de gebouwen die gebruikt worden in de zorg veranderd. Langzaam maar zeker dringt in de top van bedrijven het besef door dat efficiënt en effectief gebruik van vastgoed een positieve invloed kan hebben op de organisatie en haar medewerkers waardoor het niet meer als kostenpost, maar als bedrijfsmiddel wordt gezien. De geschetste verschuivingen in de rol van bedrijfshuisvesting vragen om een meer strategische aanpak. Vandaar dat het voor Forum GGz Nijmegen belangrijk is dat er strategisch met het vastgoed wordt omgegaan, waarbij de nadruk onder andere komt te liggen op de vastgoedstrategie en portefeuillemanagement, de scheiding in eigenaars- en gebruikersrol, zoveel mogelijk courant en flexibel vastgoed waarbij er zowel met internen als externen rekening wordt gehouden, minder maar betere vierkante meters, een bewuste afweging tussen huur, koop en lease en doorbelasting van vastgoedkosten aan eindgebruikers. Daarnaast is het van belang dat vastgoed, in plaats van als onderdeel van technisch of facilitair aandachtsgebied, als integraal onderdeel van de beleidscyclus wordt gezien, waarbij er structureel bestuurlijke aandacht is voor strategisch vastgoedmanagement als specifieke discipline. Om bij Forum GGz Nijmegen strategisch vastgoedmanagement vorm te kunnen geven, is het belangrijk dat de termen huisvesting en vastgoed gedefinieerd worden en dat de wijze waarop het strategisch vastgoedmanagement het beste toegepast kan worden, duidelijk wordt. Definities huisvesting en vastgoed De literatuur geeft een aantal definities wat betreft huisvesting en vastgoed. Uit het onderzoek kan geconcludeerd worden dat Forum GGz Nijmegen vastgoed het beste kan definiëren als het geheel van de gebouwen en de grond waarop zij staan. Huisvesting kan Forum daarentegen het beste definiëren als het geheel van alle ondersteunende voorzieningen in de gebouwen waarvan gebruik wordt gemaakt om te leven, te slapen, te werken of te ontspannen. Strategisch vastgoedmanagement De wijze waarop het strategisch vastgoedmanagement bij Forum GGz Nijmegen het beste vormgegeven kan worden, is aan de hand van de huisvestingscyclus van Suyker. Door middel van het model wordt een duidelijk overzicht gegeven van wat strategisch vastgoedmanagement inhoudt. Daarnaast wordt er een duidelijke scheiding gemaakt tussen huisvesting en vastgoed en wordt er concreet aangegeven welke taken waarbij horen. Door toepassing van het model wordt er nog meer een strategische visie gestimuleerd, er zal eerder en beter over huisvesting en vastgoed nagedacht moeten gaan worden, waardoor er minder ad hoc beslissingen genomen zullen gaan worden. Het model van Suyker bestaat uit vier kwadranten. Het eerste kwadrant is strategie en besluiten. Het general management van de organisatie is hierbij verantwoordelijk voor de integrale ondernemingsstrategie, waarmee de vastgoedstrategie nauw verbonden is. De taken in dit aandachtsveld betreffen vooral het vaststellen van richtinggevende kaders en het op strategisch niveau extern vertegenwoordigen van de onderneming. 7
Het tweede kwadrant betreft analyses, transacties en contracten. Het vastgoedmanagement stuurt hierbij op het optimaliseren van de totale portefeuille vanuit het primaire proces. Het betreft vooral juridische en financiële taken op een meer strategisch niveau. Daarnaast bevat vastgoedmanagement de eerste fasen van bouwprojecten (initiatief- en definitiefase). Projectrealisatie betreft het derde kwadrant, waarbij het bouwprojectmanagement vastgoedobjecten realiseert en wijzigt volgens Programma s van Eisen en op beheerselementen (tijd, geld, kwaliteit, informatie en organisatie) stuurt. Kwadrant vier, beheer en huisvesting, betreft het dagelijks beheer van de huisvesting waaronder het onderhoud van het gebouw, het plegen van aanpassingen (interne verbouwingen en verhuizingen), maar ook het beheer van gegevens over de gebouwindeling, de bezetting en de werkplekvormen verstaan wordt. Huisvestingsbeheer is gericht op de gebruiksbelangen, met een focus op kostenbeheersing. Intern doorberekende (kostprijsdekkende) huren worden vergeleken met markthuren en beschikbare budgetten. De huisvestingscyclus van Suyker staat in onderstaand figuur weergegeven. Figuur 1. De huisvestingscyclus van Suyker De huisvestingscyclus start vanaf kwadrant één (linksboven) met de strategieontwikkeling vanuit de ondernemingsdoelstellingen ofwel de bedrijfsstrategie. Op grond hiervan worden beslissingen genomen ten aanzien van de afstemming van het huisvestingsbeleid, locatiebeslissingen, et cetera. Deze strategische beslissingen krijgen een gevolg in kwadrant twee (rechtsboven), waar de voorbereidingen worden getroffen voor de werkzaamheden die in kwadrant drie (rechtsonder) verricht worden. In kwadrant vier (linksonder) vinden de operationele processen plaats. Strategisch vastgoedmanagement verbindt de verschillende kwadranten met elkaar. Om het model bij Forum GGz Nijmegen te kunnen gebruiken, moet het op de organisatie toegespitst worden. Het is belangrijk dat duidelijk wordt waar de verschillende kwadranten bij Forum ingebed kunnen worden. 8
