Motor coordination in children with ADHD: clinical, familial and genetic aspects
|
|
- Silke Maas
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Nederlandse samenvatting Motor coordination in children with ADHD: clinical, familial and genetic aspects Ellen A. Fliers 1
2 Motorische problemen komen veel voor bij ADHD. ADHD staat voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder, in het Nederlands vertaald met Aandachtstekort-Hyperactiviteits stoornis. Kinderen met ADHD hebben concentratieproblemen en hyperactief en impulsief gedrag. Ze zijn dus overbeweeglijk en onnadenkend, en daardoor vaak wat ongeremd, ook in hun bewegingen. Maar daarnaast bestaat er in ongeveer de helft van de gevallen ook een motorische onhandigheid, vooral in de fijne motoriek. Problemen met schrijven, veters strikken en knopen open en dicht maken komen veel voor. Het plannen van bewegingen gaat moeilijk, bijvoorbeeld het op een stoel gaan zitten, of gaan springen. De timing van beweging is vaak een probleem, wat zich bijvoorbeeld uit in het niet op tijd zijn met het vangen van een bal. De precieze kracht is meestal ook niet goed afgesteld, waardoor het niet goed lukt om een aardbei op te pakken zonder hem fijn te knijpen. Kinderen met dit soort motorische stoornissen krijgen soms niet genoeg feedback vanuit het lichaam, waardoor ze erg moeten vertrouwen op hun ogen en ze bijvoorbeeld niet in het donker kunnen traplopen. Het evenwicht is vaak niet zo goed. Ook het leren van nieuwe motorische vaardigheden zoals fietsen of zwemmen duurt extra lang. En door alle bovenstaande moeilijkheden zijn ze met gymnastiek en sporten niet altijd even goed. Deze problemen blijven dikwijls onderbelicht in de diagnostiek van ADHD. Ook tijdens de behandelingsfase voor ADHD wordt meestal weinig aandacht geschonken aan deze problematiek. En dat is jammer, want behandeling, bijvoorbeeld door de kinderfysiotherapeut, heeft zijn nut bewezen. Kinderen met ADHD hebben het al niet zo gemakkelijk. Ze zijn vaak niet erg geliefd bij hun klasgenootjes en worden zelden op een verjaardagsfeestje gevraagd. Als ze dan ook nog eens niet goed kunnen meekomen met sport en spel, en schoolproblemen worden verergerd door een slecht handschrift, is dat een extra nadeel. 2
3 Het onderzoek Het onderzoek in dit proefschrift heeft de motorische problemen bij een grote groep kinderen met ADHD in kaart gebracht. Enerzijds, in deel 1 van het proefschrift, is gekeken naar de klinische aspecten, m.a.w.: hoeveel kinderen met ADHD hebben last van motorische onhandigheid? Hebben meisjes en jongens het even vaak? Hebben tieners het ook, of alleen jonge kinderen? Hoe kijken ze zelf tegen hun motorische prestaties aan? Worden ze er wel voor behandeld? Zijn er factoren aan te wijzen die de behandeling beïnvloeden? Anderzijds, in deel 2 van het proefschrift, is gekeken naar mogelijke achterliggende oorzaken: is het een familiaire aandoening, is er erfelijkheid in het spel? Hebben de broertjes en zusjes ook vaker last van motorische stoornissen? En als de broertjes of zusjes ook ADHD hebben, komt dan bij hun de combinatie met motorische stoornissen ook vaker voor? Zijn er misschien gemeenschappelijke genen die zowel de ADHD als de motorische problemen (mede) veroorzaken? En zijn er genen aan te wijzen die verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van de motorische stoornissen? Om dit te kunnen onderzoeken is een grote groep families verzameld met minimaal 1 kind met ADHD. Er moest altijd een broer of zus zijn, met of zonder ADHD. De kinderen waren 5 tot 17 jaar oud. Er werd informatie van de ouders en van de leerkrachten verzameld, en de kinderen zelf werden onderzocht. In Nederland deden in totaal 365 ADHD-families mee, met 874 kinderen. Daarnaast werden buiten deze families ruim 200 controle kinderen zonder ADHD onderzocht. Dit onderzoek maakte deel uit van een groter, internationaal project, genaamd IMAGE, dat staat voor International Multicentre ADHD Genetics studie. Het doel van dit grote onderzoek was om genen te vinden die een rol spelen bij het ontstaan van ADHD. Zeven Europese landen en Israel deden mee. Van alle deelnemers, ouders en kinderen, werd bloed afgenomen en hieruit werd DNA, het erfelijk materiaal, geïsoleerd, opgeslagen en 3
