Ik houd de wereld in mijn hand. Tastbaar coördinatenstelsel. Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam

Transcriptie

1 Ontwerprapport Naam auteur Vakgebied Titel Status Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Bibliografische referentie Betty Bonn Aardrijkskunde Ik houd de wereld in mijn hand. Tastbaar coördinatenstelsel. Paper 1 Ontwerponderzoek Coördinatenstelsel Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Brugklas HAVO en VWO Coördinaten, coördinatenstelsel, lengte, breedte, lengtegraad, breedtegraad, parallel, meridiaan, breedtecirkel, lengtecirkel, kaartvaardigheden, verbeelding, tactiel object, non-verbale representatie. Bonn, B. (2014) Ik houd de wereld in mijn hand. Tastbaar coördinatenstelsel. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend J.P. (Jannet) van Drie, mw dr G.T. (Gotze) Kalsbeek, dhr M.G. (Marcel) van Riessen, dhr drs Datum 29 januari 2014

2 INHOUD 1. Probleembeschrijving Inleiding Het probleem Probleemanalyse Abstract Vormverandering Graden Een soort een assenstelsel, maar dan anders Mogelijke oplossingen Verbeelding via non-verbale representatie Verbeelding via digitale kaarten Verbeelding via film Verbeelding via animatie Keuze Ontwerphypothese en ontwerpregels Ontwerphypothese Ontwerpregels Verwacht leerresultaat Verwacht leerproces Verwachte leerervaring Plan Evaluatieplan Tijdplan Referenties Bijlage 1 Toetsvragen over het coördinatenstelsel Bijlage 2 Toetsanalyse

3 1. Probleembeschrijving 1.1. Inleiding Het opzoeken van coördinatenparen in een coördinatenstelsel is een vaardigheid die in de aardrijkskunde gebruikt wordt. Het is een onderdeel van kaartvaardigheden, maar dan één van de meest basale. Het dient om plaatsen op aarde te lokaliseren, om zich te oriënteren ten opzichte van andere plaatsen en het is een manier om eenduidig een plaats op de aardbol te kunnen beschrijven. Dit is één van de kerndoelen voor de onderbouw (Onderbouw-VO, 2006). Bij het aardrijkskundeonderwijs wordt leerlingen van het Mendelcollege in de brugklas geleerd hoe ze een kaart moeten lezen, hoe ze de atlas kunnen gebruiken en hoe ze zich met behulp van kaarten kunnen oriënteren. De eerste vaardigheid die leerlingen bij het kaartlezen moeten beheersen is lokaliseren: waar ligt een plaats?. Absolute plaatsbepaling met coördinaten is een exacte manier van lokaliseren (Van den Berg et al., 2009). Een klein, maar belangrijk en heel specifiek onderdeel van kaartvaardigheden is het werken met geografische coördinaten. In de brugklassen het Mendelcollege wordt dit rond november/december behandeld en getoetst. De op deze school gebruikte methode, De Geo, besteedt een paragraaf aan het leren kaartlezen. De paragraaf heet: Werken met de atlas en heeft als leerdoel Hoe gebruik je efficiënt de Grote Bosatlas? De auteurs van De Geo formuleren de leerdoelen op De Digitale Klas (dedigitaleklas.nl) iets uitgebreider: Na deze les weet je: hoe je een atlas kunt gebruiken; waarvoor je de bladwijzer, de inhoud, het register en de legenda gebruikt; hoe je de aarde kunt opdelen in breedtecirkels en meridianen. Bij geen van de door de auteurs van De Geo geformuleerde leerdoelen wordt specifiek het lezen van, of oriënteren met, x- en y-coördinaten genoemd. Het coördinatenstelsel wordt klassikaal uitgelegd, daarna wordt er, eveneens klassikaal, gelezen in het boek. Leerlingen maken opdrachten uit het werkboek. Deze opdrachten bestaan uit het kunnen aanwijzen van bepaalde parallellen, meridianen en de verschillende halfronden. Daarnaast moeten leerlingen, met behulp van de Grote Bosatlas, zes plaatsen opzoeken, waarvan zij de lengte- en breedtecoördinaten moeten opschrijven. De gemaakte opdrachten worden besproken en er worden meer oefenopdrachten gemaakt. In totaal wordt aan het behandelen van het coördinatenstelsel, inclusief het oefenen met opzoeken van coördinatenparen, en inclusief toetsen, ongeveer vier lessen besteed. Kennis wordt getoetst met een schriftelijke overhoring (SO) kaartvaardigheden en later als onderdeel van een proefwerk (PW) over het hele hoofdstuk. 2