Het eerste kwadrant, general management, is de taak van de Raad van Bestuur. Het bestuur is, concluderend uit het onderzoek, reeds verantwoordelijk voor de taken die dit kwadrant toebehoren en dit zal dan ook zo blijven. De taken kunnen niet lager in de organisatie uitgevoerd worden, omdat het strategie en beleid over de gehele organisatie betreft en het lagere management onvoldoende overzicht heeft om deze beslissingen te maken. Het tweede en derde kwadrant, vastgoedmanagement en bouwprojectmanagement, kunnen in een aparte vastgoedafdeling geplaatst worden. Beide kwadranten hebben namelijk bij de uitvoering van de werkzaamheden een vastgoedfocus, waardoor het bevorderlijk is voor de afstemming en communicatie om de kwadranten samen in één afdeling te plaatsen. Tevens is er hedendaags, door de professionalisering van het vastgoedmanagement, meer specialistische kennis nodig wat betreft vastgoed, waardoor vastgoed het beste in een aparte afdeling geplaatst kan worden, in plaats van bijvoorbeeld onder huisvesting. Daarnaast wordt het onderscheid tussen huisvesting en vastgoed in de organisatie duidelijker. Hierdoor zullen medewerkers beter weten bij wie zij terecht kunnen met bepaalde vraagstukken. Uit de afgenomen interviews is namelijk als knelpunt naar voren gekomen dat het op dit moment voor medewerkers vaak onduidelijk is bij wie zij terecht kunnen. De vastgoedafdeling kan bij Forum GGz Nijmegen ingebed worden in de lijn, onder het Servicecentrum, maar kan ook als stafafdeling gepositioneerd worden. De optie die naar aanleiding van het onderzoek voor Forum het meest optimaal is gebleken, is het positioneren van de vastgoedafdeling als staf. Ten eerste is namelijk uit onderzoek gebleken dat zorginstellingen in toenemende mate de noodzaak zullen gaan ervaren om vastgoed in te zetten als strategisch bedrijfsmiddel, vastgoed wordt steeds belangrijker en zal structureel op bestuursniveau aangestuurd moeten gaan worden. Doordat vastgoed hedendaags dus meer van strategische aard is, maar niet alleen als taak door de Raad van Bestuur uitgevoerd kan worden door de grootte van de organisatie, is het de meest optimale keuze om vastgoed ter ondersteuning in de staf te plaatsen. Een ander argument om voor een stafafdeling te kiezen, is de ontwikkeling van ketenvorming in de zorgsector. Door de marktwerking gaan zorginstellingen meer met elkaar fuseren, waardoor de organisaties groter worden. Vastgoed wordt hierdoor belangrijker, omdat er meer gebouwen in bezit van de gefuseerde organisaties zijn. Deze ontwikkeling is al gaande bij Forum GGz Nijmegen, mede door de bestuurlijke fusie met de Gelderse Roos. Door vastgoed in een aparte afdeling in de staf te plaatsen kan er beter ingespeeld worden op de groei en het belang van vastgoed. Tot slot is uit de interviews gebleken dat de organisatie steeds bureaucratiser wordt, wat als knelpunt wordt ervaren. De communicatie gaat door de grootte van de organisatie over steeds meer lijnen. Indien de vastgoedafdeling ingebed zou worden in de lijn, onder het Servicecentrum, betekent dit dat de medewerkers verantwoording af zullen moeten leggen aan de directeur Servicecentrum, die vervolgens communiceert naar de Raad van Bestuur. Als vastgoed echter als stafafdeling wordt gepositioneerd, dan staat zij onder de Raad van Bestuur, wat als gevolg kortere lijnen met zich meebrengt. De taken die tot de twee beschreven kwadranten behoren worden, op de juridische beoordeling na, reeds uitgevoerd. Dit is uit de interviews te concluderen. Daarnaast blijkt dat de verschillende taken, die de twee kwadranten bevatten, worden uitgevoerd door meerdere medewerkers, zoals de adviseur Vastgoed en de concerncontroller. Tevens zijn er zo nu en dan meerdere medewerkers betrokken bij het uitvoeren van één specifieke taak. Een voorbeeld hiervan is het opstellen van een Programma van Eisen. Uit de interviews is gebleken dat onder andere de directeuren Algemene Zaken, de clustermanagers, de adviseur Vastgoed en het hoofd Beheer en Onderhoud hierbij vaak betrokken zijn. 9
Er kan echter aan de hand van de interviews niet concreet worden aangegeven welke partijen zich waar mee bezighouden. Daarom is het aan te bevelen de taken van de medewerkers duidelijk vast te leggen, zodat zij weten waar zij zich mee bezig moeten houden en wat de grenzen zijn. Het laatste kwadrant, huisvestingsbeheer, is de taak van Facilitaire Zaken, dat onderdeel uitmaakt van het Servicecentrum. Uit de interviews is te concluderen dat Facilitaire Zaken op dit moment al verantwoordelijk is voor het huisvestingbeheer in de organisatie en hierbij, waar nodig, ondersteund wordt door concerncontrolling. Dit hoeft niet te veranderen. Het beheer van huisvesting wordt ook in andere organisaties vaak bij de facilitaire dienst ondergebracht, het betreft immers facilitaire vraagstukken. Daarnaast zijn de taken operationeel. Deze kunnen niet op een andere plaats bij Forum ondergebracht worden. Communicatie over huisvesting en vastgoed Naast het advies met betrekking tot de positionering van huisvesting en vastgoed bij Forum GGz Nijmegen, zijn er nog een aantal andere adviezen te geven met betrekking tot de organisatie van huisvesting en vastgoed. Deze adviezen kunnen met name gegeven worden naar aanleiding van de resultaten van de afgenomen interviews. Op het gebied van huisvesting en vastgoed dient er meer gecommuniceerd te worden. Communicatie blijkt namelijk een belangrijke factor te zijn bij de problemen op het gebied van huisvesting en vastgoed. Allereerst dienen taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden, net zoals de definities van huisvesting en vastgoed, vastgelegd te worden en vervolgens gecommuniceerd te worden in de organisatie. Hierdoor weten medewerkers bij wie zij terecht kunnen voor bepaalde vraagstukken. Daarnaast dienen de gebruikers van huisvesting, de functionarissen op het gebied van huisvesting en de functionarissen op het gebied van vastgoed meer met elkaar te communiceren, zodat er meer afstemming tussen de verschillende partijen plaatsvindt. Tot slot zouden productieveranderingen en de eventuele consequenties daarvan voor huisvesting en vastgoed meer en beter in beleidsplannen opgenomen moeten worden en vervolgens met de verschillende functionarissen op het gebied van huisvesting en vastgoed besproken dienen te worden. Concreet worden de volgende aanbevelingen aan Forum GGz Nijmegen gedaan: Definieer huisvesting en vastgoed als volgt: - Huisvesting: Het geheel van alle ondersteunende voorzieningen in de gebouwen waarvan gebruik wordt gemaakt om te leven, te slapen, te werken of te ontspannen; - Vastgoed: Het geheel van de gebouwen en de grond waarop zij staan. Pas strategisch vastgoedmanagement toe door de huisvestingscyclus van Suyker te gebruiken en het model toe te spitsen door: - Laat het General Management, de strategie en besluiten, uitvoeren door de Raad van Bestuur; - Laat het vastgoedmanagement, de analyses, transacties en contracten, en het bouwprojectmanagement, de projectrealisatie, uitvoeren door een zelfstandige vastgoedafdeling gepositioneerd als stafafdeling; - Laat het huisvestingsbeheer, het beheer en huisvesting, uitvoeren door Facilitaire Zaken, dat onderdeel uitmaakt van het Servicecentrum. Communiceer meer op het gebied van huisvesting en vastgoed. - Communiceer de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden naar medewerkers; - Communiceer de definities van huisvesting en vastgoed naar medewerkers; - Laat de betrokken partijen voor afstemming meer met elkaar communiceren; - Communiceer meer en beter in beleidsplannen over productieveranderingen en de eventuele consequenties daarvan. 10
4. De implementatie Het daadwerkelijk implementeren van de meest optimale werkwijze voor Forum GGz Nijmegen op het gebied van huisvesting en vastgoed behoort niet tot het project. Er worden echter in dit hoofdstuk wel enkele adviezen gegeven met betrekking tot hoe de gedane aanbevelingen kunnen worden geïmplementeerd. Om de meest optimale werkwijze bij Forum te kunnen implementeren, kunnen de volgende stappen worden gevolgd: 1. Leg de aanbevolen definities vast; 2. Bepaal en leg vast welke functionarissen in welk kwadrant werkzaam worden. Let hierbij op het over voldoende kennis beschikken om de werkzaamheden te kunnen verrichten; 3. Bepaal en leg vast wie welke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden krijgt; 4. Communiceer de vastgelegde definities en wie waar werkzaam is met welke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden naar de medewerkers in de organisatie; 5. Stel een communicatieplan op ter verbetering van de afstemming tussen de betrokken partijen op het gebied van huisvesting en vastgoed; 6. Bepaal en leg vast welke overlegstructuren er moeten komen voor de partijen; 7. Communiceer het communicatieplan naar de partijen en voer de vastgelegde overlegstructuren in; 8. Maak beleid over het opnemen van productieveranderingen en de eventuele consequenties daarvan voor huisvesting en vastgoed in beleidsplannen en maak daarbij een format; 9. Instrueer medewerkers via de lijn over het opnemen van de productieveranderingen en de eventuele consequenties daarvan in beleidsplannen. Instrueer de medewerkers daarnaast over de manier waarop zij moeten communiceren over deze plannen met de functionarissen op het gebied van huisvesting en vastgoed. 11