Hoorcollege 8: Preventie Hoofdstuk 15, 17, 18, 19. Primaire preventie voor gezonde mensen, in de hoop dat ze zo lang mogelijk gelukkig kunnen leven. Een voorbeeld is een vuurwerkvrije zone, omdat veel mensen niet met vuurwerk om kunnen gaan. Veel mensen denken te weten wat veilig is, maar dat is niet zo. Het leidt helaas zelden tot gedragsverandering. Hoe kunnen we mensen wel bewegen om op een bepaalde manier te gedragen? Waarom doen we wat we doen? Iets heeft de hoogste prioriteit, dat doen we. Bijna iedereen is gemotiveerd om gedrag te veranderen. Het is moeilijk om te veranderen, vooral om het vast te houden. Het is geen kwestie van motivatie of kracht. Het is een verhaal over dat het gezondheidsdoel snel ondergesneeuwd krijgt. We moeten manieren verzinnen om het gezondheidsdoel meer bovenop de prioriteitsladder te krijgen. Overzicht Waarom willen we gedrag veranderen? Waarom leven mensen (on)gezonder dan anderen? Theorieën van gezondheidsgedrag veranderingen - Attitude benaderingen - Gedragsbenaderingen Waarom willen we gedrag veranderen? Het is relevant bij o.a. jonge kinderen, experimentele personen, etc. Jong geleerd is oud gedaan. Bij pubers zie je veel experimenteergedrag. Bepaald soort ongezonde gedragingen zijn gemaakt om te ambiëren. Ik geniet lever van het leven, dan leef ik maar wat korter. Er zijn hele ernstige ziekten gekoppeld aan ongezond gedrag. Er zijn gezondheidsverschillen tussen verschillende groepen personen (lage sociale status meer ongezond gedrag en leven korter). Dat heeft ook consequenties. Genoeg redenen om gedrag te veranderen. Omgeving Onze omgeving is zo omgevormd dat we meer neigen naar ongezond gedrag dan gezond gedrag, bijvoorbeeld roltrappen. We worden onbewust gestuurd naar ongezond gedrag. De doodsoorzaken zijn enorm verschoven: 100 jaar geleden waren het vooral infectieziekten, nu kanker en hart- en vaatziekten. Een groot deel daarvan is preventable. Van daaruit worden steeds
doelen gesteld. We willen dat mensen zich gezonder gaan gedragen. Vroeger stonden alcohol en roken in de belangstelling, nu vooral bewegen en eten. Primaire preventie Primaire preventie is het voorkomen van een ongezonde levensstijl, zodat ziektes voorkomen worden. Gezonde leefstijlen worden gepromoot. Gezondheidsgewoontes Hoe meer gezonde gewoontes je hebt, hoe meer kans je hebt (na 9 jaar) om nog in leven te zijn. Het kan de levensverwachting voorspellen. Als je stopt met roken, ben je na korte tijd ben je net zo gezond als dat je nooit gerookt zou hebben. Waarom leven sommige mensen (on)gezonder dan anderen? We gaan kijken hoe complex gezond gedrag is. Het is niet alleen overtuigen en motivatie, heel veel factoren hebben invloed. Hoe ziet onze supermarkt er bijvoorbeeld uit? Probeer alleen aan de zijkanten van de supermarkt te shoppen, want in het midden zit junkfood. Het pad naar de melkafdeling staat vol met aantrekkelijk voedsel. Invloeden van gedrag Individueel: Demografische factoren Hoe oud ben je, man/vrouw, lees je etiketten (geletterdheid). Persoonlijkheid Ben je bijvoorbeeld een riskerende puber? Persoonlijke doelen en waarden Hoe sta je in het leven en wat wil je bereiken? Persoonlijke controle Heb je het gevoel dat je zelfcontrole hebt over je gedrag? Attitudes - Kennis - Risico perceptie - Etc. Invloeden van gedrag Sociaal level: Sociale norm Hoe moet je je gedragen? Groepsdruk Doen je vrienden drugs? Modeling Wat doen anderen?
