Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 07 June 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62396 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt. Stel zo voor iedere onderwijssituatie de optimale leermiddelenmix samen.
Inhoudsopgave Diergedrag Intro Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Stap7 Extra Begrippenlijst Wat is gedrag Antwoorden Aan de slag Over dit lesmateriaal Pagina 1
Diergedrag Intro Weet jij waarom dieren doen wat ze doen? Hoe het gedrag van dieren past bij het uiterlijk? Dieren doen altijd iets, zelfs als ze slapen. Al hun gedrag is er niet zomaar, het heeft een reden. Kijk en luister maar eens naar dit filmpje over de egel. Let op de redenen voor zijn gedragingen en uiterlijk. Video: SchoolTV: Egel op jacht Benieuwd naar het gedrag van andere dieren? Meer hierover in deze les... Vooraf Leerdoelen Na deze opdracht: Weet je wat gedrag, een gedragselement, een gedragssysteem en een gedragsketen zijn. Pagina 2
Weet je hoe een gedragsonderzoeker/etholoog werkt. Begrijp je wat het gedrag van een dier te maken heeft met zijn uiterlijk en met zijn leefomgeving. Kun je een ethogram en een protocol maken. Eindproduct Je sluit de opdracht af met de toets 'Diergedrag'. Eventueel maken jullie ook zelf een ethogram en een protocol. Zie stap Extra. Overleg met je docent. Groepsgrootte Stap 1 t/m 5 doe je alleen. Stap 6 doe je samen met een klasgenoot. De toets doe je allen. Tijd 2 à 3 lesuren. Stap1 Startopdracht Bespreek samen met een klasgenoot de volgende vragen. Welke dieren zien jullie op de afbeeldingen hieronder? Wat doen de dieren met de afgebeelde lichaamsdelen? Waarom zien dezelfde lichaamsdelen er soms heel anders uit? Klaar? Maak dan de opdracht hieronder. Pagina 3
Elk lichaamsdeel van een dier is zo gevormd dat het bij zijn leefwijze en gedrag past. Je krijgt een foto te zien met een bepaald lichaamsdeel van een dier. Waarvoor dient het lichaamsdeel? 1. Je ziet de tepels van een varken. Waar dienen de tepels voor? A. Maar twee jonkies tegelijk kunnen voeden. B. Wel tien jonkies tegelijk kunnen voeden. 2. Je ziet de snavel van een duif. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Kleine plantjes als voedsel uit het water zeven. B. Zaden als voedsel van de grond oppikken. 3. Je ziet de uier met twee tepels. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Twee jonkies tegelijk kunnen voeden. B. Wel tien jonkies tegelijk kunnen voeden. 4. Je ziet de bek van een eend. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Kleine plantjes als voedsel uit het water zeven. B. Zaden als voedsel van de grond oppikken. 5. Je ziet de poot van een eend. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Veel water mee wegduwen, dus snel zwemmen. B. Goed op takken blijven zitten. 6. Je ziet de poot van een duif. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Veel water mee wegduwen, dus snel zwemmen. B. Goed op takken blijven zitten. Pagina 4
7. Je ziet de veren van een pauw. Waar dient dit lichaamsdeel voor? A. Met de veren worden vijanden verjaagd. B. In elke veer wordt het dier herhaald. Dit trekt het vrouwtje aan. 8. Je ziet de snavel met rode 'lellen' van een kalkoen. Waar dienen deze lellen voor? A. Zouden vrouwtjes van deze soort dit mooi vinden? B. In de lellen wordt eten bewaard. Stap2 Diergedrag Bestudeer uit de kennisbank biologie de eerste drie pagina's van het volgende onderdeel: KB: Wat is gedrag? Beantwoord vervolgens de volgende vragen. 1. Wat behoort niet tot gedrag? A. Het eten van een boterham. B. Stoppen voor een rood stoplicht. C. Het verteren van voedsel. Pagina 5