4 onderzocht in Nijmegen en in de USA. Het onderzoek werd gefinancierd door het Amerikaanse National Institute of Health. In het totale IMAGE project werd in 954 families volledige genotypering gedaan, d.w.z. vrijwel het gehele DNA werd van hen in kaart gebracht. Samenvatting en Resultaten Hoofdstuk 1 bevat een Introductie over ADHD en vat de meest recente inzichten in de ontstaanswijze en het tot nog toe verrichte genetische onderzoek samen. Dat ADHD een sterke erfelijke component heeft is al wel duidelijk, maar hoe het precies zit nog niet. Waarschijnlijk zijn er veel genen bij betrokken, die ieder maar een klein effect hebben. Hoewel er nog geen neurobiologische markers bestaan om ADHD aan te tonen bij het individuele kind, zijn er wel verschillen tussen kinderen met en zonder ADHD op groepsniveau. Bij de kinderen met ADHD loopt de hersenrijping 2 tot 3 jaar achter. Ook zijn de hersenen gemiddeld iets kleiner in volume, met name de frontale gebieden, de zg. nucleus caudatus en het cerebellum. Bij neuropsychologische testen scoren kinderen met ADHD vaak, maar niet altijd, lager op de executieve functies (die te maken hebben met plannen en organiseren) en de motivatie en hebben ze een andere beloningsgevoeligheid. Verder wordt in Hoofdstuk 1 een overzicht gegeven van Developmental Coordination Disorder, meestal afgekort tot DCD, de naam voor het beeld van motorische onhandigheid. De combinatie van ADHD en DCD wordt onder de loep genomen en een samenvatting wordt gegeven van de wetenschappelijke literatuur op dit gebied. In Hoofdstuk 2 wordt beschreven, dat een derde van de kinderen met ADHD in onze onderzoeksgroep motorische problemen had. Bij de controle kinderen werd bij 7% melding gemaakt van dit soort problemen. De motorische problemen bij de ADHD-kinderen bleken vooral gerelateerd aan concentratiestoornissen en minder aan hyperactiviteit en impulsiviteit. De motorische problemen bleken bij jongens en meisjes met ADHD in gelijke mate voor te komen, terwijl bij kinderen zonder ADHD de motorische prestaties van de 4
5 meisjes beter waren dan van de jongens. Tieners met ADHD hadden de motorische problemen in vrijwel dezelfde mate als jongere kinderen. Hoofdstuk 3 beschrijft de resultaten van een motorische test, de Movement-ABC, in relatie tot het motorisch zelfbeeld van kinderen met ADHD, hun broertje of zusje, en een groep controle kinderen. 63% van de kinderen met ADHD had geen optimale motoriek, 34% had een uitgesproken motorisch probleem. Het bleek dat de kinderen met ADHD vooral slechter scoorden op de fijne motoriektest. De broertjes of zusjes zonder ADHD scoorden iets beter op de motoriektest, maar slechter dan de controle kinderen. De kinderen met ADHD hadden een geflatteerd beeld van hun motorische prestatie. Ze overschatten dus hun motorische capaciteiten. In Hoofdstuk 4 is gekeken naar eventuele verwijzing en behandeling door de fysiotherapeut. Slechts de helft van de motorisch gestoorde kinderen had ooit fysiotherapie gekregen. Dit is erg jammer omdat bewezen is dat oefening helpt. Factoren, die verwijzing beïnvloedden, waren bijkomende angst- en gedragsstoornissen van het kind, naast hun ADHD. Sociaaleconomische factoren speelden geen rol in het wel of niet behandelen van de motorische problemen. Voor Hoofdstuk 5 is een selectie gemaakt van die broer-zus paren die óf allebei ADHD hebben, óf juist helemaal niet op elkaar lijken in dit opzicht. Dit wordt genoemd: een indeling in concordante en discordante paren. De kinderen die geen ADHD hadden, maar wel een broer of zus met ADHD, scoorden slechter op de motoriek dan controle kinderen. Kinderen met een broer of zus met motorische problemen hadden dit zelf ook vaker. Kinderen met de combinatie ADHD plus motorische problemen hadden vaker een broer of zus met dezelfde combinatie. Via een statistische methode werd berekend dat er een gemeenschappelijke familiare, mogelijk genetische, achtergrond bestond voor de combinatie ADHD en motorische problemen. 5
