s tichting ouw esearch [Q)[E BOUW
Auteurs: mw. drs. s. Vaas mw. ir. M.B. Berndsen Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg, NIPG!lNO Leiden
'-,'. stichtingbouwilioesearch. BOUW Rotterdam, 1990
De stichting stelt zich ten doel: a. in de bouwnijverheid produktiviteit en kwaliteit te verhogen, en de continuïteit in de werkgelegenheid te bevorderen; b. de kennis op het terrein van de bouwnijverheid te vergroten en te verspreiden naar en binnen alle organisaties waarmee de stichting een relatie onderhoudt; c. voorts al hetgeen dat met een en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords. De stichting en degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogel i jke zorgvu Idigheid betracht bij het verwerken -volgens de huidige stand van wetenschap en techniek - van de in deze publikatie vervatte gegevens. Nochtans moet de mogelijkheid dat zich toch onjuistheden in deze publikatie zouden bevinden niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatiegebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. De stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie in deze publikatie. ISBN 90 5367 012 2 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm ofop welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.
INHOUD pagina WOORD VOÖRAF 7 SAMENVATTING 9 1. INLEIDING 1.1 Doel en achtergrond van het onderzoek 1.2 Uitwerking van de probleemstelling, opzet van het onderzoek 1.2.1 Uitwerking van de probleemstelling 1.2.2 Opzet van het onderzoek 1.3 Opzet van het eindrapport 1.4 Samenvatting 12 12 12 13 14 15 15 2. BOUWVAKSTERS IN NEDERLAND 2.1 2.2 Aantallen vrouwen in de bouw Projecten en onderzoeken 2.2.1 Bouwprojecten met vrouwen 2.2.2 Onderzoeken naar vrouwen in de bouw 2.2.3 Overige activiteiten 2.3 Samenvatting 17 17 18 19 21 22 23 3. VROUWEN IN TECHNISCHE BEROEPEN IN DE BOUW, DE LITERATUUR 3.1 Het bouwproces en werken in de bouw 3.1.1 Fysieke eisen 3.1.2 3.1.3 Eisen aan vakkennis en ervaring, kwalificeringsmogelijkheden Sociale en psychische eisen 3.2 Verschillen tussen vrouwen en mannen? 3.2.1 Fysieke mogelijkheden, verschillen tussen vrouwen en mannen en gevolgen daarvan 3.2.2 Vakkennis en ervaring, leermogelijkheden 3.2.3 Persoonlijke mogelijkheden 3.3 Samenvatting 3.3.1 Eisen voortvloeiend uit het bouwproces 3.3.2 Verschillen tussen mannen en vrouwen 24 24 25 27 28 29 29 32 33 35 35 35 Stichting Bouwresearch 3
VROUWEN IN DE BOUW vervolg inhoud 4. RESULTATEN VAN HET VELDONDERZOEK 37 4.1 Beschrijving van de onderzoekspopulatie 37 4.1.1 Vergelijking vrouwen en mannen in het onderzoek 37 4.1.2. Vergelijking vrouwen in het onderzoek - vrouwen in de bouw 39 4.2 Opvattingen van leidinggevenden 40 4.2.1 Motieven en achtergronden van de aanstelling van een vrouwelijke bouwvakker 40 4.2.2 Verwachtingen vooraf, maatregelen vooraf 41 4.2.3 Ervaringen 41 4.3 Opvattingen van collega's 43 4.3.1 Ervaringen van bouwvakkers met een vrouwelijke collega 43 4.3.2 Door collega's ervaren belasting in werk 43 4.4 Het werk van de vrouwen en opvattingen van vrouwen 44. 4.4.1 Het werk van de vrouwen 44 4.4.2 Fysieke eisen en mogelijkheden 44 4.4.3 Kwalificatie, arbeidsinhoud en organisatie 45 4.4.4 Sociale aspecten 45 4.4.5 De ex-bouwvaksters 46 4.5 Opstekers en knelpunten in de cases 46 4.5.1 Fysieke opstekers en knelpunten 46 4.5.2 Organisatorische opstekers en knelpunten 49 4.5.2.1 Kwalificering en kwalificaties 49 4.5.2.2 Welbevinden en economisch rendement 51 4.5.3 Sociale opstekers en knelpunten 53 4.5.4 Samenvattende conclusies uit de case-studies 55 4.6 Samenvatting. 57 5. DE RESULTATEN VAN HET VELDWERK, DE BRONNENSTUDIE EN DE LITERATUURSTUDIE VERGELEKEN 59 5.1 De onderzoekspopulatie 59 5.2 Ervaringen van de verschillende groepen in het onderzoek 59 5.3 Opstekers en knelpunten 61 5.3.1 Fysieke opstekers en knelpunten 61 5.3.2 Organisatorische opstekers en knelpunten 62 5.3.3 Sociale opstekers en knelpunten 63 5.4 Samenvatting 64 4
