COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU)
DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire gevolgen van dyslexie bij VO-leerlingen (Alexander Passe, 2006; Thomson, 1996) Faalangst Taakontwijking Demotivatie Laag zelfbeeld Depressie Frustratie dyslexie 2
DYSLEXIE EN BIJKOMENDE STOORNISSEN Geen enkelvoudige dyslexie? Dyslexie en een bijkomende leer- of ontwikkelingsstoornis stoornis dyslexie Onder andere Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) Autisme Spectrum Stoornissen (ASS) Dyscalculie (rekenstoornis) Specific Language Impairment (SLI) 3
ADHD Probleemgebieden 1) Aandachts- en concentratieproblemen 2) Hyperactiviteit of overbeweeglijkheid 3) Impulsiviteit Symptomen van de stoornis kunnen per kind verschillen Medicatie kan symptomen deels tot sterk verminderen 4
ASS Autisme spectrumstoornissen: pervasieve ontwikkelingsstoornissen Probleemgebieden 1) sociale interactie 2) communicatie 3) verbeelding (starheid in denken en doen) Naast klassiek autisme mildere stoornissen => kenmerken 5
DYSCALCULIE Complexe rekenstoornis Problemen aanleren en automatiseren verschillende rekenvaardigheden en inzicht in getallen en grootheden Beïnvloed prestaties in verschillende rekendomeinen, functioneren op school en in het dagelijks leven 6
COMORBIDITEIT Comorbiditeit: het samen voorkomen van minstens twee verschillende stoornissen in een individu (Light & DeFries, 1995) 1 + 1 = 2 Problematiek grotendeels een optelsom van symptomen van beide stoornissen (Gooch et al., 2011) 7
OORZAAK STOORNISSEN Dyslexie is erfelijk: 40-60% (Germano et al., 2013) ADHD ASS Dyscalculie Allen gedeeltelijke genetisch bepaald (Shalev, 2004; Smith, 2007) Genetische aanleg + omgevingsfactoren = stoornis 8
PREVALENTIE ADHD, ASS en dyscalculie komen bij dyslectici vaker voor dan in totale populatie wisselende percentages afhankelijk van land, diagnostische criteria en gebruikte instrumenten, jongens en meisjes, steekproeven ADHD bij dyslectici: 30-40% (Germano et al., 2013) ASS bij dyslectici: kleine percentages Omgekeerd: ca 14% van kinderen met ASS heeft dyslexie (Hofvander et al., 2009). Dyscalculie bij dyslectici: 11-56% (Landerl & Moll, 2010) 9
HYPOTHESES COMORBIDE STOORNISSEN 1. Stoornissen hebben verschillende risicofactoren, die naast elkaar aanwezig kunnen zijn bij een persoon 2. De stoornissen zijn symptomen van één overkoepelend syndroom 3. De aanwezigheid van één stoornis verhoogt het risico op de tweede stoornis 4. Stoornissen delen gemeenschappelijke risicofactoren (genetisch en omgeving) (Light & DeFries, 1995) 10
WAAROM SPECIFIEKE AANDACHT VOOR COMORBIDITEIT? Leerlingen met comorbide stoornissen (in vergelijking met enkel dyslexie): (Willcutt et al., 2001) Hebben méér secundaire problemen Verlaten vaker vroegtijdig de school Hebben een slechter toekomst perspectief Combiditeit komt veelvuldig voor! 11
DYSLEXIE EN COMORBIDE STOORNIS: KNELPUNTEN Waar loopt de leerling in het onderwijs tegenaan met Dyslexie en ADHD? Dyslexie en ASS? Dyslexie en dyscalculie? Waar loopt de leraar / zorgspecialist tegen aan? 12
GEVOLGEN VOOR LEREN (1) Dyslexie en ADHD: Aandacht nodig bij lezen (vloeiendheid en leesbegrip) Executieve functies nodig bij lezen en leren (monitoren, impulsen onderdrukken) Leesinterventies bij leerlingen met ADHD en dyslexie minder leeropbrengst dan bij leerlingen met enkel dyslexie (Volpe et al. 2009). 13
