M200711 Werkwijze van technologiebedrijven Waarin verschillen zij van -bedrijven? R.M. Braaksma J.P.J. de Jong Zoetermeer, oktober 2007
Technologiebedrijven modern en professioneel Goed in innovatie en productontwikkeling, verkopen ho maar. De beeldvorming over technologiebedrijven is soms hardnekkig en berust op misverstanden. Uit dit onderzoek blijkt dat technologiebedrijven in het juist zeer modern zijn: zij doen niet alleen meer aan innovatie, maar ook aan marketing. Bovendien hebben zij een moderner HRM-beleid dat meer ruimte laat aan medewerkers, en een strategie die verder gaat dan alleen het nalopen van klanten. Technologiebedrijven in het hebben een open karakter: zij werken veel samen met andere bedrijven en instellingen om kennis uit te wisselen en op ideeën te komen. Bovendien is hun strategie behalve op innovatie ook op marketing gericht. Zij hebben daar vaker dan reguliere -bedrijven speciale mensen voor in dienst. Ook zien zij in het ontdekken en benutten van marktmogelijkheden vaker een kerntaak. Technologiebedrijven weten zich goed te onderscheiden van andere bedrijven en ervaren dan ook minder concurrentie. 1 Inleiding Technologiebedrijven hebben een belangrijke positie in het Nederlandse innovatie- en ondernemerschapsbeleid. Een is gedefinieerd als een bedrijf dat nieuwe producten of diensten verkoopt en/of ontwikkelt die zijn gebaseerd op nieuwe technologie of nieuwe toepassingen van bestaande technologie. Het bedrijf investeert zelf in Onderzoek en Ontwikkeling (R&D). Voorbeelden van technologiebedrijven zijn softwareontwikkelaars, fabrikanten van machines en apparaten en producenten van chemische producten. Als onderdeel van hun activiteiten vertalen technologiebedrijven wetenschappelijke kennis in praktische toepassingen. Daarmee leveren zij een bijdrage aan het verhelpen van de Nederlandse kennisparadox: in internationale ranglijsten scoort Nederland prima als het gaat om patenten en wetenschappelijke publicaties, maar de vertaling in concrete producten laat nog te wensen over. In de beeldvorming denkt men bij technologiebedrijven al gauw aan het laboratorium met reageerbuisjes en medewerkers in witte jassen, of de ongeschoren programmeur op blote voeten tussen een berg randapparatuur. Technologiebedrijven zouden sterk zijn in innovatie en productontwikkeling, maar op grote schaal geld verdienen is er niet bij. Dat het ook anders kan bewijst de Deloitte Technology Fast50, een jaarlijkse ranglijst van de 50 snelstgroeiende technologiebedrijven in Nederland (www.fast50.nl). Staan in deze ranglijst alleen de uitzonderingen, of valt het met de onprofessionaliteit van technologiebedrijven wel mee? Om meer inzicht te krijgen in de werkwijze van technologiebedrijven in het is een vergelijkend onderzoek uitgevoerd. 3
Deze minirapportage vergelijkt de werkwijze van technologiebedrijven in het met die van gewone -bedrijven. Hiervoor heeft EIM de uitkomsten van twee databronnen naast elkaar gezet: zie bijlage I. Met de jaarlijkse monitor bedrijfsvoering (EIMMB) meet EIM onder een representatieve steekproef van -bedrijven de mate van innovatie, strategie en marketing, ondernemerschap, HRM-beleid en concurrentieperceptie. Met het panel technologiebedrijven wordt informatie verzameld over dezelfde onderwerpen. Deze rapportage laat de verschillen zien tussen technologiebedrijven en andere bedrijven in het op de genoemde onderwerpen. 