6 Hoofdstuk 6 beschrijft een nieuwe methode van genetisch onderzoek, de genoomwijde associatiestudie, afgekort GWAS. Hierbij wordt niet van te voren een hypothese opgesteld waar zich de betreffende genen zouden kunnen bevinden, maar wordt het gehele genoom onderzocht. Met een DNA-chip met honderdduizenden markers is gekeken naar variaties in het DNA die zijn gerelateerd aan de aandoening, in dit geval motorische stoornissen. De variaties worden SNPs genoemd (spreek uit: snips). Een SNP is een enkelvoudig basenverschil in de DNA-volgorde van een bepaald persoon. Omdat er een groot aantal SNPs wordt onderzocht, is de kans op fouten in de berekening groot en daarom worden strenge eisen gesteld aan wat statistisch significant wordt genoemd bij dit soort studies. Er werd in onze patiëntengroep een aantal genen ontdekt die van betekenis kunnen zijn bij het ontstaan van motoriek problemen bij ADHD. Deze genen bevonden zich deels in biologische paden, die te maken met ontwikkeling van zenuwcellen en met de verbinding en communicatie tussen hersencellen. Mogelijk zijn deze paden betrokken bij de oorzaak van de aandoening. De genen bleken zowel in zenuwcellen als in spiercellen tot expressie te komen. Twee door ons gevonden genen zijn eerder beschreven in associatie met Amyotrofische Lateraal Sclerose en met Restless Legs Syndroom. Wat dragen de resultaten bij? De resultaten uit dit proefschrift hebben de kennis over motorische stoornissen bij ADHD vergroot. Dat is belangrijk voor de kinderen die behept zijn met deze dubbel-lastige aandoening. Hopelijk komt er meer aandacht voor deze problematiek. Bij het stellen van de diagnose ADHD zou ook expliciet gelet moeten worden op het motorisch functioneren van het kind. Dit is nodig omdat uit eerder onderzoek bekend is, dat het minder presteren op motorische vaardigheden vaak gepaard gaat met een laag zelfbeeld, meer angst, slecht sociaal functioneren en bij adolescenten meer risico geeft op overgewicht, diabetes en vaatproblemen. Het zou ook goed zijn als motorische stoornissen op jongere leeftijd worden 6
7 gediagnosticeerd. Deze kinderen zijn namelijk gebaat bij training van hun motorische vaardigheden. Ook hier geldt: oefening baart kunst. En, hoe jonger het kind is als de oefentherapie start, hoe beter het is. De consultatiebureau-artsen van de Centra voor Jeugd en Gezin en de schoolartsen zouden een rol kunnen spelen bij de vroege diagnostiek van deze ontwikkelingsstoornissen. Samenwerking tussen verschillende disciplines zou deze kinderen ten goede komen. Ook is het heel belangrijk om het gehele kind te zien met zijn eigen aanleg, omgevingsfactoren, familie en sociaal milieu en niet slechts enkele aspecten van het kind. Wat betreft de erfelijke aanleg heeft dit onderzoek uitgewezen dat ADHD met motorische stoornissen mogelijk een subtype van ADHD is. Dankzij de enorme vooruitgang in onderzoekstechniek op genetisch gebied wordt het in de toekomst wellicht mogelijk om de diagnose ADHD en/of motorische stoornissen in een vroeger stadium te stellen. Misschien kan dan ook een voorspelling over het beloop van de aandoening worden gedaan. De genen die gevonden zijn kunnen een nieuw licht werpen op de oorzaak van ADHD en van motorische problemen. Onze resultaten zouden wel gerepliceerd moeten worden in een onafhankelijke, andere groep kinderen. Hopelijk kan het onderzoek in de toekomst ook leiden tot preventieve maatregelen en nieuwe behandelmogelijkheden. Misschien kunnen de biologische routes die aangegeven worden door deze genen het onderzoek naar nieuwe effectieve medicatie een nieuwe richting in sturen. Ook zou het in de toekomst mogelijk kunnen worden dat genetisch onderzoek een rol gaat spelen bij de precieze keuze in behandeling. Dan is sprake van een persoonlijk genetisch profiel van een kind, waar de behandeling op wordt aangepast. Onderzoek voor de toekomst Het is wellicht zinvol om voort te borduren op de bevindingen in dit onderzoek. Het zou bijvoorbeeld interessant zijn om de kinderen waarvan we nu zowel de motorische problemen 7
8 als de genen in kaart hebben gebracht te onderzoeken met behulp van neuro-imaging, dat wil zeggen, hersenscans. Het is mogelijk om dit soort geavanceerde foto s te maken terwijl kinderen een motorisch taakje uitvoeren, een zogenaamd beeldvormend functie-onderzoek (fmri). Dit zou meer duidelijkheid kunnen brengen in wat er nu precies anders loopt in de hersenen van kinderen die zowel ADHD als motorische stoornissen hebben. Een vervolgonderzoek stelt ons ook in staat om het beloop van de aandoeningen te onderzoeken. Met andere woorden, welke kinderen na een aantal jaren nog steeds voldoen aan de criteria voor ADHD en welke niet, en hoe het met de motoriek is gegaan. Verder zou het nuttig zijn om een nog veel grotere groep kinderen met motorische stoornissen dan de onze te onderzoeken en te kijken of de gevonden genen daarin overeenkomen met onze bevindingen. Voor de kinderen zou het goed zijn als er meer onderzoek komt naar welke therapieën nu echt zinvol zijn bij motorische problemen en ADHD. Naar medicatie en het effect ervan op motoriek is nog relatief weinig onderzoek gedaan. Medicatie zou meer moeten kunnen worden toegespitst op het individuele kind. Op die manier zouden ongewenste bijwerkingen mogelijk vermeden kunnen worden. Uiteindelijk is het belangrijkste doel van al het wetenschappelijk onderzoek dat wordt verricht in de geneeskunde immers het zo goed mogelijk behandelen van de individuele patiënt. 8