4 1.2. Het probleem Van den Berg en collega s (2009) onderscheiden drie niveaus van kaartlezen: kaartlezen, kaartanalyse en kaartinterpretatie. Zij onderkennen het belang van het eenvoudige kaartlezen; alleen een leerling die kan kaartlezen kan een hoger niveau van kaartvaardigheden, zoals kaartanalyse en kaartinterpretatie beheersen. Uit de resultaten van de SO s van de afgelopen jaren blijkt dat een flink deel van de leerlingen dit onderwerp moeilijk vindt. Om precies te zijn: ongeveer een derde van de brugklasleerlingen kan, na vier lessen van uitleg en opdrachten maken, de kennis met betrekking tot lengte- en breedtegraden niet zó toepassen, dat van vier opgaven er twee of meer foutloos beantwoord worden. Tijdens het schooljaar heb ik in drie brugklassen, totaal 69 leerlingen, een SO kaartvaardigheden gegeven. In deze toets moesten leerlingen vier plaatsen opzoeken in de atlas en de bijbehorende x- en y-coördinaten opschrijven, zie bijlage 1. Uit de kwantitatieve toetsanalyse van het SO, opgenomen in bijlage 2, blijkt dat 26% van de leerlingen de vier opdrachten foutloos maakt. 39% maakt de opdrachten net of ruim voldoende (twee of drie opdrachten van de vier correct beantwoord). 35% maakt de opdrachten onder de maat (nul of één van de vier opdrachten goed). Uit de kwalitatieve toetsanalyse blijkt dat bij 7% van alle antwoorden niets wordt ingevuld en bij 6% wordt een niet bestaande waarde ingevuld. Bij 13% van alle antwoorden wordt een verkeerd halfrond genoteerd en bij 11% wordt een verkeerd aantal graden genoteerd. Het is moeilijk te achterhalen waarom een foute waarde wordt ingevuld; sommige leerlingen kijken niet goed naar de getallen bij de meridianen en parallellen. Een andere oorzaak kan zijn dat de meridianen en parallellen op de gebruikte kaart niet recht lopen, en geen rechte hoeken met elkaar maken, waardoor leerlingen moeite hebben met het aflezen. Tenslotte wordt 7% van de fouten veroorzaakt door de verkeerde kant op tellen. Hierbij denken leerlingen dat een plaats op 38 ZB ligt als die 2 ten zuiden van 40 ZB ligt. Opvallend is dat deze fout op het Engelstalig VWO bijna twee keer zo vaak voorkomt als op de HAVO. Alle leerlingen hadden voldoende tijd om de toets af te maken. 2. Probleemanalyse Uit de toetsanalyse, en uit eigen ervaring in de klas, blijkt dat vier eigenschappen van het coördinatenstelsel het werken ermee bemoeilijken. 3

5 2.1. Abstract Het coördinatenstelsel is abstract, je kunt het nergens in het landschap zien. Leerlingen moeten zich kunnen voorstellen dat x- en y-coördinaten absoluut zijn, maar dat je ze nergens in de werkelijkheid zult tegenkomen. Dit vergt abstract denkvermogen. Het abstract denkvermogen ontwikkelt zich in de puberteit (Remschmidt 1994). Als brugklasleerlingen met kaarten gaan werken is dit iets om rekening mee houden (Van den Berg et al., 2009) Vormverandering Het coördinatenstelsel is driedimensionaal en wordt vaak tweedimensionaal afgebeeld. Leerlingen leren de coördinaten lezen op een kaart, niet op een bol. Daarbij moeten zich kunnen voorstellen dat je van driedimensionaal (de aarde) naar tweedimensionaal (de kaart) gegaan bent en dat daarbij vormverandering optreedt; een kaart bevat per definitie andere informatie dan een bol. De transformatie van rond naar plat en de gevolgen daarvan voor het coördinatenstelsel vergen ruimtelijk inzicht van de leerlingen. Ruimtelijk inzicht verbetert pas tijdens de pubertijd (Westenberg, 2008). Libens en Downs (1989) beschrijven in hun studie naar de ontwikkeling van kaartconcepten bij kinderen dat kinderen vaak leren kaartlezen door een kaart van hun eigen kamer of het klaslokaal te tekenen. De beschreven vormverandering die per definitie optreedt is op zo n grootschalige kaart niet waarneembaar. Dit wekt misschien de suggestie dat op goede kaarten geen vormverandering optreedt en dat is onjuist. Hoewel het onderzoek van Libens en Downs uit 1989 stamt en de Amerikaanse situatie beschrijft, is dit volgens mij in Nederland nog steeds van toepassing. Libens en Downs pleitten in 1989 al voor het leren kaartlezen met kleinschalige kaarten. Op veel kaarten lopen de meridianen en de parallellen verschillend, en lang niet altijd recht, vanwege de vele verschillende kaartprojecties die gebruikt worden. Bovendien: twee plaatsen die op lage breedte een x aantal lengtegraden van elkaar liggen, zijn in kilometers verder van elkaar verwijderd dan twee plaatsen die op hoge breedte hetzelfde aantal lengtegraden van elkaar liggen. Op veel papieren kaarten, bijvoorbeeld bij de veelgebruikte Mercatorprojectie, is dit niet zichtbaar, zie ook Afbeelding 1. Veel methoden laten hun leerlingen lengte en breedte vinden op een kaart met rechte meridianen en parallellen, die elkaar met een rechte hoek snijden, en vergelijken dat met een gewoon assenstelsel. Een voorbeeld hiervan komt uit een publicatie van Myridis, Christodoulou, Kalyva, Karanikolas en Lafazani (n.d.). 4