2 Innovatie Technologiebedrijven zijn per definitie zeer innovatief: de kern van hun bedrijfsmodel bestaat uit het verkopen en/of ontwikkelen van producten of diensten gebaseerd op nieuwe technologie. Per definitie gaat het om bedrijven die zelf R&D-werkzaamheden uitvoeren. Dit zijn in de praktijk bedrijven met een bovengemiddelde innovativiteit. Zie figuur 1. figuur 1 Innovativiteit van technologiebedrijven versus reguliere -bedrijven nieuwe producten of diensten op de markt gebracht 34% 88% producten of diensten nieuw voor bedrijfstak 15% 81% verbeteringen doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen 57% 83% gebruikt extern netwerk om kennis uit te wisselen 43% 82% werkt samen met bedrijven of instellingen 32% 86% medewerkers in dienst die in dagelijks werk betrokken zijn bij vernieuwing 41% 97% verricht eigen R&D 25% 100% 0% 25% 50% 75% 100% Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. Op alle beschikbare innovatie-indicatoren laten technologiebedrijven hun collegabedrijven in het achter zich. Technologiebedrijven realiseren vaker innovatieve outputs, waaronder nieuwe producten en diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak, en procesmatige innovaties. Het zijn bovendien 4
open bedrijven die veel vaker dan gemiddeld externe kennisnetwerken gebruiken, en met andere bedrijven of instellingen samenwerken in het kader van vernieuwingsprojecten. Ten slotte zijn ook de inspanningen van technologiebedrijven meer op innovatie gericht. Zij hebben vrijwel allemaal gespecialiseerde innovatiemedewerkers in dienst en doen zelf aan R&D. 3 Strategie en marketing Strategische aandachtspunten In de strategie van -bedrijven kunnen we vier basisvormen onderscheiden. -bedrijven kunnen waarde creëren door het verlenen van uitstekende service aan klanten, op de beheersing van kosten, op marketing, en op innovatie ofwel de vernieuwing van producten, diensten en werkprocessen. Deze vormen kunnen ook naast elkaar voorkomen. In het onderzoek is zowel voor -bedrijven als voor technologiebedrijven geanalyseerd op welke strategische aspecten zij nadruk leggen (figuur 2). Niet verrassend ligt bij technologiebedrijven de nadruk in hun ondernemingsstrategie veel sterker op innovatie dan bij andere ondernemingen (90% versus 51%). Kostenoptimalisering wordt daarentegen door reguliere -bedrijven veel vaker genoemd als een belangrijk onderdeel van hun strategie (74% versus 40%). Gevraagd naar het belangrijkste element in de eigen strategie ligt bij technologiebedrijven het accent vaak op innovatie; bij reguliere -bedrijven is dit het verlenen van service aan klanten. Innovatie is voor technologiebedrijven derhalve een belangrijk strategisch kenmerk. Er kan echter niet worden geconcludeerd dat zij andere aspecten van hun bedrijfsvoering verwaarlozen. Uit figuur 2 blijkt bijvoorbeeld dat ook technologiebedrijven in groten getale het belang van service inzien: 73% legt hierop nadruk. Door hun aandacht voor innovatie doen zij echter meer dan alleen het nalopen van klanten. Kort samengevat zijn reguliere -bedrijven primair gericht op bestaande zaken steeds een beetje beter en voordeliger doen, terwijl technologiebedrijven het bestaande ter discussie stellen en het heel anders willen doen. 5