2. Wat behoort niet tot gedrag? A. Een leeuw ligt te slapen. B. De wolf laat zijn tanden zien. C. Het konijn haalt adem. 3. Wat is geen voorbeeld van een signaal waarmee mensen en dieren communiceren? A. Een mobieltje opnemen. B. Je schouders ophalen. C. Een liedje zingen. 4. Welke zin beschrijft een gedragselement? A. De man kan zich nergens aan vast houden. B. De vogel klappert met zijn vleugels. C. Soms is er een buitenstaander die ruzie zoekt. 5. Waar of niet waar? Een aantal gedragingen die in een vaste volgorde worden uitgevoerd noem je een gedragsketen. A. waar B. niet waar 6. Kies het juiste gedragssysteem. Een mannetjes roodborst zingt een lied om een vrouwtje te lokken. A. voortplantingsgedrag B. broedzorggedrag C. voedselzoekgedrag 7. Kies het juiste gedragssysteem. Als de eieren gelegd zijn, zitten het mannetje en vrouwtje om beurten op het nest. A. voortplantingsgedrag B. broedzorggedrag C. voedselzoekgedrag 8. Kies het juiste gedragssysteem. Het mannetje verlaat het nest op zoek naar kleine diertjes om op te pikken. A. voortplantingsgedrag B. broedzorggedrag C. voedselzoekgedrag Stap3 Gedrag van de flamingo Een gedragselement is één afzonderlijke handeling van een dier. Bekijk het volgende filmpje op de website van SchoolTV. Pagina 6
http://www.schooltv.nl/beeldbank/embedded.jsp?clip=20030611_flamingo02 Parende acrobaten. Flamingo's uit Zuid Europa trekken in het najaar naar Afrika en komen in het voorjaar terug om te broeden. Een paring begint met een inleiding. Daarna landt de man op de rug van het vrouwtje. Het valt niet mee het evenwicht te bewaren. De presentatrice beschrijft de gedragselementen, maar doet dat niet volgens de gedragsleer. Zo beschrijft ze soms met één zin gedrag dat uit meerdere gedragselementen bestaat. Ook verwerkt ze soms conclusies of meningen in haar beschrijvingen. Kun jij wel de gedragselementen in het filmpje beschrijven? Schrijf in je schrift op welke gedragselementen je ziet. Vergelijk jouw antwoord met het antwoord van een klasgenoot. Hebben jullie dezelfde gedragselementen? Bespreek eventuele veschillen. Stap4 Stekelbaarsjes In de kennisbank heb je een afbeelding gezien van de gedragsketen van stekelbaarzen. Bekijk nu ook het volgende filmpje. http://www.schooltv.nl/beeldbank/embedded.jsp?clip=20030611_stekelbaars02 Indringers ongewenst. Stekelbaarzen vind je in het voorjaar in sloten. Ze zijn daar vanuit zee naar toe getrokken. De mannetjes zoeken een geschikt plekje voor een territorium, dat ze tegen indringers verdedigen. Ze bouwen een nest van planten. Concurrenten jagen ze weg. In de Kennisbank heb je op pagina 3 een gedragsketen gezien over het paringsgedrag an stekelbaarsjes. Je gaat nu een gedragsketen 'Territorium verdedigen' maken. Pagina 7
Probeer de verschillende gedragingen waaruit deze gedragsketen bestaat op een rijtje te zetten. Begin met 'Ander stekelbaarsmannetje zwemt territorium binnen' en eindig met 'Het andere mannetje zwemt weg en het stekelbaarsmannetje zwemt terug naar zijn nest.' Vergelijk jouw gedragsketen met de gedragsketen van een klasgenoot. Bespreek eventuele verschillen. Stap5 Ethogram en protocol Bestudeer nu uit de kennisbank biologie van het onderdeel 'Wat is gedrag?' het stuk over ethogrammen en protocollen (pagina 4 en 5). KB: Wat is gedrag? Beantwoord vervolgens de volgende vragen. 1. Het uitvoeren van een gedragsstudie begint met het maken van een... A. protocol B. ethogram 2. In een... worden de gedragselementen van het dier zo nauwkeurig mogelijk omschreven. A. protocol B. ethogram 3. Uit een... kun je aflezen welk gedrag een dier het meest vertoond heeft. A. protocol B. ethogram 4. Bij het maken van een... gebruik je afkortingen van gedragingen om snel te kunnen werken. A. protocol B. ethogram 5. Een gedragsketen kun je eventueel ontdekken door goed te kijken naar het... A. protocol B. ethogram Stap6 Pagina 8