6 Afbeelding 1. Assenstelsel versus coördinatenstelsel. Uit Myridis et al. (n.d.) Myridis en collega s (n.d.) schrijven: The role of graticule could be easier understood if someone knows and understands what a reference coordinate system is. De functie van het coördinatenstelsel is misschien beter te begrijpen, maar het stelsel zelf niet. Een gewoon assenstelsel bestaat uit rechte lijnen, maar een latlong coördinatenstelsel niet en daar zit precies één van de moeilijkheden Graden. Lengte en breedte worden uitgedrukt in graden. Hoeken en graden zijn bij wiskunde nog niet behandeld op het moment dat bij aardrijkskunde het coördinatenstelsel wordt behandeld. Hierdoor is onmogelijk om uit te leggen waarom er gemeten wordt in graden; de methode brengt het als een gegeven en ik ga daar in mee. Leerlingen hebben dus geen idee hebben waar die graden vandaan komen. Dit blijkt uit het feit dat sommige leerlingen een Celsius-teken toevoegen; ze kennen graden alleen van temperatuur. Zij schrijven dan, bijvoorbeeld, 108 C westerlengte (NB Het overbodige Celsius-teken corrigeer ik, maar reken ik niet fout) Een soort een assenstelsel, maar dan anders Het coördinatenstelsel is een soort een assenstelsel. Het nulpunt ligt in de Atlantische Oceaan ongeveer 600 kilometer ten zuiden van Accra, Ghana. Naar alle vier de (wind)richtingen lopen de graden op. De x-coördinaat loopt tot 180 wester- en oosterlengte. De y-coördinaat loopt tot 90 noorder- en zuiderbreedte. Een veelgemaakte fout is dat leerlingen, als ze coördinaten opzoeken op het zuidelijk of westelijk halfrond, niet verder tellen als ze voorbij een hun bekende meridiaan of parallel komen, maar terug tellen. Bijvoorbeeld: als een plaats op het zuidelijk halfrond, bijvoorbeeld Perth in Australië, net iets zuidelijker ligt dan 30 zuiderbreedte, zijn zij geneigd om deze plaats een y-coördinaat van 28 zuiderbreedte mee te geven, terwijl ze de plaats op 32 zuiderbreedte moeten lokaliseren. Hetzelfde geldt voor het westelijk 5