figuur 2 Strategie en marketing bij technologie- en reguliere -bedrijven 0% 25% 50% 75% 100% gespecialiseerde marketingmedewerkers in dienst 31% 73% nadruk strategie op: service 73% 95% kostenbeheersing 40% 74% marketing 37% 52% innovatie meest kenmerkende onderdeel strategie: 51% 90% service 28% 75% kostenbeheersing marketing innovatie aanwezigheid schriftelijke plannen: 8% 4% 9% 12% 8% 55% voor marketing 14% 31% voor strategie (inclusief ondernemingsplan) 41% 68% Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. Schriftelijke plannen en marketing Een opvallend verschil tussen beide categorieën is dat technologiebedrijven veel vaker over schriftelijke strategische en marketingplannen beschikken. Schriftelijke plannen zijn een indicatie van langetermijndenken en meer groeipotentieel. Uit ander onderzoek blijkt in dit verband dat ondernemers in technologiebedrijven hoger zijn opgeleid, hetgeen samengaat met een meer uitgewerkte en schriftelijk vastgelegde strategie 1. Maar er is ook een alternatieve verklaring, namelijk dat technologieondernemers vaker een hoog risicoprofiel hebben wanneer zij aankloppen bij banken en investeerders om hun project gefinancierd te krijgen. Beoogde financiers eisen vaak een onderbouwd, schriftelijk vastgelegd verhaal alvorens tot financiering over te gaan. Niettemin dwingt een dergelijk plan om de eigen verwachtingen en veronderstellingen expliciet te maken, hetgeen de kansen op overleving en groei verbetert. 1 Shane, S. (2003), A General Theory of Entrepreneurship: The Individual-Opportunity Nexus, Aldershot, UK: Edward Elgar. 6
Een ander opvallend verschil is dat technologiebedrijven veel vaker gespecialiseerde marketingmedewerkers in dienst hebben (73% versus 31%). De opvatting dat technologiebedrijven uitsluitend aandacht hebben voor innovatie en productontwikkeling zonder aandacht te besteden aan de markt, lijkt daarmee een misvatting. 4 Ondernemerschap Rollen van de ondernemer Traditioneel worden in de economische literatuur aan ondernemers bepaalde rollen toegedicht. Door wetenschappers als Richard Cantillon, Jean-Baptiste Say, Alfred Marshall, Joseph Schumpeter, Frank Knight en Israel Kirzner is nagedacht over de positie van de ondernemer in het economische systeem, de rol van de ondernemer in een bedrijf, en de taken van de ondernemer. We kunnen aan ondernemers verschillende rollen toedichten, afhankelijk van het antwoord op vragen als: Is een ondernemer iemand die risico s neemt? Is een ondernemer een innovator? Creëert een ondernemer evenwicht of wordt het evenwicht juist verstoord door de activiteiten van een ondernemer? Op basis van eerder onderzoek onderscheidt EIM vier rollen van ondernemers 1 : manager: bedrijfsmatig handelen marktzoeker: ontdekken en benutten van marktmogelijkheden innovator: nieuwe dingen doen of bestaande dingen anders doen risiconemer: voor eigen rekening en risico zaken doen. Ondernemers in technologiebedrijven zien zichzelf, afgaande op de verdeling van het zelfbeeld over de vier typen in figuur 3, vaker als innovator, maar ook als marktzoeker. Voor ondernemers in technologiebedrijven gaat het zoeken naar technologische en marktmogelijkheden kennelijk hand in hand. Die conclusie wordt ondersteund door de bevinding in de vorige paragraaf, dat technologiebedrijven vaker marketingmedewerkers in dienst hebben en een schriftelijk marketingplan hebben. 1 Prince, Y.M., A. Bruins en P.Th. van der Zeijden (2005), Ondernemen in de Zorg, EIM: Zoetermeer. 7
figuur 3 Visie op eigen ondernemerschap door technologie- en reguliere bedrijven 100% risicozoeker 12% 23% 75% 21% innovator 34% 50% 21% marktzoeker 34% 25% 35% manager 19% 0% ondernemer ziet zichzelf vooral als: (gecalculeerd) risicozoeker ondernemer ziet zichzelf vooral als: innovator ondernemer ziet zichzelf vooral als: marktzoeker ondernemer ziet zichzelf vooral als: manager Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. Elders in het zien ondernemers zichzelf vaker als degene die zorgt voor goed management en beheer van de huidige bedrijfsactiviteiten, maar ook als iemand die gecalculeerde risico