portfolio handleiding Werkgroep portfolio & coaching
1 De plaats van portfolio in het leren op het VMBO. In enkele notities en werkdocumenten is het kader voor het nieuwe onderwijs geschetst. Dit komt er kort op neer dat de leerling centraal staat. Bepalend is dus hoe hij leert en hoe ver hij is in het leerproces. Op basis daarvan kunnen de leerdoelen voor de volgende activiteit worden vastgesteld. In feite kan pas na de evaluatie van de eerste leeractiviteit de volgende leeractiviteit bepaald worden. Hierdoor ontstaat een cyclische reeks van leeractiviteiten die een proces zichtbaar maken waarin de leerling zich bevindt. Er ontstaat een positieve opbouwende leerlijn tussen de verschillende leeractiviteiten die een belangrijke bijdrage kan leveren aan het realiseren van leerdoelen op langere termijn zoals kerntaken en competenties. 1 Vergeleken met het traditionele onderwijs, waarbij iedere leerling een standaard opleiding volgde, vraagt dit proces een andere wijze van volgen en begeleiden. Vastleggen van individuele ervaringen en vorderingen en reflectie daarop houdt de cyclus gaande. Als ondersteunend instrument daarbij is gekozen voor het portfolio. 1.2 Digitaal portfolio en relatie met andere volgsystemen Natuurlijk willen we op termijn een digitaal portfolio in gebruik nemen, waarin iedere opleiding zijn leerlingen kan laten werken. Om ervaring op te doen met het fenomeen portfolio en snel iets beschikbaar te hebben starten we met een papieren vorm (weliswaar aangeboden als Wordbestand). Intussen wordt onderzocht welke passende applicaties op de markt zijn en wat de rol wordt van de elektronische leeromgeving in het volgen en begeleiden. 1.3 Één portfolio in de doorgaande leerlijnen? Uiteindelijk gaan we daar zeker naar toe.. maar we richten ons in eerste instantie op een basisportfolio voor de leerlingen in de Triple T groepen. Als leerlingen aan het einde van het 4 e leerjaar een uitgebreid portfolio hebben samengesteld is het aan te bevelen om dit te laten indikken tot een presentatie van zichzelf in enkele pagina s. Dit zou een welkome aanvulling kunnen zijn bij hun intake op het MBO. 1.4 Het opbouwen van een portfolio. Een basisportfolio is beschikbaar en bestaat uit de volgende onderdelen: - beschrijving van zichzelf; - oriëntatie op de toekomst en beroepskeuze; - het bijhouden van het leerproces; - en als laatste de bewijzen van zowel binnen- als buiten de school. Het wordt door de jaren heen meegenomen en is wezenlijk voor de begeleiding. De kernteams moeten afspreken wie welke onderdelen met de leerlingen begeleidt. De praktijk is namelijk dat de leerlingen dit niet zo makkelijk invullen. Afhankelijk van de taak (bijvoorbeeld mentor of vakdocent) worden de inhouden aangedragen en/of toegevoegd. Bijvoorbeeld een leerling moet een sollicitatiegesprek gaan voeren. Voordat hij daadwerkelijk op sollicitatiegesprek gaat, kan hij d.m.v. een oefening zich voorbereiden. De resultaten kunnen dan na feedback van de vakdocent in het portfolio opgenomen worden. Ieder portfolio is uniek, net als de leerling. 1 Vrij naar: Cor Laming: Generatief leren. portfolio handleiding 1
In schema ziet een en ander er als volgt uit: Structuur voor het ontwikkelen van een portfolio De leerling Persoonsgegevens Kwaliteiten Beperkingen/Handicaps Ambities en doelen Lesinhoud (competenties) 1. Plannen Plannen van leeractiviteiten (POP) 2. Uitvoeren Verzamelen van leerresultaten en bewijzen (Portfoliomap) 4. Bijstellen Vernieuwen en verbeteren van het leren (portfoliogesprek) 3. Evalueren Beoordelen / waarderen van resultaten (Evaluatieverslagen) Het portfolio ondersteunt dus voortdurend het leerproces en geeft voeding aan de reflectie van de leerling op zijn eigen ontwikkeling. Daarnaast voedt het portfolio de begeleidingsgesprekken. 2 Betrokkenen en taakverdeling 2.1 Taakomschrijving van de leerling Deze is zelf verantwoordelijk voor het verzamelen van bewijsmateriaal en bijdragen die zijn vorderingen en proces inzichtelijk maken. Het portfolio is eigendom van de leerling, maar hij moet inzien dat zijn mentor of coach hem alleen goed kan begeleiden als hij voor een begeleidingsgesprek het portfolio mag inzien. Taken: - voeren van gesprekken met de coach en praktijkbegeleider in het kader van het begeleidingstraject; - vastleggen van de gemaakte afspraken in het portfolio; - verzamelen van bewijsmateriaal (met behulp van de voorgestructureerde hoofdstukken en formats in het basisportfolio); - (laten) vastleggen van resultaten van activiteiten, projecten en opdrachten; - zorg dragen voor het portfolio (inclusief regelmatig opschonen ) portfolio handleiding 2
Hoe meer de leerling en zijn begeleiders relevante informatie voor het portfolio leveren, des te beter kan de leerling ondersteund worden. Dat betekent niet automatisch méér werk voor de coach/ vakdocent en anderen. De leerling moet verzamelen en achter begeleiders aan, niet omgekeerd. In het portfolio kunnen per opleiding eigen formulieren en werkvormen opgenomen worden. 2.2 De coach In het begeleidingstraject is het belangrijk te streven naar één vaste begeleider, die gedurende het hele proces een coachende rol heeft. Dat zal op het vmbo in de meeste gevallen de mentor zijn. In de praktijk zullen daarnaast wisselende begeleiders een rol spelen. Het is aan te bevelen om aan het begin van het jaar met de leerlingen af te spreken op welke momenten zij een gesprek over hun portfolio hebben. Het portfolio is een belangrijk hulpmiddel voor de begeleiding. Om daadwerkelijk te kunnen volgen en begeleiden zijn behalve de deelnemer ook begeleiders verantwoordelijk voor adequate vulling van het portfolio. 2.3 Het team Als team moet je beginnen met de vraag hoe je samen het portfolio onmisbaar maakt in het begeleiden van je leerlingen. Stel je als team de volgende vragen: Wat is de plaats van het portfolio in het leerproces? Komt het in de plaats van iets? Wordt het voorwaardelijk voor iets? Hoe individueel kun je de opleiding maken? Wat is maatwerk en wat betekent het? Is een portfolio een middel om te sturen? Hoe maak je ruimte in lesprogramma om het portfolio een plaats te kunnen geven? Wie begeleidt het invullen van het portfolio door de leerling? Als het team deze vragen heeft beantwoord ga je een taakverdeling maken voor het begeleiden en vullen van het portfolio. 3 Praktisch werken met het Portfolio Als duidelijk is hoe je het portfolio wilt gebruiken, spreek dan af op welke momenten je met het portfolio werkt. Op vaste momenten in de week? Of is de leerling vrij om erin te werken als hij tijd over heeft? In het begin, en in sommige groepen misschien gedurende de hele opleiding, zul je de leerlingen er tegelijk in moeten laten werken. Veel leerlingen zullen regelmatig behoefte hebben aan uitleg en ook motiverende opmerkingen zullen nodig zijn. Is dit altijd de taak van de mentor/ coach? Of gaat iedere docent hier aandacht aan schenken? De mentor of coach zal steeds momenten moeten aangeven waarop bepaalde onderdelen gevuld moeten zijn. Om zinvolle dingen te kunnen schrijven zal een leerling ook moeten leren reflecteren. Voor jonge leerlingen is dat erg moeilijk, maar tegelijk ook een voorwaarde om meer grip te krijgen op de dingen die hij leert. Om het portfolio écht een plaats te geven zullen alle docenten zich moeten aanwennen om regelmatig de leerling te laten kijken naar zijn eigen gedrag en prestaties. Veel bladen nodigen hiertoe uit. Deze reflectieopdrachten stimuleren de leerling om terug te kijken en zelf leerpunten te benoemen. Als het goed is zijn die pagina s ingevuld als de mentor een gesprek heeft met een leerling. Voor de mentor is het de uitdaging om de leerling te laten aangeven waarover hij het wil hebben! portfolio handleiding 3
Maak het portfolio belangrijk! Door alle aandacht die je eraan geeft en uitspraken die je als team doet ontdekt de leerling dat het portfolio er toe doet. Accepteer dat je bescheiden begint, maar dat het een waardevol groeidocument is. Enkele tips: Bespreek op een ouderavond het doel van het portfolio. Maak het ook daar belangrijk! Maak als opleiding of school een eigen selectie uit het basisportfolio. Per team of school voeg je eigen bladen of hoofdstukken toe. Geef per week of periode een beperkt aantal pagina s vrij. De leerling werkt in een wordbestand en doet ze geprint in een map. Zorg voor plastic insteekhoesjes om bewijzen te verzamelen. Bepaalde pagina s lever je vaker aan (bijv. bij iedere grote opdracht een reflectieformulier) Stimuleer leerlingen om ook te denken aan een andere wijze van verwerken: tekening, foto s, video, geluidsopname, power-point enz. Bewaar de mappen in een afgesloten kast op school. De leerlingen willen er anders geen persoonlijke zaken in zetten. Een leerling kan ook thuis in het bestand werken. Je kunt hem stimuleren om het ook thuis te laten lezen. Het gebruik van de iconen. Om de leerlingen te ondersteunen zijn op diverse plaatsen iconen opgenomen. Daarmee kan de coach aangeven wat er van de leerling verwacht wordt. Naar behoefte kunnen deze worden toegevoegd of verwijderd in het bestand dat je de leerling aanbiedt. Hieronder de gebruikte iconen: Het Triple T logo kan vervallen als het portfolio wordt overgenomen Door teams buiten het project. Instructie voor het hanteren van het bestand. Het bestand is voor alle begeleiders beschikbaar op intranet (en op CD-rom) portfolio handleiding 4