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 178 Nederlandse samenvatting Concentratieproblemen en hyperactiviteit zijn veelvoorkomende problemen op de kinderleeftijd; de diagnose ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
Nadere informatiePoliklinische revalidatie bij DCDproblematiek. jaar
Poliklinische revalidatie bij DCDproblematiek bij kinderen van 4 tot 12 jaar Inleiding Stil zitten, veters strikken, schrijven, met bestek eten of een bal vangen. Dit zijn een aantal activiteiten waarvan
Nadere informatieDevelopmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts
Developmental Coordination Disorder Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts 11-06-2015 Inhoud Developmental Coordination Disorder Criteria Kenmerken Comorbiditeiten Pathofysiologie Behandeling Prognose
Nadere informatieWat is ADHD? Samenvatting
Wat is ADHD? ADHD is een afkorting voor Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, in de volksmond ook wel Alle Dagen Heel Druk genoemd. ADHD wordt gekenmerkt door aandachtsproblemen, druk (hyperactief)
Nadere informatieThe influence of parental and offspring ASD and ADHD symptoms on family functioning. Daphne J. Vinke- van Steijn
The influence of parental and offspring ASD and ADHD symptoms on family functioning Autisme Spectrum Stoornissen (autisme) 1. Sociale interactie 2. Communicatie 3. Starheid en stereotypieën Attention Deficit
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
249 Migraine is een ernstige en veelvoorkomende hoofdpijnaandoening met grote impact op het leven van patiënten en hun familieleden. Een migraineaanval wordt gekenmerkt door matige tot ernstige hoofdpijn,
Nadere informatieHet motorisch onhandige kind
Workshop Het motorisch onhandige kind Signalering en doorverwijzing door de leerkracht 01-10-2014 Ester Litjens, Ergotherapeute Pia Hoezen, Kinderfysiotherapeute (Master Pediatric Physical Therapy MPPT)
Nadere informatieInformatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team
Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar Het ADHD-team Uw kind heeft AD(H)D of er bestaat het vermoeden dat uw kind deze aandachtsstoornis heeft. Op het ADHD-spreekuur van de polikliniek
Nadere informatieDe ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD
De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD Samenvatting 10 tot 40% van de kinderen en adolescenten met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ontwikkelen symptomen van
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over de oorzaken van het vóórkomen van symptomen van autisme spectrum stoornissen (ASD) bij kinderen met een aandachtstekort stoornis
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20683 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Griffith-Lendering, Merel Frederique Heleen Title: Cannabis use, cognitive functioning
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting GENETISCHE EN RADIOLOGISCHE MARKERS VOOR DE PROGNOSE EN DIAGNOSE VAN MULTIPLE SCLEROSE Multiple Sclerose (MS) is een aandoening van het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg)
Nadere informatieDevelopmental Coordination Disorder (DCD) Informatie en behandeling
Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie en behandeling Developmental Coordination Disorder Schrijven, met bestek eten, een bal vangen, een logisch verhaal vertellen of huiswerkopdrachten uitvoeren.
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatiePLS is een broertje van ALS
PLS is een broertje van ALS Juni 2018 Wetenschappelijk onderzoek specifiek naar primaire laterale sclerose (PLS) gebeurt slechts op zeer kleine schaal. Deze motorneuronziekte is zo zeldzaam, dat het moeilijk
Nadere informatieKinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD?