s neemt. Waarschijnlijk zijn technologiebedrijven, juist omdat zij nieuwe kennis proberen te vermarkten, met meer onzekerheid omgeven waardoor zij onnodige risico s zo veel mogelijk proberen uit te bannen. Investeringen De bereidheid om te investeren is in technologiebedrijven groter dan bij reguliere -bedrijven. In figuur 4 is de aard van de voorgenomen investeringen in het komende jaar weergegeven. Technologiebedrijven zijn veel sterker geneigd te investeren in nieuwe producten en diensten en in risicovolle projecten. Ook wat betreft voorgenomen investeringen in procesverbetering en wat betreft investeringen die erop gericht zijn het bedrijf beter te onderscheiden van concurrenten is er een duidelijk verschil met andere -ondernemingen. De figuur suggereert indirect dat technologiebedrijven een stuk ambitieuzer zijn en meer dynamiek in het bedrijfsleven ontketenen dan reguliere -bedrijven. 8
figuur 4 Voorgenomen investeringen door technologie- en reguliere -bedrijven nieuwe producten en diensten 9% 19% 48% 17% 72% 35% nieuwe of verbeterde processen 20% 47% 32% 17% 48% 36% risicovolle projecten 37% 78% 33% 30% 8% 14% onderscheiden t.o.v. concurrenten 7% 31% 28% 13% 65% 56% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% niet investeren waarschijnlijk investeren zeker investeren Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. 5 HRM Technologiebedrijven zijn bedrijven met relatief veel hoogopgeleide medewerkers. Op het gebied van human resources management (HRM) wijken zij in een aantal opzichten af van gewone -bedrijven (figuur 5). Ten eerste valt op dat de helft van de technologiebedrijven gespecialiseerde HRMmedewerkers in dienst heeft. Bij gewone -bedrijven is dit 15%. Kennelijk gaan technologiebedrijven op professionelere wijze om met eigen medewerkers. Afgaande op figuur 5 zijn technologiebedrijven minder geneigd om voor hun medewerkers zaken op papier vast te leggen en te formaliseren. Zo hebben technologiebedrijven minder vastgelegde trainingsbudgetten, ontwikkelingsplannen, persoonlijke doelstellingen per medewerker en functiebeschrijvingen. Tegelijk hebben zij vaker dan gemiddeld winstdelings- of bonusregelingen, aandelenplannen en mogelijkheden voor thuiswerk. Bovendien valt op dat technologiebedrijven minder vaak een sectorale of bedrijfs-cao volgen; er lijkt meer ruimte te zijn voor maatwerk. Al met al is het beeld uit figuur 5 dat technologiebedrijven op informele wijze met hun personeel omgaan, meer ruimte laten voor eigen verantwoordelijkheden en resultaten, en me- 9
dewerkers minder vaak formele regels en procedures opleggen. Een dergelijk HRM-beleid past goed bij een innovatieve organisatie 1. figuur 5 HRM in technologie- en reguliere -bedrijven speciale HRMmedewerkers aanwezig arbeidsvoorwaarden: 15% 50% niet uniform geregeld volgens sectorale CAO eigen CAO of personeelsreglement 51% 41% 30% 38% 19% 22% HRM-regelingen: periodiek werkoverleg trainings- en opleidingsbudget ontwikkelingsplannen voor medewerkers functionerings- / beoordelingsgesprekken persoonlijke doelstellingen per medewerker functiebeschrijvingen 21% 20% 35% 35% 32% aandelenplan 6% 3% winstdelings- of 38% bonusregeling 27% keuzesysteem secundaire arbeidsvoorwaarden 18% 5% mogelijkheden om thuis 36% te werken 18% flexibele werktijden 43% 52% 61% 65% 65% 56% 61% 73% 76% 0% 25% 50% 75% 100% Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. 