Zorgpad Stervensfase Lia van Zuylen, internist-oncoloog Kenniscentrum Palliatieve Zorg Erasmus MC, Rotterdam
Inhoud Herkenning stervensfase Inhoud van Zorgpad Stervensfase Onderzoeksresultaten Zorgpad Stervensfase
Stervensfase Wanneer laat je iemand terug komen van vakantie?
Stervensfase Moment: dagen direct voorafgaand aan het overlijden dood dient zich onafwendbaar aan Final common pathway : Beloop stervensfase is niet afhankelijk van onderliggende ziekte Goede observatie en klinische ervaring Herkenning door verpleegkundigen voorafgaand aan arts Diagnose zorgt voor verandering van de focus van zorg
Signalen van naderende dood Niet nauwelijks eten en drinken Ernstige vermoeidheid en verzwakking Verminderde urineproductie Snelle, zwakke pols Koud aanvoelende extremiteiten, lijkvlekken Spitse neus Verminderd bewustzijn Toenemende desoriëntatie Hoorbare, reutelende ademhaling Onregelmatige ademhaling kort voor overlijden (Cheyne-Stokes)
Voorafgaand aan stervensfase Bespreken Voorkeursplaats van overlijden Mogelijke scenario s van overlijden Uitleg over symptomen en mogelijkheden van verlichting Beslissingen rond het levenseinde (reanimatie, palliatieve sedatie, euthanasie) Afzien van levensverlengende behandeling Inzicht verkrijgen in Eerdere verliesmomenten, familierelaties, angsten en vragen over de dood Nog te regelen praktische, financiële en/of wettelijke zaken
Een goed sterfbed Voor de patiënt Adequate pijn- en symptoombehandeling Vermijden van onnodig lang sterfproces Nemen van duidelijke beslissingen Voorbereiden op sterven, afronden van leven Behouden van gevoel van controle Versterken van relatie met naasten Voor de naasten Goede informatie, voorlichting en begeleiding Singer et al., JAMA 1999, Steinhauser et al., Ann Intern Med 2000, Goldsteen et al., Patient Educ Couns 2006
Zorg in de stervensfase Alle dimensies van palliatieve zorg komen intensief samen verlichten van symptomen aandacht voor psychosociale problematiek aandacht voor existentiële problematiek Voortdurende communicatie met de naasten gedurende het stervensproces na het overlijden Goede organisatie van zorg
Richtlijn Zorg in de stervensfase Onderdeel van Richtlijnen Palliatieve Zorg van IKNL Inhoud richtlijn: Achtergrondinformatie Begeleiding van patiënt en naasten Symptoomverlichting Zorgpad Stervensfase Doel richtlijn: Meer bewustzijn van en vertrouwdheid met stervensfase Adequate zorg en begeleiding van patiënt en naasten
Organisatie van zorg Zorgpad Stervensfase Structureert zorg voor stervenden en hun naasten Brengt visie (palliatieve zorgbenadering) en kennis over Maakt evaluatie mogelijk Nevendoelen Zorgpad Stervensfase Verbeteren multidisciplinaire samenwerking rond vaststellen stervensfase Verbeteren bewustzijn van en vertrouwdheid met het stervensproces
Inhoud Zorgpad Stervensfase Drie delen 1. Beoordeling bij aanvang van de stervensfase Lichamelijke conditie Geneesmiddelen Interventies/ verrichtingen Ziekte-inzicht Religieuze behoeften Zorgplan doornemen Hoe naasten te informeren Behandelaars op de hoogte brengen 2. Observatie patiëntgebonden problemen (4 uur of 4x per dag) Pijn Rusteloosheid Slijmvorming 3. Zorg na het overlijden Kortademigheid Familie, zorgverleners, instanties Misselijkheid / braken Mondverzorging Mictieproblemen Medicatie Zorg voor pt/ fam./zorgverlen.
Kanttekeningen bij Zorgpad Stervensfase Vóórkomen van symptomen in de stervensfase wordt als falen gezien Instrument wordt alléén door verpleegkundigen gebruikt Instrument wordt alléén als handige checklist gezien Weerstand tegen hoeveelheid papier Geschreven rapportage wordt (soms) gemist Steun vanuit het management essentieel
Effect Zorgpad Stervensfase Gebruik van het Zorgpad Stervensfase: Lagere symptoomlast 1 Betere documentatie 1 Mindere mate van rouw bij nabestaanden 2 Onderkennen van de stervensfase: Afname in diagnostische interventies 3 Hogere frequentie vrede met het overlijden 4 Hogere frequentie leven de moeite waard 4 1 Veerbeek et al, Pall Med, 2008, 2 Veerbeek et al, Am J Hospice Pall Med, 2008, 3 Veerbeek et al, J Pall Care, 2008 ; 4 Lokker et al, Supp Care Cancer 2011
Onderzoeksopzet Setting: Thuiszorg Verpleeghuis Ziekenhuis Onderzoeksperiode: November 2003 Februari 2006 Pre- and post interventie design Implementatie van Zorgpad Stervensfase door het IKNL Naaste van overleden patiënt (55%) en meest betrokken verpleegkundige (99%) en arts (95%) vulden vragenlijst in
Patiëntkenmerken Voormeting (n=283) Nameting (n=293) Leeftijd (mean, jr) 74 75 Setting Thuis 12% 19% Verpleeghuis 47% 44% Ziekenhuis 41% 36% Geslacht Man 48% 42% Diagnose Kanker 65% 63%
1. Gemiddelde scores per symptoom 60 40 voormeting nameting 20 Verpleegkundigen 0 dyspnoe pijn* onrust angst reutelen 60 40 voormeting nameting 20 Naasten 0 dyspnoe pijn onrust* angst* reutelen*
2. Effect op documentatie voormeting nameting 100% 80% 60% 40% 20% 0% beoordeling medicatie NR-beleid patient ohv stervensfase contact met huisarts
3. Effect op rouwverwerking 20 voormeting nameting 10 0 naasten (mean sum score)
4. Effect onderkennen stervensfase
Invloed ZS op duur stervensfase Onderzoek naar effect implementatie ZS in groot algemeen ziekenhuis (N = 52) (Geijteman et al, NVTPZ 2012) Tijdstip Gemiddelde duur stervensfase (uren) Spreiding (uren) M0 22 2-80 M1 15 0-48 M2 37 0-107
Toekomst https://survey.erasmusmc.nl/zsd/index/login
Waarom digitaal? Toenemende digitalisering van de zorg Vraag uit de praktijk Inzicht in kwaliteit van zorg Mogelijkheid tot interne en externe vergelijking Onderzoek in de stervensfase
Zorgpad Stervensfase Multidisciplinair kwaliteitsinstrument Ondersteuning van zorg in de stervensfase Laatste dagen/uren van het leven Patiëntendossier, checklist en evaluatie-instrument in één.
Verdere informatie Richtlijn Zorg in de stervensfase www.pallialine.nl Zorgpad Stervensfase www.zorgpadstervensfase.nl