Opvoeding Wat zeggen je ouders erover? Invloeden van gedrag Bredere context: Beschikbaarheid Bijvoorbeeld: moet je sigaretten wel blootstellen bij de Albert Heijn? Of verbergen? Kosten Toegang tot gezondheidszorg Blootstelling tot stimuli Gedrag veranderen is moeilijk, maar het behouden is nog complexer. Hoe breng je motivatie om te veranderen? Denk aan plaatjes op pakjes sigaretten. Bij personen die willen beginnen met roken werkt het, want het schrikt af. Rokende personen blocken het vaak, omdat het te heftig is. Vaak denk je ook: Je kan ook doodgaan als je door een bus geraakt wordt, dus laat mij lekker roken. Waarom moet de overheid mij iets opleggen? Mensen veranderen zelden omdat we informatie verschaffen om ze te overtuigen om te veranderen. Mensen veranderen zelden omdat we ze onder druk zetten om te veranderen. Wat werkt dan wel? Motiverende teksten werken veel beter dan negatieve teksten. Het is niet voldoende om te zeggen: Je bent stom bezig, je gaat vroeg dood. Je moet iemand iets aanbieden waarmee ze iets kunnen, waarmee je ze respectvol benadert en waar ze hulp in kunnen vinden. Theorieën van gezondheidsgedrag veranderingen: Attitudebenaderingen Health Belief Model Self-Efficacy Theory of Planned Behavior Self-Determination Theory Health Belief Model (Rosenstock, 1966) Dit is het oude model. Je brengt mensen op het spoor van: Als je zo doorgaat, gaan er slechte dingen gebeuren. Als je hiermee stopt, gaan er goede dingen gebeuren, bijvoorbeeld met plaatjes van tumoren op pakjes sigaretten. Met andere woorden: de voordelen van het veranderen wegen uit boven wat je nu aan het doen bent.
Perceived susceptibility/perceived severity Er wordt gezegd: er zijn erge ziektes, die gaan jou ook overkomen als je doorgaat. Toch denken (vooral jonge) mensen vaak: het gebeurt mij toch niet, dus ik hoef me geen zorgen te maken. Of: Misschien krijg ik een geslachtsziekte, maar dan ga ik naar de huisarts en dan wordt het met medicatie gefixt. Mensen denken: Ik ga altijd seks hebben met condoom, maar als ze een keer zonder condoom seks hebben en het gaat goed, dan sluipt dat erin. Het motief om met een nieuwe partner condooms te gebruiken is hoog, maar als je vraagt of ze nog steeds condooms willen gebruiken als ze aan de pil zijn, als ze een relatie hebben, etc., dan wordt de kans klein geacht. De kwetsbaarheid is wel degelijk een factor. Er zit een ontwikkeling in, hoe ouder je wordt. Perceived threat De perceived susceptibility/perceived severity beïnvloeden de perceived threat, als er geen dreiging lijkt te zijn, gedraag je je anders dan als er wel een dreiging lijkt te zijn. Likelihood of behavior Door de eerste twee factoren wordt de kans op gedrag voorspeld. Percieved benefits minus percieved barriers Zijn mensen inderdaad overtuigt dat als ze hun gedrag aanpassen, dat het voordelen heeft? En wat voor barrières zijn er? Wat zijn de kosten? Hoe moeilijk is het? Hoe plezierig is het? Cues to action Hier werken we tegenwoordig veel mee. Automatisch gedrag wordt bepaald door bepaalde dingen in je omgeving. Interne cues bij roken is bijvoorbeeld hoesten en uitgeput zijn. Dat zijn reminders die je vertellen dat je je gedrag eigenlijk zou moeten veranderen. Ook zijn er achtergrondeigenschappen die meespelen, zoals leeftijd en geslacht. Kritiek: dit model is gericht op angst.
Social learning/cognitive theory (Bandura, 1977, 1989) Bandura zei: het gaat niet alleen om motivatie. Wat essentieel is, is dat mensen het geloof in zichzelf hebben dat ze het tot uitvoer kunnen brengen (self-efficiacy). Je kunt nooit meer een boodschap alleen richten op angst, je moet ook erbij zeggen You can do it! Performance accomplishments Je begeleidt mensen in het behalen van doelen. Je koppelt terug op doelen die al eerder behaald zijn, zoals: Je bent al eerder een keer gestopt met roken, dat was heel goed. Hoe deed je dat en hoe zou je dat opnieuw en beter kunnen doen? Vicarious experience (modelling by others) Je kijkt naar anderen: wat doen zij? Van daaruit kun je goed leren. Je gebruikt modelen. Ik heb het ook gedaan, het was moeilijk, maar het is toch gelukt. Het model moet lijken op degene die je wil beïnvloeden. Social persuasion Mensen coachen, feedback geven. Psychological and emotional states Feedback uit je eigen systeem en hoe je dat interpreteert. Bijvoorbeeld als je gaat sporten en je zweet heel erg, dan kun je denken: Zie je wel, ik zweet me kapot, dus dit is niets voor mij. Maar als je denkt: Wow, ik zweet heel erg, het gaat goed en ik ben lekker bezig! dan is het al een heel andere interpretatie. Self-efficiacy Deze bovenstaande factoren leiden tot self-efficiacy. Het kent veel bronnen, maar volgens deze theorie is self-efficiacy onwijs belangrijk.