Kinderen met ADHD Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is de oorzaak van ADHD? 1 Wat zijn de verschijnselen van ADHD? 1 Hoe wordt de diagnose ADHD gesteld? 2 Behandeling van ADHD
Nadere informatieADHD poli voor kinderen
ADHD poli voor kinderen Afdeling kindergeneeskunde Locatie Veldhoven Inleiding Omdat uw kind (mogelijk) ADHD heeft, is hij of zij doorverwezen naar de ADHD poli voor kinderen van Máxima Medisch Centrum
Nadere informatieChapter 9. Samenvatting
Samenvatting In dit proefschrift wordt beschreven hoe kinderen met Astma of met Developmental Coordination Disorder (DCD), hun kwaliteit van leven (KVL) ervaren vergeleken met gezonde kinderen. Bij schoolgaande
Nadere informatieAD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014
AD(H)D bespreken N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer u zich
Nadere informatieWAAROM ADHD DETECTEREN?
WAAROM ADHD DETECTEREN? ADHD kan het functioneren van een kind op verschillende levensdomeinen danig verstoren en de verdere ontwikkeling bemoeilijken. Daarom is het belangrijk ADHD tijdig te detecteren.
Nadere informatieDoordat bewegen en uitvoeren van activiteiten moeilijker gaat, voelt een kind met DCD zich soms onzeker. Ook kan het activiteiten spannend vinden.
Onlangs is uw kind gezien in het observatieteam en is de diagnose DCD gesteld. In deze folder leest u wat DCD is, wat de behandeling bij Libra Revalidatie & Audiologie locatie Blixembosch inhoudt en hoe
Nadere informatie6,5. Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april keer beoordeeld
Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april 2003 6,5 117 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is ADHD? ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder en dat is een aandachtstekortstoornis
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Type 2 diabetes mellitus komt vaak binnen families voor en is een multifactoriële aandoening, d.w.z. dat meerdere erfelijke factoren samen met omgevingsfactoren een rol spelen
Nadere informatieCoördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD)
Wat staat er in deze folder? UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Inleiding voor ouders 1 Informatie
Nadere informatieDeel I Wat we weten over de stoornis ADHD
Inhoud Inleiding 12 Deel I Wat we weten over de stoornis ADHD Hoofdstuk 1 Kenmerken van ADHD 1.1 De basiskenmerken 16 1.2 Aandachts- en concentratiestoornissen 17 1.3 Impulsiviteit 17 1.4 Hyperactiviteit
Nadere informatieUMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren
UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Wat staat er in deze folder? Inleiding voor ouders 1 Informatie
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieSamenvatting. In hoofdstuk 1 wordt een algemene introductie gegeven over de onderwerpen die in dit proefschrift worden behandeld.
155 Sport- en spelactiviteiten bevorderen over het algemeen de gezondheid. Deze fysieke activiteiten kunnen echter ook leiden tot blessures. Het proefschrift beschrijft de ontwikkeling en evaluatie van
Nadere informatieProefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting
Proefschrift Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems Merel Griffith - Lendering Samenvatting Het gebruik van cannabis is gerelateerd aan een breed scala van psychische problemen, waaronder
Nadere informatieKlinische manifestatie van ADHD Kenmerkende vorm van ADHD
Klinische manifestatie van ADHD Kenmerkende vorm van ADHD Kinderen met (een vermoeden van) ADHD zullen veelal ongeconcentreerd, druk en impulsief zijn. De meeste ouders zoeken hulp voor hun kind (meestal
Nadere informatieGrowing into a different brain
221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten
Nadere informatieKinderneurologie.eu ADHD. www.kinderneurologie.eu
ADHD Waar staat de afkorting ADHD voor? De letters ADHD staan voor de engelse woorden Attention Deficit - Hyperactivity Disorder. In het Nederlands vertaald betekent dat een aandoening die gekenmerkt wordt
Nadere informatieProudy. Praktijk voor psychomotorishe kindertherapie
Proudy Praktijk voor psychomotorishe kindertherapie Wat is psychomotorische kindertherapie? Pmkt is een vorm van kindertherapie bedoeld voor kinderen die vast lopen in hun ontwikkeling en dat in hun gedrag
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21710 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Buurma, Aletta Title: On the pathology of preeclampsia : genetic variants, complement
Nadere informatieNederlandse samenvatting
ADDENDUM Nederlandse samenvatting Introductie Dhr. J., 56 jaar oud, komt naar het Vumc Alzheimercentrum omdat hij toenemende moeite heeft met het vinden van woorden. Zijn klachten ontstonden drie jaar
Nadere informatieALS Onderzoek. ALS biobank en database. ALS Onderzoek. Onderzoeksprojecten
ALS Onderzoek ALS Centrum Nederland doet onderzoek naar ALS, PLS en PSMA met als doel om zo snel mogelijk een behandeling voor deze ziektes te vinden. We verzamelen gegevens van zoveel mogelijk patiënten.