INHOUD vervolg inhoud 6. MAATREGELEN OP MAAT 66 6.1 Mogelijke maatregelen, maatregelen mogelijk? 66 6.1.1 van het bouwbedrijf 66 6.1.2 Implementatie van maatregelen 67 6.1.3 Aard van de knelpunten 68 6.2 maatregelen 69 6'.2.1 Ergonomische maatregelen 69 Materiaal 69 62.1.2 Materieel 69.3 Persoonlijke beschermingsmiddelen 70 6.2.2 Organisatorische maatregelen 70 Maatregelen in verband met dubbele belasting 70 Maatregelen in verband met zwangerschap 71 Organisatorische maatregelen in verband met de fysieke belastbaarheid 71 Maatregelen gericht op ploegsamenstelling en begeleiding 72 62.2.5 Logistieke maatregelen 72 Maatregelen ter verbetering van de kwaliteit van de arbeid 73 Maatregelen in verband met het ontbreken van sanitaire voorzieningen 73 Organisatorische maatregelèn in verband met sociaal-psychologische knelpunten 74 6.2.3 Training, vorming, voorlichting 74 Voorlichting en training over tillen en verplaatsen van lasten 74 Spierkrachttraining/fitness 74 62.3.3 Weerbaarheidstraining 74 62.3.4 Introductie 75 Training leidinggevenden 75 6.3 Algemene (beleids)maatregelen 75 6.3.1 Ergonomische maatregelen 75 6.:3.1.1 Het ontwikkelen van arbeidsvriendelijke produktiemiddelen 75 6.:3.1.2 Het ontwikkelen van lichtere materialen. 75 6.:3.1.3 Het ontwikkelen van (elektrisch) handgereedschap 75 6.3.2 Organisatorische maatregelen 76 6.:3.2.1 Onderzoek naar de mogelijkheden van en logistieke maatregelen 76 6.:3.2.2 Kinderopvang 76 Stichting Bouwresearch 5
VROUWEN IN DE BOUW vervolg inhoud 6.4 6.3.3 Training, vorming, voorlichting 6.3.3.1 Voorlichting bij beroepskeuze 6.3.3.2 Doorlichten CV-curricula 6.3.3.3 Vorming van de mannelijke bouwvakkers via de werknemers- en werkgeversorganisaties 6.3.3.4 Ondersteuning van de vrouwelijke bouwv,akkers in netwerken Samenvatting 76.76 76 76 76 77 LITERATUUR 78 BIJLAGE 1 Beknopt overzicht van opleidingen SBW en SVB 82 BIJLAGE 2 Project Kleinschalige Mechanisatie in de Bouw 83 6
WOORD VOORAF' Steeds meer vrouwen geven blijk van hun belangstelling voor technische beroepen. Die belangstelling krijgt voortdurend nieuwe impulsen gezien de algemene maatschappelijke ontwikkeling van de emancipatie van vrouwen., Traditionele verschillen tussen mannen- en vrouwen be- ' roepen worden daardoor vager. Ook voor bouwberoepen te verwachten dat de belangstelling van meisjes en vrouwen de komende tijd verder zal toenemen. Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben ertoe geleid dat de bouwnijverheid langzamerhand kampt met een nijpend tekort aan vakbekwame arbeidskrachten. De recente opleving van de markt leidt nu tot een grotere vraag, terwijl daarnaast verwacht wordt dat er de komende jaren minder jongeren op de arbeidsmarkt zullen komen. Deze ontwikkelingen kunnen de mogelijkheden voor vrouwen vergroten. Het aandeel van vrouwen in de totale beroepsbevolking laat immers een stijgende lijn zien en zal nog verder toenemen. Het is daarom logisch, en uit een oogpunt van eerlijke' verdeling van werk zelfs wenselijk, dat de bouwnijverheid haar aandacht zal richten op de mogelijkheid meisjes en vrouwen in dienst te nemen en op te leiden. Dat zoiets in een van oudsher manrielijke bedrijfstak niet zonder slag of stoot gerealiseerd kan worden moge duidelijk zijn. Het project 'Vrouwen in de Bouw' is opgezet om de instroom van meisjes en vrouwen in de bouwnijverheid te bevorderen en de uitstroom tegen te gaan. Het doel van het project gaat daarbij in twee richtingen: het verkrijgen van kennis over de sociale, organisatorische en fysieke factol'en die een rol spelen bij het functioneren van vrouwen in een aantal bouwberoepen, en het ontwikkelen van (werk-)methoden en technieken die kunnen bijdragen aan de vergroting van de instroom van vrouwen en verbetering van het arbeidsklimaat in de bouw. Het project is daartoe in drie fasen verdeeld: 1 het onderzoek 2 de demonstratieprojecten, en 3 verspreiding en promotie, Het onderzoek werd in opdracht van de Stichting Bouwresearch uitgevoerd door'het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg (NIPG/TNO) in samenwerking met de Stichting Arbeidstechnisch Onderzoek in