Theory of planned behavior (Ajzen & Fishbein, 1975) Het gaat niet alleen om de attitude, maar ook over de percieved behavior control. Het is hetzelfde als self-efficiacy. Het gaat erom: in hoeverre heb je controle over het gedrag? Stel je bent een kind dat gewoonweg veel vet voedsel eet omdat je ouders het nu eenmaal kopen, dan heb je zelf die controle niet over het gedrag. Het is een meer algemeen model. Wat ook toegevoegd is, is de subjective norm. Wat zie je wat anderen doen? Hoe interpreteer je dat? Het gaat hier niet zozeer over het nadoen van anderen, maar meer over de gedachte achter wat een ander doet. Heb je zelf het gevoel van: Ik kan zelf mijn gedrag bepalen. Mijn vrienden zuipen zich elk weekend klem, maar ik kan zelf bepalen dat ik dat niet doe en zij accepteren dat van mij. Het blijkt heel essentieel te zijn, omdat we sociale wezens zijn. Self-determination theory (Deci & Ryan, 1980) Dit model wordt vaak gebruikt. Onderliggend aan dit model wordt gezegd: ieder mens heeft bepaalde basismotieven. Dat heeft te maken met dat het mens zich Autonoom wil voelen (ik wil zelf bepalen, ik ben in controle) Competent wil voelen (ik ben goed in bepaald gedrag) Verbonden wil voelen (sociaal) In het proces van gedragsverandering is autonomiteit het belangrijkst: mensen moeten het zelf willen en zelf in controle zijn van hun gedragsverandering. Daarom werkt de negatieve benadering niet, want dat voelt als een arts die je een preek geeft. Het is erg extern; niet iets wat je echt graag wil.
Als we mensen willen helpen, moeten we ervoor zorgen dat mensen het meer autonoom gaan ervaren. Ze moeten voelen dat het hoort bij de persoon die ze willen zijn. Daarnaast wordt het vanzelf leuk, omdat het iets is wat je zelf echt wilt veranderen. Mensen moeten steeds meer richting de intrinsieke motivatie gaan en steeds verder af staan van de extrinsieke motivatie. Intention-behavior gap Hoe meer intrinsiek het is, hoe gemakkelijker het gedrag slaagt. Dat wat je wil doen, leidt niet automatisch tot nieuw gedrag. Het heeft niet zo zeer te maken met motivatie. We worden heel situationeel gestuurd, bepaalde dingen krijgen voorrang. Heel veel van ons gedrag is gewoontegedrag, dat is moeilijk te veranderen. Nieuw gedrag moet een gewoonte worden. Theorieën van gezondheidsgedrag veranderingen: Attitudebenaderingen Cognitieve gedragstherapie (CBT) Implementation intentions Zelf-regulatie
Cognitieve gedragstherapie (CBT) Richt zich heel erg op de functionaliteit van gedrag: wat lokt het uit? Wat zorgt ervoor dat je het niet doet? Aan de hand van die analyse ga je nieuw gedrag vormgeven. Het gaat dus om het proberen van jezelf conditioneren dat het nieuwe gedrag prettig wordt en het oude gedrag minder prettig. Implementation intentions (Gollwitzer & Sheeran, 90 s) Het gaat om specifieke plannen. De plannen maken je bewust van wat je wil doen in welke context. Bijvoorbeeld: Volgende week zal ik op (vul dag en plaats in) voor (vul tijd in) gaan sporten. Zelf-regulatie Je leert hoe je zelf je gedrag kan vormgeven, door middel van: Kijken: Zelf-monitoren Gedragen: Feedback op de voortgang Kiezen: Doelen stellen Checken: Instortingspreventie Overzicht Focus op gedragsbenaderingen Het gaat meer om het proces dan een statisch iets Het maakt gebruik van niet-bewuste processen, zoals gewoontegedrag Vaak is de omgeving heel bepalend voor wat je doet