Nadere informatieRisk factors for the development and outcome of childhood psychopathology NEDERLANDSE SAMENVATTING
Risk factors for the development and outcome of childhood psychopathology EDERLADSE SAMEVATTIG 157 Het komt regelmatig voor dat psychiatrische klachten clusteren in families. Met andere woorden, familieleden
Nadere informatie1) Sekseverschillen in concentratie-problemen, hyperactiviteit en attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)
Dit proefschrift, met als titel: Meetproblemen en de genetische invloed op concentratie-problemen, hyperactiviteit en aanverwante stoornissen bestaat uit drie delen. Deze drie delen corresponderen met
Nadere informatieNRLP-12 Gerelateerde Terugkerende Koorts
www.printo.it/pediatric-rheumatology/be_fm/intro NRLP-12 Gerelateerde Terugkerende Koorts Versie 2016 1. WAT IS NRLP-12 GERELATEERDE TERUGKERENDE KOORTS 1.1 Wat is het? NRLP-12 gerelateerde terugkerende
Nadere informatieADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli
00 ADHD Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli U bent met uw kind verwezen naar de ADHD poli. De ADHD poli is een samenwerkingsverband tussen
Nadere informatieInformatiebrochure INCA-studie
Informatiebrochure INCA-studie (Impact of Nutrition on Children with ADHD) Wetenschappelijk Onderzoek naar de Invloed van Voeding op Gedragsproblemen (ADHD) bij Kinderen Het onderzoeksteam: Prof.dr. Huub
Nadere informatieKinderneurologie.eu. CAMTA1 syndroom.
CAMTA1 syndroom Wat is het CAMTA1-syndroom? Het CAMTA1 syndroom is een aangeboren aandoening waarbij kinderen problemen hebben met hun evenwicht al dan niet in combinatie met een ontwikkelingsachterstand.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals
Nadere informatieOndanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren
Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van
Nadere informatieADHD-kinderen op de basisschool
Grote Bickersstraat 74 1013 KS Amsterdam Postbus 247 1000 AE Amsterdam t 020 522 54 44 f 020 522 53 33 e info@tns-nipo.com www.tns-nipo.com Rapport ADHD-kinderen op de basisschool Henk Foekema B8133 december
Nadere informatie. In een notendop. Over de auteur
Boek : DCD-hulpgids voor leerkrachten. Achtergrond en adviezen bij de motorische coördinatiestoornis. Auteur : Eelke van Haeften 2009, Pica ISBN: 9789077671276 Bespreker : Sofie Bruyneel Datum : april
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur
Nadere informatieErfelijke spastische paraparese
Erfelijke spastische paraparese He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS EEN ERFELIJKE SPASTISCHE PARAPARESE? Erfelijke spastische paraparese is feitelijk een groep aandoeningen. Deze aandoeningen
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Nederlandse samenvatting Lateralisatie en schizofrenie
Nederlandse samenvatting Lateralisatie en schizofrenie 255 256 De twee hersenhelften, de hemisferen, van het menselijke brein verschillen zowel in vorm als in functie. In sommige hersenfuncties, zoals
Nadere informatieKinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Restless legs
Restless legs Wat zijn restless legs? Restless legs is een aandoening waarbij kinderen een onaangenaam gevoel in de benen ervaren die alleen verdwijnt door de benen te bewegen. Hoe worden restless legs
Nadere informatieWerkstuk Anders Werkstuk over ADHD
Werkstuk Anders Werkstuk over ADHD Werkstuk door J. 1065 woorden 28 januari 2013 4,9 36 keer beoordeeld Vak Anders ADHD 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Inleiding Klachten Oorzaken Voordelen van ADHD Medicatie Verhaal
Nadere informatieAmyotrophic Lateral Sclerosis: risk factors in the genome and exposome
Perry van Doormaal Promotie 21 november 2017, UMC Utrecht Titel proefschrift: Samenvatting in het Nederlands In dit proefschrift wordt het onderzoek beschreven naar genetische factoren en omgevingsfactoren
Nadere informatieHet TCF20 syndroom. Kinderneurologie.eu.
