Inhoud Inleiding 11 Hoofdstuk 1 Normale taalontwikkeling 15 1.1 Taalontwikkeling: een multidimensioneel gebeuren 16 1.2 Componenten van de taalontwikkeling 18 1.3 Fasen in de taalontwikkeling 21 1.4 Besluit 24 Hoofdstuk 2 Ontwikkelingsdysfasie 25 2.1 Spraak- en taalontwikkelingsproblemen versus ontwikkelingsdysfasie 26 2.1.1 Secundaire spraak- en taalontwikkelingsproblemen 27 2.1.1.1 Problemen in andere ontwikkelingsdomeinen 27 2.1.1.2 Beperkt taalaanbod 34 2.1.2 Primaire spraak- en taalontwikkelingsproblemen 34 2.1.2.1 Vertraagde spraak- en taalontwikkeling 35 2.1.2.2 Gestoorde spraak- en taalontwikkeling 36 2.2 Definitie van OD en uitsluitingscriteria 40 2.3 Terminologie 42 2.4 Criteria en kenmerken 46 2.4.1 Overeenkomsten met VSTO 46 2.4.2 Criteria en specifieke kenmerken OD 47 2.4.2.1 Voortalige fase 48 2.4.2.2 Vroegtalige fase 49 2.4.2.3 Differentiatiefase 50 2.4.2.4 Voltooiingsfase 53 2.4.2.5 Samenvatting kenmerken 56 2.4.2.6 Taalprofielen 57
6 Inhoud Hoofdstuk 3 Gevolgen voor andere ontwikkelingsdomeinen 59 3.1 Gedrag en sociaal-emotionele ontwikkeling 60 3.2 Cognitieve ontwikkeling en schoolse prestaties 61 Hoofdstuk 4 Comorbiditeit 65 4.1 Autismespectrumstoornis 66 4.2 Coördinatie-ontwikkelingsstoornis 67 4.3 ADD en ADHD 69 4.4 Dyslexie 70 Hoofdstuk 5 Etiologie 75 5.1 Erfelijke factor 76 5.2 Omgevingsfactoren 79 5.3 Belang in functie van hulpverlening 81 5.4 Besluit 81 Hoofdstuk 6 Diagnose 83 6.1 Multidisciplinair onderzoek 84 6.1.1 Anamnesegesprek 84 6.1.1.1 Ontwikkeling van taal en communicatie 84 6.1.1.2 Medische gegevens 85 6.1.1.3 Cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling 86 6.1.1.4 Motorische ontwikkeling 86 6.1.1.5 Hulpverleningsgeschiedenis 86 6.1.2 Evaluatie verschillende ontwikkelingsdomeinen 87 6.1.2.1 Gehooronderzoek 87 6.1.2.2 Intelligentieonderzoek 88 6.1.2.3 Andere onderzoeken 88 6.1.3 Spraak- en taalevaluatie 89 6.2 Adviezen na multidisciplinair onderzoek 93 Hoofdstuk 7 Behandeling 97 7.1 Indirecte therapie thuisbegeleiding 98 7.1.1 Waarom indirecte therapie 99 7.1.2 Vormen van indirecte therapie 100 7.2 Logopedische therapie 102 7.2.1 Algemene principes 103 7.2.2 Therapie op vlak van auditieve perceptie 106
Inhoud 7 7.2.2.1 Luisterhouding 107 7.2.2.2 Auditieve waarneming 108 7.2.2.3 Fonologisch en fonemisch bewustzijn 108 7.2.2.4 Auditief sequentiëren 109 7.2.2.5 Auditief geheugen 111 7.2.3 Therapie op vlak van taalbegrip 112 7.2.4 Therapie gericht op spraakstoornissen 115 7.2.4.1 Fonologische stoornis 115 7.2.4.2 Fonematische parafasieën en verhaspelingen 124 7.2.4.3 Verbale ontwikkelingsdyspraxie 124 7.2.5 Therapie op semantisch vlak 126 7.2.5.1 Woorden leren 126 7.2.5.2 Leren woorden leren 132 7.2.5.3 Leren over woorden 134 7.2.5.4 Strategieën om woordvindingsproblemen aan te pakken 135 7.2.6 Therapie op morfosyntactisch vlak 136 7.2.6.1 Zinsstructuren 137 7.2.6.2 Woordvormen 145 7.2.7 Therapie op taalpragmatisch vlak 149 7.2.8 Therapie op vlak van schoolse vaardigheden 153 7.2.8.1 Leestherapie 153 7.2.8.2 Spellingtherapie 160 7.2.8.3 Rekentherapie 161 7.2.9 Specifieke methoden 164 7.3 Multidisciplinaire therapie 167 7.3.1 Logopedische therapie in een multidisciplinaire context 168 7.3.2 Psychomotorische therapie / ergotherapie 168 7.3.3 Algemene ontwikkelingsstimulering 170 7.3.4 Psychologische begeleiding 171 7.4 Buitengewoon Onderwijs type 7 taalklas en GON 171 7.4.1 Taalklas 173 7.4.2 GON-begeleiding 179 7.5 Besluit 182
8 Inhoud Hoofdstuk 8 Tips en adviezen voor ouders en leerkrachten 183 8.1 Algemene aanbevelingen 184 8.1.1 Erkenning en begrip tonen 184 8.1.2 Taalaanbod en communicatiestijl aanpassen 185 8.1.3 De spraak-/taalontwikkeling extra stimuleren 186 8.1.4 Verstaanbaarheidsproblemen aanpakken 189 8.1.5 Visuele ondersteuning bieden 190 8.1.6 Het gebrek aan innerlijke taal opvangen 192 8.2 Specifieke tips en adviezen voor ouders 193 8.2.1 Communicatie centraal: VAT-principes 193 8.2.2 De spraak-/taalontwikkeling stimuleren aan de hand van spelletjes 195 8.2.3 De spraak-/taalontwikkeling stimuleren aan de hand van boekjes 196 8.2.4 De kwetsbare sociaal-emotionele ontwikkeling ondersteunen 198 8.2.5 Taal-/spraakfoutjes verbeteren 199 8.2.6 Goede communicatie met de school bevorderen 200 8.3 Specifieke tips en adviezen voor leerkrachten van het kleuteronderwijs 201 8.3.1 De tijd structureren: dag- en weekverloop 201 8.3.2 Het kringgesprek organiseren 203 8.3.3 Zelfredzaamheid bevorderen 204 8.3.4 Nieuwe woorden aanleren 204 8.3.5 Spelenderwijs de taal stimuleren 205 8.3.6 Gebruik maken van beweging, ritme en melodie om taal te stimuleren 206 8.3.7 Tekenen en knutselen om taal te stimuleren 207 8.3.8 Voorlezen om taal te stimuleren 208 8.3.9 Voorbereidende lees-, schrijf- en rekenvaardigheden extra aandacht geven 209 8.4 Specifieke tips en adviezen voor leerkrachten van het lager en secundair onderwijs 211 8.4.1 Veilig onderwijsklimaat scheppen 211 8.4.2 Innerlijke taal ondersteunen 212 8.4.3 Automatiseringsproblemen remediëren of compenseren 213 8.4.4 Technisch lezen bevorderen 213 8.4.5 Begrijpend lezen bevorderen 215 8.4.6 Rekenvaardigheden bevorderen 216
Inhoud 9 8.4.7 Conversatievaardigheden oefenen en aandachtspunten voor stel- en spreekopdrachten 217 8.4.8 Multimedia en ICT 219 8.5 STICORDI-maatregelen 220 8.5.1 Stimuleren en begeleiden 221 8.5.2 Compenseren 223 8.5.3 Relativeren en remediëren 225 8.5.4 Dispenseren 226 Hoofdstuk 9 Literatuur, interessante sites en materiaal 227 9.1 Bijkomende literatuur 228 9.2 Interessante websites met algemene informatie en tips 228 9.3 Hulpmiddelen voor ondersteunde communicatie, lees- en schrijfondersteuning 229 9.4 Gratis pictosoftware of pictogrammen om te downloaden 229 9.5 Lees- en luisterboekentips 230 9.6 Educatieve software 231 9.7 Structureren van tijd en ruimte 231 Verklarende woordenlijst 233 Lijst met afkortingen 247 Literatuur 249 Trefwoordenregister 273