de Bouw (SAOB). Met de uit het onderzoek verkregen resultaten zal een aantal demonstratieprojecten worden opgezet. In deze projecten worden oplossingen, ter verbetering van de kwaliteit van de arbeid, in de praktijk op hun bruikbaarheid getest. Na afloop van de demonstratieprojecten volgt een evaluatie van de opgedane kennis en ervaringen. De verzamelde kennis en ervaring met betrekking tot het functioneren van vrouwen in bouwberoepen zal een zo breed mogelijke spreiding moeten krijgen. Het project 'vrouwen in de bouw' is opgezet en geïnitieerd door een samenwerking van werkgevers- en werknemersorganisaties in de bouwen de overheid: het Hoofdbedrijfschap Ambachten, HBA, de Stichting Grond-' Wegen- en Waterbouw Overlegorgaan, SGWWO, het Nederlands Verbond voor Ondernemers in de Bouwnijverheid, NVOB, de Stichting Bóuwresearch, SBR, de Bouw- en Houtbond FNV, en de Hout- en Bouwbond CNV, het Ministerie van Economisèhe Zaken en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Via de begeleidingscommissie, waarvan de samenstelling hierachter is yermeld, waren verder bij het onderzoek betrokken: de Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf (SVB), de Stichting Beroepsopleidingen Weg- en Waterbouw (SBW), en de Stichting Arbouw. Het onderzoek werd gefinanciëerd door de Stichting Opleidings- en Ontwikkelingsfonds (O&O-fonds) voor de Bouwnijverheid, het Ministerie van SoCiale Zaken en Werkgelegenheid,en het Ministerie van Economische Zaken. Stichting Bouwresearch 7
VROUWEN IN DE BOUW Deze publikatie bevpt de resultaten van het onderzoek. In het onderzoek werd het functioneren van vrouwen in een aantal veel voorkomende bouwberoepen, waaronder ook enkele beroepen in de grond- wegen- en waterbouw, onderzocht. Zowel fysieke als sociale en organisatorische aspecten van dat functioneren komen in deze publikatie aan de orde. De publikatie richt zich daarmee tot de beleidsmakers in alle geledingen van de bouwnijverheid, werkgevers- en werknemersorganisaties, branche-organisaties, de overheid als opdrachtgever én als regelgever, de bouwbedrijven en niet te vergeten het onderwijs. Met deze publikatie hoopt de commissie een bijdrage te leveren aan de verbetering van de werk- en arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid en langs die weg de bedrijfstak te openen voor de instroom van vakvrouwen. A.M. de Liema, voorzitter studiecommissie. mw. mr. M. de Groot Stichting Beroepsopleiding Wegenbouw, SBW Rijsselseweg 1 2803 PZ GOUDA mw. drs. I. Halewijn Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Postbus 69 2270 MA VOORBURG mw. ir. E.G. de Jeu Ministerie van Economische Zaken Laan van N.O. Indië 123 2593 BM DEN HAAG mw. R. Kleyzen, projectleider demonstratiefase p/a Nederlands Verbond voor Ondernemers in de Bouwnijverheid, NVOB Postbus 320 3740 AH BAARN mw. drs. E.Th.J. van Kooten Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Postbus 69 2270 MA VOORBURG D studiecommissie "Vrouwen in de bouw" Commissieleden: mw. A.M. de Liema, voorzitter Hoofd Bedrijfschap Ambachten, HBA Postbus 940 2270 AX VOORBURG dhr. ir. J.A. Kooren, coördinator Stichting Bouwresearch, SBR Postbus 1 81 9 3000 BV ROTTERDAM. mw. N. Buis Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Postbus 437 2280 AK RIJSWijK mw. ir. M. F. Dijkstra Stichting Begeleiding Werk- en Woonorganisaties (SBWW) Sandenburg 25 3813 LX AMERSFOORT mw. mr. E.W. Flinterman Nederlands Verbond voor Ondernemers in de Bouwnijverheid, NVOB Postbus 320 3740 AH BAARN mw. drs. J.M. Rademaker Stichting Arbouw Postbus 8114 1005 AC AMSTERDAM mw. drs. M.e. Visser Bouw- en Houtbond FNV Postbus 520 3440 AM WOERDEN mw. R. Woensdregt Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf, SVB Postbus 16256 2500 BG DEN HAAG Rapporteurs: dhr. drs. F. Andries mw. ir. M.B. Berndsen dhr. dr. FD. Pot mw. drs. s. Vaas Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg, NIPG/TNO Postbus 124 2300 AC LEIDEN dhr. ing. L. Brokelman Stichting Arbeidstechnisch Onderzoek Bouwnijverheid, SAOB Postbus 427 6710 BK EDE 8