6 Concurrentie Al met al doen technologiebedrijven veel vernieuwende inspanningen waarmee zij zich van andere bedrijven onderscheiden. Het wekt dan ook geen verbazing dat technologiebedrijven minder concurrentie ervaren dan gewone -bedrijven. Dit is gemeten met het concurrentiemodel van Porter 2. Het model onderscheidt vijf concurrentiekrachten, namelijk de onderhandelingsmacht van leveranciers en van afnemers, de dreiging van nieuwe toetreders en van substituten, en de concurrentie met andere bedrijven in de 1 Jong, J.P.J. de, en R.A.J. Kerste (2002), De kracht van het idee, Academic Service: Schoonhoven. 2 Porter, M. (1980), Competitive strategy: techniques for analysing industries and competitors, Free Press: New York. 10
bedrijfstak. De mate waarin ondernemers concurrentie ervaren is samengevat in scores van 0 (zeer weinig) tot 100 (zeer veel). Zie figuur 6. figuur 6 Concurrentieperceptie door technologie- en reguliere -bedrijven 60 40 42 54 49 51 47 46 51 51 40 39 33 20 21 0 perceptie van concurrentie door ondernemers concurrentie van bestaande aanbieders dreiging van toetreders macht van leveranciers macht van afnemers dreiging van substituutproducten Bron: EIM, Monitor Bedrijfsvoering, 2007; Panel technologiebedrijven, 2005/2006. De figuur maakt duidelijk dat ondernemers in technologiebedrijven op alle vlakken minder concurrentie ervaren. De gemiddelde score ter indicatie van de concurrentie, berekend over de vijf krachten tezamen, is voor technologiebedrijven 39 en voor gewone -bedrijven 51. Op het deelgebied dreiging van substituten is het verschil het grootst, hetgeen niet verwonderlijk is gezien het grote verschil in innovatieactiviteit. Op het deelgebied macht van afnemers is het verschil het kleinst. Het voornaamste knelpunt van technologiebedrijven is niet de concurrentie van andere partijen, maar ligt waarschijnlijk veel meer in hun vermogen om op basis van technologie waarde te creëren voor klanten. 11
BIJLAGE I Data Monitor Bedrijfsvoering Met de Monitor Bedrijfsvoering (EIMMB), ook wel monitor Determinanten van bedrijfsprestaties genoemd, meet EIM jaarlijks verschillende aspecten die van belang zijn voor de prestaties van -bedrijven. De onderwerpen zijn: ondernemerschap, innovatie, strategie, marketing en HRM. Het is gedefinieerd als bedrijven met minimaal één en maximaal 100 werknemers. Bedrijven zonder personeel blijven buiten beschouwing. De Monitor Bedrijfsvoering is in 2007 afgenomen in de maanden mei en juni. De omvang van de steekproef was 2.301 ondernemers, verdeeld over 58 sectoren en twee grootteklassen. Na weging is een representatief beeld verkregen voor het gehele. Zie ook www.ondernemerschap.nl > data > datasets > determinanten bedrijfsprestaties. Technologiebedrijven In de praktijk zijn technologiebedrijven zeer moeilijk uit statistieken over het bedrijfsleven te destilleren. Om meer te weten te komen over technologiebedrijven is EIM in 2005 een panel gestart. Dit panel omvat bedrijven in het die actief R&D uitvoeren en producten ontwikkelen of vercommercialiseren met behulp van nieuwe technologie. Het bestand bevat gegevens over de bedrijfsprestaties en daaraan ten grondslag liggende determinanten. In de meting van december 2005 en december 2006 is ook naar de bovengenoemde determinanten van bedrijfsprestaties gevraagd. De vraagstelling was identiek, zodat we de uitkomsten kunnen vergelijken met die bij reguliere -bedrijven. De steekproefomvang bedroeg voor sommige indicatoren 324 technologiebedrijven (namelijk de gegevens over innovatie en concurrentieperceptie verzameld in 2005) en voor de andere indicatoren 206 bedrijven (gegevens over strategie, marketing, HRM en ondernemerschap). Zie ook www.ondernemerschap.nl > data > datasets > technologische bedrijven. 13