Oefenethogram Je gaat zelf oefenen met het maken van een ethogram. Download nu eerst het werkdocument Dieren wat doen ze?. Dit werkdocument heb je nodig bij deze stap en straks bij stap 7. Lees het hele werkdocument een keer door. Bekijk nu het filmpje hieronder. Je ziet een aantal gedragingen van een schaap. Maak met deze gedragingen een ethogram. Vergelijk je ethogram met het ethogram van een klasgenoot. Bespreek de verschillen. Pas je ethogram aan als dat nodig is. Jullie werken in de volgende stap samen. Dus zorg dat jullie hetzelfde ethogram hebben. Oefenprotocol Jullie gaan het filmpje 'Schapengedrag' opnieuw bekijken. Nu om te oefenen in het protocolleren. Beschrijf de gedragingen in een ritme van 4 seconden. Eén van jullie benoemt het gedrag. De ander noteert de afkorting in de tabel. Op het eind van het filmpje gebeurt iets onverwachts. Bedenk snel een afkorting en vul later het ethogram aan. Stap7 Pagina 9
Toets Je maakt de toets 'Diergedrag'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Aan het eind van de toets zie je welke vragen je goed hebt gedaan. Van de vragen die je fout hebt gedaan, zie je de goede antwoorden. Klik op de volgende link om te beginnen: Diergedrag kn.nu/h3s61 1 van 7 Waar of niet waar? Alle gedrag van mensen en dieren is een reactie op een prikkel uit de omgeving. a. waar b. niet waar 2 van 7 Inwendige of uitwendige prikkel? Motivatie wordt ook wel de... genoemd om tot gedrag te komen. a. inwendige prikkel b. uitwendige prikkel 3 van 7 Waar of niet waar? Pagina 10
Het kloppen van je hart is een voorbeeld van gedrag. a. waar b. niet waar 4 van 7 Waar of niet waar? Het burlen van een edelhert, waarmee het mannetje de aandacht van een vrouwtje probeert te trekken, is een voorbeeld van voortplantingsgedrag. a. waar b. niet waar 5 van 7 Hoe wordt het gedrag genoemd waarbij een dier zijn gebied verdedigt tegen binnendringende soortgenoten? a. territoriumgedrag b. paringsgedrag c. baltsgedrag d. broedzorg 6 van 7 Een dier vertoont veel verschillende gedragingen. Hoe noem je een beschrijving van alle gedragingen van een dier? a. ethogram b. protocol 7 van 7 Hoe noem je een door een onderzoeker gemaakte lijst van gedragselementen in de waargenomen volgorde? a. protocol b. ethogram Extra Pagina 11
Eindopdracht Je gaat samen met een klasgenoot een ethogram en een protocol maken. Jullie docent heeft een lijst van dieren die jullie kunnen observeren. Vraag welk dier jullie mogen doen. Hoe moet je het aanpakken? Haal de benodigdheden voor de buitenopdracht op en ga naar jullie dier toe. Observeer jullie dier volgens de beschrijving in je werkdocument. Maak het ethogram en protocol. Werk na het observeren foutjes bij. Maak ook foto s van het dier: zowel het hele dier als detailopnamen van bijvoorbeeld zijn hoofd en onderdelen ervan of van zijn poten of staart. Klaar? Laat het werkdoument beoordelen door jullie docent. Pagina 12
Begrippenlijst Wat is gedrag Gedrag Alles wat een mens of dier doet, zoals eten, lopen, slapen en zitten. Prikkel Vanuit een intern of extern milieu afkomstig sign Motivatie De inwendige prikkel om tot gedrag te komen. Gedragssysteem Groep gedragselementen die samen ergens voor zorgen. Ethogram Nauwkeurige beschrijving van alle gedragingen van een dier. Verdedigen Afweer, beschermen tegen vijanden en gevaar. Gedragselement Een afzonderlijke handeling van een dier. Gedragsketen Verzamelnaam voor reeks gedragingen in vast v Protocol Een door een onderzoeker gemaakte lijst van ge in de waargenomen volgorde. Territorium Een gebied van een dier om voedsel te zoeken e verzorgen. Dieren verdedigen hun territorium teg Verdediging bij vogels door zang (roodborst), dre Verdediging bij bijvoorbeeld de hond ook door ge Balts Gedrag dat vooraf gaat aan de voortplanting (paring): verleiden of versieren van een partner/ Pagina 13
Antwoorden Aan de slag Stap 1 Startopdracht Pagina 14
Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 07 June 2016 om 11:55 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 1; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 2; Leerinhoud en Reproductie en evolutie; Biologie; doelen Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 3 uur en 0 minuten Pagina 15