7 halfrond; deze fout wordt dus vooral gemaakt in drie van de vier kwadranten. Ook in figuur 1 (Myridis et al., n.d.), worden in het gewone assenstelsel geen waarden links of onder het nulpunt weergegeven. Dit wekt ten onrechte de suggestie dat die er in het latlong coördinatenstelsel ook niet zijn. 3. Mogelijke oplossingen Verbeelding is volgens Marzano en Miedema (2005) de meest krachtige aanpak om iets te onthouden. We gaan de aarde met het latlong coördinatenstelsel verbeelden Verbeelding via non-verbale representatie Leren, niet in woorden, maar in doen, zien, voelen. Volgens Marzano en collega s (2008) bevorderen non-verbale representaties van de werkelijkheid de verwerking van kennis. Een voorbeeld van non-verbale representatie is een driedimensionale miniatuurweergave. Om iets abstracts tastbaar te maken zouden leerlingen zelf een wereldbol, met een coördinatenstelsel er op, kunnen maken. Om te ervaren dat er, als je van een globe (driedimensionaal) naar een kaart (tweedimensionaal) gaat, per definitie vormverandering optreedt, zouden leerlingen dit kunnen nabootsen. Osinga en Krauskopf (2004) beschreven dat de complexiteit van een abstract en driedimensionaal object beter te begrijpen is als je het zelf maakt. Zij kwamen tot deze conclusie nadat zij een model van een, abstract en driedimensionaal, Lorenz-vlak gehaakt hadden. Onderzoek van Iritié en Klein (2011), wijst op een positief effect op meet- en meetkundeprestaties van brugklassers in het VMBO na een lessenserie met een tactiel-kinetische benadering; leerlingen gebruikten hun eigen lichaam om lengte, oppervlakte en inhoud te berekenen. Overwegingen Leerlingen gaan dus zelf een coördinatenstelsel op een bal tekenen. Moet het een voetbal zijn? Een voetbal is makkelijk in vijf- en zeshoekjes plat te krijgen, maar duur. Dat laatste geldt ook voor een tennisbal, honkbal en hockeybal. Een tafeltennisbal is te klein. Zelf een bal maken? Papier maché rond een ballonnetje is goedkoop, maar nooit mooi rond. Het geeft bovendien misschien rommel in de klas. Misschien kan ik het uitbesteden aan handvaardigheid? Een sinaasappel of grapefruit is relatief goedkoop en heeft al een noordpool : het kroontje. Bovendien kun je die schillen. Een mandarijn is te klein. Vruchten kunnen ook plakkerige rommel in de klas achterlaten. 6

8 3.2. Verbeelding via digitale kaarten Een andere manier is om leerlingen met digitale kaarten te laten werken. Van der Schee (2007) wijst in zijn oratie al op de grote waarde van digitale kaarten voor het aardrijkskundeonderwijs. Hij pleit voor het gebruik van geografische informatiesystemen (GIS) in de klas, maar erkent dat deze systemen, qua kennis en kosten, niet voor elke docent zijn weggelegd. Bij gebrek aan GIS kan Google Earth ook een rol spelen, hoewel de mogelijkheden van Google Earth beperkt zijn (Favier, 2007). Werken met digitale kaarten heeft voordelen. Het geeft naadloze beelden van elk gewenst zoomniveau. Overwegingen Een volwaardig GIS-pakket is ingewikkeld, duur en te veelomvattend voor dit specifieke onderwerp. Google Earth kan heel nuttig zijn Verbeelding via film Op, ondere andere, SchoolTV en GeoTopics zijn verschillende filmpjes over kaartlezen, navigatie en het Global Positioning System (GPS) te vinden. Daarnaast zijn er verschillende voorbeelden uit de filmwereld die zijdelings met het coördinatenstelsel te maken hebben. Een fragment dat als aanleiding gebruikt kan worden om de International Date Line uit te leggen is het tijdreizen van Superman in Superman, The Movie (Donner, 1978). Superman draait de tijd terug door heel snel om de aarde te vliegen. Zo laat hij de aarde de andere kant op draaien en daarmee zet hij de tijd terug. Overwegingen Bovengenoemde films, of delen ervan, kunnen het onderwerp verlevendigen of inleiden. Of ze geschikt zijn om (een deel van) de les te vervangen hangt af van de didactische kwaliteit van het filmfragment zelf Verbeelding via animatie Via Geobronnen.com vond ik een aardige animatie op een Belgische website ( In deze animatie worden de begrippen lengte- en breedtegraden duidelijk uitgelegd, hoewel de commentaarstem aan het eind ten onrechte opmerkt dat meridianen evenwijdig lopen. Overwegingen Deze animatie is geschikt. Bijvoorbeeld om een deel van de les te vervangen, voor leerlingen die een les gemist hebben, of voor leerlingen die de stof nog eens aangereikt willen krijgen. Ze kunnen de animatie via elke computer met internet bekijken, dus op school, maar ook thuis. 7