Het TCF20 syndroom Wat is het TCF20 syndroom? Het TCF20 syndroom is een syndroom waarbij kinderen een vorm van autisme hebben al dan niet in combinatie met problemen met leren. Hoe wordt het TCF20 syndroom
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieHet neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer
Het neuropsychologisch onderzoek Informatie voor de patiënt en verwijzer Wat is neuropsychologie en wat is een neuropsycholoog? De neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het
Nadere informatieLibra Revalidatie DCD. Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis
Libra Revalidatie DCD Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis Uw kind is gezien door de revalidatiearts en tijdens dit bezoek is met u gesproken over DCD. In deze
Nadere informatieGeneral information of the questionnaire
General information of the questionnaire Name questionnaire: Developmental Coordination Disorder Questionnaire Original author: Wilson Translated by: Schoemaker, Reinders-Messelink, & de Kloet Date version:
Nadere informatieLeerlijn Omgaan met ongewenst gedrag. Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens oa Gordonmethode
Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens o.a. Gordonmethode 28 januari 2015 13.30 16.00 uur Berber Klein Liesbeth van Well Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag
Nadere informatieSamenvatting. volume 1 number 01 pages september 18 th published once
Samenvatting volume 1 number 01 pages 125-129 september 18 th - 2008 published once 125 Samenvatting In dit proefschrift, getiteld, Obsessie. De genetische en omgevingsarchitectuur van obsessieve-compulsieve
Nadere informatieDevelopmental Coördination Disorder (DCD)
Developmental Coördination Disorder (DCD) informatie voor kind ouders Wat is DCD Waardoor is mijn kind zo onhandig? Heeft u zich dit als ouder al vaak afgevraagd en onvoldoende antwoord gekregen, dan kunt
Nadere informatieMee-naar-huis-neem boodschappen 2013
COIG cursusdag klinische genetica in de interne geneeskunde Mee-naar-huis-neem boodschappen 2013 Bredenoord, Deegens, Helderman-van der Enden, Hes, Knoers, Menko, Rennenberg, van Tintelen, Vasen, Wilde
Nadere informatieDUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 205 Het is niet zonder reden dat autoriteiten wereldwijd aandacht besteden aan programma s en interventies om mensen meer te laten bewegen. Sportactiviteiten van gemiddelde tot
Nadere informatieEACD recommendations DCD. EACD recommendations. EACD recommendations DCD. EACD recommendations DCD. What s new? EACD recommendations DCD 3-12-2013
EACD recommendations NL vertaling en aanpassing H. Reinders namens DCD Stuurgroep Internationaal: Juli 2011 Vertaling: zomer 2012 Bespreken in werkgroepen najaar 2012 Stuurgroep voorstel: maart 2013 Reactie
Nadere informatieMotorisch functioneren in Noonan syndroom: Een interview met Noonan syndroom personen en/of hun ouders
Motorisch functioneren in Noonan syndroom: Een interview met Noonan syndroom personen en/of hun ouders Ellen Croonen, AIOS kindergeneeskunde Radboudumc Inhoudsopgave Achtergrond Doel Methode Resultaten
Nadere informatieEen bloeding tussen de hersenvliezen (subarachnoïdale bloeding of SAB) is
Samenvatting 229 230 Samenvatting Een bloeding tussen de hersenvliezen (subarachnoïdale bloeding of SAB) is een vorm van beroerte die vaak op jonge leeftijd optreedt en meestal ernstige gevolgen heeft:
Nadere informatieWat is de oorzaak van een benigne externe hydrocefalus? Niet bekend De oorzaak van een benigne externe hydrocefalus is meestal niet bekend.
Benigne externe hydrocefalus Wat is een benigne externe hydrocefalus? Benigne externe hydrocefalus is een aandoening waar bij kinderen een groter hoofd dan gebruikelijk hebben omdat er extra vocht aanwezig
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Chapter 5
Nederlandse Samenvatting Chapter 5 Chapter 5 Waarde van MRI scans voor voorspelling van invaliditeit in patiënten met Multipele Sclerose Multipele Sclerose (MS) is een relatief vaak voorkomende ziekte
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing bij erfelijke slechthorendheid
Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing bij erfelijke slechthorendheid Exoomsequencing is een techniek voor erfelijkheidsonderzoek, die kan worden gebruikt om de oorzaak van erfelijke slechthorendheid
Nadere informatieOverleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang.
Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Aandacht stoornissen ADD Attention Deficit Disorder (letterlijk: aandacht tekort stoornis) - Een vorm van ADHD
Nadere informatieTest 001 SCHOOL RA PPORTA GE
Test 001 SCHOOL RA PPORTA GE AANTAL : 48 LEERLINGEN GESLACHT : 22 26 SCHOOL : Test 001 PLAATS : DATUM : 7 november 2018 LEGENDA ruim ondergemiddeld ondergemiddeld gemiddeld bovengemiddeld ruim bovengemiddeld
Nadere informatieParticipation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult
Participation in leisure activities of children and adolescents with physical disabilities Maureen Bult Participatie in vrijetijdsactiviteiten van kinderen en adolescenten met een lichamelijke beperking
Nadere informatieKinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu
Het foetaal alcohol syndroom Wat is het foetaal alcohol syndroom? Het foetaal alcohol syndroom is een combinatie van aangeboren afwijkingen bij een baby die veroorzaakt zijn door alcohol gebruik van de
Nadere informatieKenniscentrum en ADHD. Achtergrond
Kenniscentrum en ADHD Bij hulpvragen die betrekking hebben op ADHD gaan we in het Kenniscentrum uit van de omschrijving van ADHD uit de DSM IV. De DSM IV brengt ADHD terug tot 2 kernproblemen: aandachtsproblemen
Nadere informatieWaarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt genetische aanleg voor sportgedrag een rol? Hoe hangt sportgedrag samen met geestelijke
Nadere informatieIndividuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief
N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan
Nadere informatieInleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting
Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch
Nadere informatieAuteur: A. Franx Redacteur: dr. E. Bakkum Bureauredacteur: Jet Quadekker
1 Prenatale screening Onderzoek naar aangeboren aandoeningen in het begin van de zwangerschap Commissie Patiënten Voorlichting NVOG I.s.m. Erfocentrum en VSOP Auteur: A. Franx Redacteur: dr. E. Bakkum
Nadere informatieOnderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.
Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon
Nadere informatiePatiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek
Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen
Nadere informatieGenetische factoren bij eetstoornissen. Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is
Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is gebleken dat er niet één oorzaak is, maar dat verschillende factoren een rol spelen
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing
Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing Exoomsequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod:
Nadere informatie: Zakiya Luijsterburg
Zakiya Luijsterburg Test 001 INDIV IDUELE RA PPORTA GE NAAM : Zakiya Luijsterburg GEBOORTEDATUM : 31 oktober 2011 GESLACHT : meisje SCHOOL : Test 001 KLAS : 3A PLAATS : DATUM TEST : november 2018 LEGENDA
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting
NEDERLANDSE SAMENVATTING 143 Nederlandse samenvatting 144 NEDERLANDSE SAMENVATTING De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat psychische gezondheid een staat van welzijn is waarin een individu zich
Nadere informatieIn het kort. Welke testen zijn er mogelijk bij prenatale screening? Wat is prenatale screening?
prenatale screening Inhoudsopgave In het kort 3 Wat is prenatale screening? 3 Welke testen zijn er mogelijk bij prenatale screening? 3 Bij welke zwangerschapsduur vindt prenatale screening plaats? 3 Wie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik
Nadere informatieWanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018
Wanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018 Opbouw presentatie Wat is dementie Wat is DNA Wat is erfelijkheid Erfelijkheid
Nadere informatieSamen met de kinderartsen
Samen met de kinderartsen L.H.M. Berg, kinder- en jeugdpsychiater GGNet Jeugd Indeling Visie beroepsvereniging (NVvP) op plaatsbepaling van psychiatrie Aanvulling afdeling Kinder en Jeugd Casus 5-jarige
Nadere informatieIs een bipolaire stoornis erfelijk?
Kenniscentrum Bipolaire Stoornissen p/a Dimence Postbus 398 7600 AJ Almelo www.kenbis.nl Vragen over erfelijkheid bij de bipolaire stoornis Op dit moment wordt ervan uitgegaan dat een combinatie van erfelijke
Nadere informatieOntwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X
Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Hanna Swaab Sophie van Rijn Suus van Rijn Hanna, Sophie en Suus werken op de afdeling orthopedagogiek van de universiteit Leiden en op het Ambulatorium.
Nadere informatieSamenvatting Dankwoord About the author
Samenvatting Dankwoord About the author Samenvatting 177 Samenvatting Overgewicht en obesitas worden gedefinieerd op basis van de body mass index (BMI) (hoofdstuk 1). Deze index wordt berekend door het
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae
Chapter 9 Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae Nederlandse samenvatting Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)
NEDERLANDE AMENVATTING (DUTCH UMMARY) 189 Nederlandse amenvatting (Dutch ummary) trekking van proefschrift Patiënten met een chronische gewrichtsontsteking, waaronder reumatoïde artritis (RA), de ziekte
Nadere informatieSamenvatting voor niet-ingewijden
Samenvatting 188 Samenvatting Samenvatting voor niet-ingewijden Diabetes mellitus type 2 (DM2), oftewel ouderdomssuikerziekte is een steeds vaker voorkomende aandoening. Dit heeft onder andere te maken
Nadere informatieHoofdstuk 1 en 2 bestaan uit de inleiding en de beschrijving van de onderzoeksdoelen.
Chapter 9 Nederlandse samenvatting 148 CHAPTER 9 De kans dat een kind kanker overleeft, is de laatste decennia sterk gegroeid. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was kinderkanker meestal fataal,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 156 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift richt zich op nieuwe strategieën voor het identificeren, diagnosticeren, vervolgen en de preventie van coeliakie. Hoofdstuk
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatie