COPING met Parkinson Gabriël Roodbol MScN MANP Verpleegkundig specialist neuropsychiatrie UMC Radboud Hoofddocent MANP HAN Programma Coping met gezondheidsproblemen 1. Coping met Parkinson; Het coping procesmodel 2. Het copingprocesmodel als gespreksmodel 1 Doel Kennis en toepassen van copingprocesmodel bij parkinsonpatienten en mantelzorgverlener. 2 1
Coping met gezondheidsproblemen Coping en de parkinsonverpleegkundige Definities en Perspectieven Copingprocesmodel en beïnvloedende factoren Verpleegkundige diagnosen Interventies; pro-actief, actief en reactief Coping is kern in de zorg voor patiënten herstellen van de balans tussen draaglast en draagkracht (Leistra 1999; beroepsprofiel verpleegkundige) The ability to adapt and self manage in the face of social physical and emotional chalenges.(who 2011) Definitie van Coping Coping is te omschrijven als de constant veranderende cognities en gedragingen om specifieke externe en/of interne stress te beheersen als die wordt ingeschat als belastend of de draagkracht van het individu dreigt te overschrijden (Lazarus, 1984) 2
Copingprocesmodel Beïnvloedende factoren +/- : Biologisch Psychologisch Sociaal Omstandigheden Spiritueel Stress Inschatting Diagnose Copinggedrag Gevolg (Roodbol &, 2011) Fase 0: Confrontatie met stress Is uit te leggen als de draaglast Is van biologische, psychologische, sociale situationele aard Stress is alleen stress als het als zodanig wordt ervaren/ waargenomen (vergelijk pijn) Lichaam reageert met een biologische reactie (HPAas/ adrenaline) Kan acuut of chronisch zijn (gevaarlijk!) We hebben het hier verder over de gezondheidsproblemen als stressor Stressoren: Ziektegerelateerde opgaven (Pool e.a., 2000) Lichaamssignalen herkennen Pijnregulatie Ritme tussen rust en activiteit herzien Leefregels en therapieën inpassen in dagelijks leven De weg vinden in medisch circuit 3
Stressoren: Persoonlijke opgaven Invulling geven aan ADL en HDL Omgaan met verliezen Omgaan met onzekerheid Omgaan met gevoel van schuld en schaamte Persoonlijke betekenisgeving herzien Hoop en gevoel van eigenwaarde behouden Omgaan met een andere beleving van tijd en ruimte Stressoren: Sociale opgaven Onbegrip pareren Zelfstandigheid behouden ondanks zorgafhankelijkheid Handhaven in werksituatie Wederkerigheid in relaties onderhouden Seksualiteit herzien Omgaan met zorgcontacten Contact onderhouden en alleen leren zijn Mogelijkheden en zingeving in leven hervinden Zinvolle dagbesteding hervinden 10 Stressoren: Materiële opgaven Zorg(voorziening) organiseren Hulpmiddelen of aanpassingen regelen Vervoer regelen Inkomensderving compenseren 4
Copingprocesmodel Beïnvloedende factoren +/-: Biologisch Psychologisch Sociaal Omstandigheden Spiritueel Stress Inschatting Diagnose Copinggedrag Gevolg (Roodbol &, 2011) Gedachte-oefening deel 1 Stel, je ontmoet iemand waar je in één klap straalverliefd op wordt. Dit is echter niet iemand van het geslacht waar je tot op heden op viel. Wat betekent dit voor je?? bespreek dit kort met de persoon naast je die mag doorvragen 13 Fase 1: Beoordeling van zichzelf in de gegeven situatie Appraisal: First appraisal Wat betekent het hebben van Parkinson voor mij? Wanneer? Heb ik een probleem? En second appraisal Wat kan eraan gedaan worden? Wie kan dit onder controle krijgen? Ben ik daar zelf toe in staat? 5
Fase 2: Ervaren gezondheidsbedreiging of de zelfdiagnose Ervaren bedreiging voor de gezondheid Terecht beleefd als bedreigd (bijv. cognitieve achteruitgang) Onterecht beleefd als bedreigd (bijv. ik kan geen goede opa meer zijn) Onterecht beleefd als niet bedreigd (bijv. Ik kan nog van alles ) Terecht als niet bedreigd (fictieve situatie) Copingprocesmodel Beïnvloedende factoren +/-: Biologisch Psychologisch Sociaal Omstandigheden Spiritueel Stress Inschatting Diagnose Copinggedrag Gevolg (Roodbol &, 2011) Copinggedrag: Copingstijl Vechten (ve) Vluchten (vl) Rationeel (ra) Actief aanpakken Vermijden/ afwachten Emotioneel (em) Emotionele steun zoeken Afleiding zoeken actief aanpakken/confronteren, palliatieve reactie, vermijden/afwachten, sociale steun zoeken, passief reactiepatroon, expressie van emoties/boosheid geruststellende gedachten. 6
Gedachte-oefening deel 2 Hoe zou je omgaan met de betekenis van de situatie in oefening 1? 18 Copingprocesmodel Beïnvloedende factoren +/-: Biologisch Psychologisch Sociaal Omstandigheden Spiritueel Stress Inschatting Diagnose Copinggedrag Gevolg (Roodbol &, 2011) Draagkracht als beïnvloedende factor voor de inschatting van de stressor en het copinggedrag Óók biologisch, psychologisch, sociaal en situationeel van aard. Biologisch: welke organische factoren beïnvloeden de inschatting en het gedrag? zoals pijn, moeheid, verwardheid, maar ook het lichamelijke stressysteem: 7
Biologische reactie op stress en daarmee beïnvloedend voor copingproces Stress (pos. en neg.) wordt door amygdala waargenomen en prikkelt de hypothalamus Hypothalamus geeft CRH af en stimuleert Hypofyse geeft ACTH af en prikkelt het sympathisch zenuwstelsel en stimuleert A: bijniermerg dat adrenaline en noradrenaline aanmaakt B: Bijnierschors die cortisol afgeeft Cortisol zorgt o.a. voor vechten/vluchten èn remt productie van CRH/ ACTH af als de stressor is verdwenen Het systeem is weer in balans. Biologische Cerebrale factoren bij ZvP Concentratie/ aandachtsproblemen Vertraging in denkproces Verstoord denkproces: wanen Incoherent denken/ probleemoplossend denken Taalproblemen/ woordvindstoornissen Waarnemingsstoornissen (hallucinaties) Veranderde emotionele huishouding (in beide richtingen: teveel en te weinig) Rigiditeit/ inflexibiliteit Geheugenstoornissen Verminderd overzicht en vermogen tot planning Verminderd vermogen uitvoeren dubbeltaken Vermindering van initiatief/ Apathie / Motivatie Vermindering zelfinzicht/ Oordeels en kritiekstoornissen Vermoeidheid/ energie Hunkering; verminderd vermogen om drang te onderdrukken Psychologische factoren Psychologisch: Controle (locus of control) Vertrouwen in eigen kunnen Zelfbescherming door afweer Ervaring met coping Persoonlijkheid: Identiteit, zelfsturing, empathie, intimiteit. Verandering van de persoonlijkheid; Labiele type, apathische type, ontremde type, agressieve type, paranoïde type, gemengde type 8
Psychologische factoren: zelfbescherming Onvolwassen (bijvoorbeeld) Ontkenning Achterdocht Verdraaien werkelijkheid Vermijden Somatiseren Regressie Neurotisch (bijvoorbeeld) Verdringen Omkeren rationaliseren Volwassen (Bijvoorbeeld) Anticiperen Sublimeren Humor onderdrukken Ineffectief? Psychologische factoren: ervaring met coping Geleerde hulpeloosheid (het heeft geen zin als ik iets doe) Positieve eerdere ervaringen: gewoon praktisch aanpakken, stress = uitdaging Ik heb eerder voor hetere vuren gestaan Laat ik eerst maar eens afwachten hoe dit voor mij uitpakt Sociale draagkracht Verandering van rollen Hoe betrokken is de mantelzorger, hoe open (beïnvloedbaar voor verandering)? Is het systeem ondersteunend of belastend? In welke mate raakt het systeem zelf ontwricht? 9
Omstandigheden & Spiritualiteit Is religiositeit een beschermende factor?? Vermogen om mindful om te gaan met stress Wat is effectieve coping? Anticiperend gedrag bij een stresserend ervaren situatie die de balans tussen draaglast en draagkracht in stand houdt of deze mogelijk kan herstellen, zonder dat eventuele consequenties van dit gedrag uit het oog worden verloren. Kenmerken Effectieve coping Er is sprake van Herkenning van de stressor (de betekenis ervan) Patiënt heeft een doel/ waarde Weegt af / logische redenatie Haalbaarheid van de doelstelling en alternatieven. Persoonlijke consequenties Sociale consequenties of consequenties voor anderen 10
Wanneer wordt coping ineffectief? Als de patiënt gedrag vertoont dat tegen zijn gezondheidsbelang ingaat terwijl het bedoeld was om het probleem op te lossen. Als het gedrag alleen op de korte termijn effect heeft en niet op langere termijn Als het psychisch probleem groter wordt. Als consequenties van gedrag niet gewaardeerd worden (sociale effect) Voorbeelden ineffectieve coping Situaties vermijden waarvoor je bang bent of angstig maken Drinken of zelf medicatie veranderen Problemen of taken uitstellen totdat je eraan toe bent Anderen onder druk zetten. 31 Verpleegkundige diagnose ineffectieve coping Ineffectieve coping (individueel) (*) Stoornis van het aanpassings- en probleemoplossend vermogen waarmee de cliënt tracht aan de eisen en taken van het leven te voldoen (stressoren op hun waarde schatten, responskeuze en/of gebruik van beschikbare hulpbronnen), waarbij de stresshanteringsmethoden niet toereikend blijken om angst, vrees of boosheid te voorkomen/beheersen (specificeer stressor(en); bijvoorbeeld situationele crisis, ontwikkelingscrisis, ingrijpende gebeurtenis of verandering enz.). 11
Beschrijf de etiologie van het copingproces: Beschrijf als een logisch geheel welke inschatting de patiënt heeft van de stressor, wat hij denkt, voelt en vanuit welke vooronderstellingen en welke organische factoren een rol hierin spelen. Welke factoren uit de persoonlijkheid, locus of control, selfefficacy, in het licht van de communicatie en omstandigheden. En kan verder worden gespecificeerd in (McFarland & McFarlane 1997): Probleemvermijding; Aanhoudende bagatellisering of ontkenning van informatie (feiten, betekenissen, gevolgen) wanneer de situatie een actieve aanpak van het probleem verlangt. Ineffectieve ontkenning; Bewuste of onbewuste poging om angst/vrees te verminderen door de wetenschap of betekenis van een gebeurtenis te loochenen (met nadelige gevolgen voor de gezondheid). Verminderd aanpassingsvermogen; Onvermogen van de cliënt om zijn leefwijze/gedrag aan te passen aan een verandering in zijn gezondheidstoestand. En verder in: Op individueel niveau: Defensieve coping Posttraumatische reactie Op systeemniveau: Bedreigde gezinscoping Gebrekkige gezinscoping Ineffectieve gemeenschapscoping Mantelzorgtekort Maar ook: Machteloosheid Angst / vrees Therapie-ontrouw Inadequate sociale interactie Verstoorde rolvervulling Etc. De echte waarde van de diagnose zit m dus in de etiologie en de beschrijving van het copingproces 12
Verpleegkundige interventies Pro-actief: voorzien van specifieke ziektegerelateerde stressoren waarop je als vpk actie kunt ondernemen: patiënt bewust maken van cueïng Actief: meelopen in het copingproces en als zodanig onder de aandacht brengen, inhaken op de draagkracht: patiëntenparticipatie. Reactief: ingrijpen als er problemen ontstaan met de coping, afhankelijk van de etiologie en de symptomen. Hier zijn de gedrags- en communicatieproblemen zichtbaar. Interventies: Stressor: verminderen/ controle vergroten Inschatting: beeld wijzigen, herformuleren, beleving veranderen Diagnose: toetsen a/d realiteit/ waardering gezondheid Copinggedrag: toevoegen van strategieën, ondersteunen van het aanwezige, nieuwe strategieën aanleren Evalueren: gedrag bespreken Etiologie: draagkracht vergroten waar mogelijk (controle vergroten, zelf efficacy verhogen, leerervaringen aanbieden, sociale steun laten zoeken, etc.) Inzicht geven hoe pat ineffectief reageert Interventies Copingprocesmodel Beïnvloedende factoren +/-: Biologisch Psychologisch Sociaal Omstandigheden Spiritueel Versterken Stress Inschatting Diagnose Copinggedrag Gevolg Stressor Beleving veranderen Toetsen op correctheid + gedrag trainen Evalueren (Roodbol &, 2005) 13