GEVOLGEN VOOR LEREN Dyslexie en ASS: Leesbegrip vraagt om herkenning nuances taalgebruik Specifieke woordenschatproblemen (sociale en taal) beïnvloeden het leesbegrip (Bishop, 2000) contextuele Dyslexie en dyscalculie: Overlap in symptomen als problemen met werkgeheugen en benoemingssnelheid die een rol spelen bij lezen Lezen vormt een extra beperking bij zwakke vaardigheid rekenen/wiskunde 14
IMPLICATIES EN DISCUSSIEPUNTEN (1) Invloed van twee stoornissen veel groter op ontwikkeling van een kind dan één stoornis Zorgspecialist: breng sterktes en zwaktes in kaart bij deze leerlingen (Knivsberg et al., 2003) Denk vanuit onderwijsbehoeften: Wat heeft deze leerling nodig, bij deze docent, in deze les? 15
IMPLICATIES EN DISCUSSIEPUNTEN (2) Standaard interventieprogramma of groepsgewijsprogramma sluit mogelijk niet aan een levert weinig rendement (Volpe et al., 2009). Een geïnformeerde docent/zorgspecialist levert effectievere interventies (Knivsberg et al., 2003) 16
BEDANKT VOOR UW AANDACHT VRAGEN OF OPMERKINGEN?
REFERENTIES (1) Alexander-Passe, N. (2006). How dyslexic teenagers cope: An investigation of self-esteem, coping and depression. Dyslexia, 12, 256 275. Bishop, D. V. M. (2000). What s so special about Asperger s Syndrome? The need for further exploration of the borderlands of autism. In A. Klin, F.R., Volkmar, & S.S. Sparrow (Eds.). Asperger s Syndrome (pp. 254-277). New York: Guildford. Germano, E., Gagliano, A., & Curatolo, P. (2010). Comorbidity of ADHD and dyslexia. Developmental Neuropsychology, 35, 1532-6942. Gooch, D., Snowling, M., & Hulme, C. (2011). Time perception, phonological skills and executive function in children with dyslexia and/or ADHD symptoms. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 52, 195-203. Hofvander, B., Delorme, R., Chaste, P., Nydén, A., Wentz, E., Ståhlberg, O., & Herbrecht, E., (2009). Psychiatric and psychosocial problems in adults with normal intelligence autism spectrum disorders. BMC Psychiatry, 9, 35-42. Knivsberg, A-M., Reichelt, K-L., & Nodland, M. (2003). Comorbidity, or coexistence, between dyslexia and attention deficit hyperactivity disorder. British Journal of Special Education, 26, 42-47. 18
REFERENTIES (2) Landerl, K. & Moll, K. (2010). Comorbidity of learning disorders: prevalence and familial transmission. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51, 287 294 Light, J. G., & DeFries, J. C. (1995). Comorbidity of reading and mathematics disabilities: Genetic and environmental etiologies. Journal of Learning Disabilities, 28, 96-106. Shalev, R. S. (2004). Developmental Dyscalculia. Journal of Child Neurology,19, 765-771. Smith, S. D. (2007). Genes, language development, and language disorders. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 13, 96-105. Thomson, M. (1996). Developmental dyslexia: Studies in disorders of communication. London: Whurr. Volpe, R. J., DuPaul, G. J., Jintendra, A. K., & Tresco, K. E. (2009). Consultation-based academic interventions for children with attention deficit hyperactivity disorder: Effects on reading and mathematics outcomes at 1-year follow-up. School Psychology Review, 38, 5 13. Willcutt, E. G., Pennington, B. F., Boada, R., Ogline, J. S., Tunick, R. A., Chhabildas, N. A., & Olson, R. K. (2001). A comparison of the cognitive deficits in reading disability and attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Abnormal Psychology, 110, 157 172. 19