Dyslexie en dyscalculie in het hoger secundair onderwijs Prof. dr. Wim Tops (Rijksuniversiteit Groningen) Dr. Frauke De Weerdt (IVV Sint-Vincentius Gent)
Overzicht deel I 1. Definities dyslexie en dyscalculie 2. Diagnostiek bij leerstoornissen 3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie 4. Mogelijke oorzaken SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 2
1. Definities Dyslexie en dyscalculie Dyslexie: - Beperking in de lees- en/of spellingsvaardigheden - Meer jongens dan meisjes - In Vlaanderen: ca. 5% van de bevolking - Rol taal en maatschappij! SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 3
Proef op de som! SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 4
1. Definities Dyslexie en dyscalculie Dyscalculie: - Beperking in de tel- en/of rekenvaardigheden - Evenveel jongens als meisjes - In Vlaanderen: ca. 5% van de bevolking SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 5
Dyslexie: 1. Definities Dyslexie en dyscalculie - Beperking in de lees- en/of spellingsvaardigheden - Ca. 5% van de bevolking - Leerstoornis Dyscalculie: - Beperking in de tel- en/of rekenvaardigheden - Ca. 5% van de bevolking - Leerstoornis SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 6
1. Definities Leerprobleem, -stoornis, -moeilijkheid LEERPROBLEEM Leerstoornissen Leermoeilijkheden Dumont, 1993 SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 7
1. Definities Dyslexie en dyscalculie als leerstoornissen Leerstoornissen: ontwikkelingsstoornissen In Vlaanderen drie criteria waaraan voldaan moet zijn om van leerstoornissen te kunnen spreken: Ernst Hardnekkigheid Exclusie SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 8
1. Definitie dyslexie en dyscalculie Ernstcriterium SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 9
1. Definitie dyslexie en dyscalculie Ernstcriterium Percentielscore Zone Interpretatie Pc 75-100 A Goed Pc 50-74 B Leeftijdsadequaat Pc 26-49 C Leeftijdsadequaat Pc 17-25 D Zwak Pc 11-16 D Subklinisch Pc 1-10 E Klinisch SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 10
2. Diagnostiek bij leerstoornissen Beschrijvende/categoriale diagnose Oorzaak Stoornis Deficit Aanpak Verklarende diagnose Handelingsgerichte / begeleidingsgerichte diagnose SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 11
2. Diagnostiek bij leerstoornissen Gekozen voor beschrijvende diagnostiek Hoe? testen van reken-/lees-/spellingsvaardigheden op tijdstip A (bv. met dyscalculium, met IDAA) Na gepaste begeleiding opnieuw testen na min. 6 maanden (op tijdstip B) Uitsluiten dat andere oorzaak aan basis ligt van leesof rekenproblemen Diagnose kan dus niet meteen na eerste testing gesteld worden! Etiket leerstoornissen krijgt men niet zomaar SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 12
2. Diagnostiek bij leerstoornissen Waarom testen op tijdstip A, tijdstip B en uitsluiten dat andere oorzaak aan basis ligt van de problemen? SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 13
2. Diagnostiek bij leerstoornissen Hoge comorbiditeit tussen dyslexie en dyscalculie: Comorbiditeit : samen voorkomen van stoornissen Tussen 3.4% en 7.6% van de bevolking dyslexie en dyscalculie (> toeval) Bij diagnostiek andere schoolse vaardigheden niet uit het oog verliezen. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 14
2. Diagnostiek bij leerstoornissen Ook aandacht voor handelings- gerichte diagnostiek belangrijk! Handelingsgerichte diagnostiek: in het kader van therapie en/of STICORDI-maatregelen Gebeurt door: Foutenanalyses Eventueel bijkomende testing SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 15
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie Vooraf: hoe lezen we? SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 16
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie Vereenvoudigd gesteld: - Lexicale, orthografische route Bv.: kater, student, maandag - Niet-lexicale, fonologische route Bv.: ostereopereose SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 17
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie: illustratie Lees volgende woorden. Laat je buurman de tijd opnemen: hoe lang deed je erover om alle woorden te lezen? - Kat - Kip - Boom - Papa - Boef SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 18
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie: illustratie Lees volgende woorden. Laat je buurman de tijd opnemen: hoe lang deed je erover om alle woorden te lezen? Tip: de letters worden van elkaar gescheiden door een punt. - 2.1.4-8.1.4-2.1.12-13.1.13.1-4.9.5.6 SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 19
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie Hoofdprobleem: moeite in de koppeling tussen teken (grafeem) en klank (foneem) Problemen met lezen en spellen Andere problemen Vreemde talen Onthouden van betekenis van woorden Begrijpend lezen Onthouden van letterlijke definities, feitenkennis SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 20
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyslexie Problemen met tijdsbesef en kloklezen Problemen in executieve functies (werkgeheugen, planning, ) Risico op ontwikkelen van faalangst en verlaagd zelfbeeld Probleem ook bij andere vakken, niet enkel bij Nederlands SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 21
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyscalculie: illustratie Maak volgende oefeningen. Laat je buurman de tijd opnemen: hoe lang deed je erover om alle oefeningen te maken? 3 x 4 = 7 + 13 = 9 2 = 20 : 4 = 18 + 1 = SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 22
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyscalculie: illustratie Maak volgende oefeningen. Laat je buurman de tijd opnemen: hoe lang deed je erover om alle oefeningen te maken? b x a = h + m = j c = o : e = l + f = SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 23
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyscalculie Hoofdkenmerken: Problemen met rekenfeiten 3 + 2 = 4 Semantische geheugendyscalculie Problemen met rekenprocedures Procedurele dyscalculie SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 24
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyscalculie Hoofdkenmerken: Problemen met rekenfeiten Problemen met rekenprocedures MAAR OOK: Problemen met rekentaal (bv. > en < ) Problemen met schatten en betalen Problemen met het onthouden van formules SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 25
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Kenmerken van dyscalculie - Heel wat leerlingen ook problemen met executieve functies (bv. plannen, werkgeheugen, ) - Risico op het ontwikkelen van faalangst! - Problemen met het onthouden van letterlijke definities en wetenschappelijke kennis - Problemen met schaal/tabellen/legendes/grafieken Probleem ook in andere vakken dan wiskunde! - Geschiedenis - Aardrijkskunde - SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 26
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Gevolgen voor leerkracht SO - Dyslexie is meer dan enkel problemen met lezen en/of spellen - Dyscalculie is meer dan enkel problemen met bepaalde rekenvaardigheden Invloed over alle vakken heen Niet alleen aan de leerkracht Nederlands en/of wiskunde om hier alert voor te zijn! SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 27
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Gevolgen voor leerkracht SO Ben je liever een Cher of eerder een Orlando Bloom? SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 28
3. Kenmerken dyslexie en dyscalculie Gevolgen voor leerkracht SO Bevraag jouw functioneren als leerkracht: Met welke leerling hou je spontaan meer rekening? SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 29
4. Mogelijke oorzaken Mogelijke oorzaken van dyslexie Wetenschappelijke hypotheses op een rijtje: - Automatisatie deficit - General magnocellular deficit - Double deficit - Fonologisch deficit - Deficit in executieve functies SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 30
4. Mogelijke oorzaken Mogelijke oorzaken van dyslexie Consensus over neurobiologische oorsprong van dyslexie (bv. evidentie voor erfelijkheid van dyslexie) MAAR: Geen consensus over dé precieze oorzaak Wellicht combinatie van factoren, waaronder fonologisch deficit en problemen met executieve functies. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 31
4. Mogelijke oorzaken Mogelijke oorzaken van dyscalculie Neurobiologische oorsprong van dyscalculie, maar kennis hierover beperkter dan bij dyslexie Geen consensus over dé precieze oorzaak Wellicht heterogeniteit in oorzaken: Problemen met executieve functies Problemen in de numerische verwerking SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 32
4. Mogelijke oorzaken van dyscalculie Triple code model van Dehaene (1992, p. 31) Verbale code (één, twee) Arabische code (1, 2) Representatie van hoeveelheden (*,**) SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 33
5. Executieve functies als raakvlak Ork, ork, ork, soep eet je met een?! Zowel studenten met dyslexie, als met dyscalculie: problemen met executieve functies Executieve functies: - Deze cognitieve processen die verantwoordelijk zijn voor het plannen, controleren, coördineren en reguleren van gedachtes en gedragingen bij complexe taken - Geheel van cognitieve processen nodig om doel- en toekomstgericht gedrag op een succesvolle manier uit te kunnen voeren. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 34
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF (Gioia et al., 2009) BRIEF: zelfrapportage of vragenlijst in te vullen door ouders en leerkrachten SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 35
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Brengt executieve functies in het dagelijks leven op een heel concrete manier in kaart Kinderen en jongeren met leerstoornissen behalen duidelijk minder goede scores op de maten van executieve functies (bv. werkgeheugen, inhibitie, plannen en organiseren, ). SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 36
Schalen Inhibitie 5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Bv.: Denkt niet na over consequenties alvorens dingen te doen. Cognitieve flexibiliteit Bv.: Raakt van streek als de plannen gewijzigd worden. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 37
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Schalen Emotieregulatie Bv.: Kleine gebeurtenissen lokken grote reacties uit. Gedragsregulatie-index (gevormd door emotieregulatie, inhibitie en cognitieve flexibiliteit) In welke mate is een kind in staat om flexibel te denken en emoties en gedrag te regelen op basis van impulscontrole? SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 38
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Schalen Initiatief nemen Bv.: Begint niet uit zichzelf aan een opdracht. Werkgeheugen Bv.: Heeft moeite met taken of karweitjes die meer dan één stap vereisen. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 39
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Schalen Plannen en organiseren Bv.: Begint pas op het laatste momenten aan opdrachten. Gedragsevaluatie Bv.: Heeft het niet in de gaten wanneer zijn gedrag negatieve reacties oproept. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 40
5. Executieve functies als raakvlak De BRIEF Schalen Metacognitieve index (gevormd door: initiatief nemen, plannen, werkgeheugen, gedragsevaluatie) Deze index geeft het vermogen weer om zelfstandig taken uit te voeren en problemen op te lossen op basis van beoordeling van eigen gedrag. SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 41
Einde deel I! SLO - Krachtige Leeromgevingen - Dyslexie en dyscalculie in het hoger SO - 12 oktober 2015 42