9 3.5. Keuze De leerdoelen en het gewenste leerresultaat zijn: na deze lessen kunnen leerlingen: 1. parallellen en meridianen op een bol of kaart aangeven. 2. polen, de evenaar, de nul-meridiaan en de International Date Line op een aardbol en op een kaart aanwijzen. 3. hoge en lage breedte op een bol of kaart aangeven. 4. met behulp van een atlas, van elke plaats op aarde, in elke kaartprojectie, aangeven op welke halfronden die plaats ligt (oostelijk/westelijk en noordelijk/zuidelijk) en wat de x- en y-coördinaten van die plaats zijn. Ik denk leerdoelen 1, 2 en 3 het meest efficiënt (met minder tijd of inspanning) en het meest effectief (meer goede antwoorden) te kunnen bereiken met verbeelding via nonverbale representatie. Leerlingen maken een bol met een latlong coördinatenstelsel. Vervolgens kunnen ze algemene conclusies trekken op basis van observatie en analyse. Door dit zogenaamd inductief redeneren kunnen leerlingen dingen ontdekken die niet expliciet of waarneembaar zijn (Marzano & Miedema, 2005). Dat is precies wat nodig is om het coördinatenstelsel te begrijpen. Voor leerdoel 4 zou ik graag een oefening met Google Earth willen doen. Google Earth geeft de gelegenheid om ook de volgende vraag te stellen: zoek de plaats op die op 60 westerlengte en 3 zuiderbreedte ligt in plaats van alleen wat zijn de x- en y- coördinaten van Manaus, zoals nu in het werkboek gedaan wordt. Omdat het boek en het werkboek houvast bieden bij het leren voor het SO moeten deze ook aan bod komen. De kennis, die via non-verbale representatie en Google Earth opgedaan wordt, moet uiteindelijk in de boektekst te herkennen zijn. 4. Ontwerphypothese en ontwerpregels 4.1. Ontwerphypothese Als leerlingen zelf een coördinatenstelsel op een bol tekenen, en daarna van die bol een plat vlak proberen te maken, verwacht ik dat leerlingen kennis en inzicht met betrekking tot de x- en y-coördinaten efficiënter en effectiever tot zich nemen en beter kunnen toepassen. Dit komt tot uiting in het percentage leerlingen dat meer dan de helft van de vragen goed beantwoordt op het SO. Dit percentage zal hoger liggen dan vorig schooljaar. Daarnaast verwacht ik dat leerlingen het leren met behulp van een tastbaar object positiever ervaren dan het leren uit het lesboek en werkboek. 8

10 4.2. Ontwerpregels 1. De leerlingen maken een bol. Op de bol tekenen de leerlingen (delen van) het latlong coördinatenstelsel. De Noordpool wordt gegeven. Leerlingen beredeneren waar overige elementen op de bol geplaatst moeten worden. 2. Van de bol maken ze een plat vlak. Ze verkennen hierbij de vormverandering die optreedt. 3. Leerlingen oefenen het opzoeken van coördinaten met Google Earth. 4. Leerlingen luisteren naar een korte mondelinge instructie van de docent. Ze lezen in het lesboek en maken opdrachten uit het werkboek. Hiermee wordt de link gelegd tussen de non-verbale representatie en de lesmethode Verwacht leerresultaat In het voorgaande schooljaar bleek 35% van de leerlingen de stof na vier lessen niet voldoende te beheersen. Doordat leerlingen de stof via non-verbale representatie krijgen aangereikt, waarbij zij zelf inductief moeten redeneren, verwacht ik dat leerlingen zich de kennis van het coördinatenstelsel beter eigen maken en dus beter kunnen toepassen. Ook het oefenen met Google Earth zal bijdragen aan een betere score op het SO. Meer leerlingen zullen meer dan de helft van de vragen juist beantwoorden Verwacht leerproces Via het inductief redeneren, besloten in de ontwerpregels 1 en 2, zullen leerlingen dingen ontdekken die niet waarneembaar zijn in de werkelijkheid (Marzano & Miedema, 2005). Door het oefenen van ontwerpregel 3, zal de vaardigheid van het opzoeken van coördinaten beter inslijpen (Marzano & Miedema, 2005). Ontwerpregel 4 is gericht op het geleerde te herkennen in de tekst van het lesboek en in de opdrachten in het werkboek Verwachte leerervaring Ik verwacht dat de leerlingen het werken met een tastbaar object verkiezen boven het werken met het lesboek en het werkboek. Ik verwacht ook dat ze zelf inzien dat ze de eigenschappen van het coördinatenstelsel beter begrijpen. Iritié & Klein (2011) zagen hun lessen, waarbij handen en lichaam als meetinstrumenten gebruikt werden, positief tot zeer positief beoordeeld door leerlingen én de docent. 9

11 5. Plan 5.1. Evaluatieplan Mijn onderzoek bestaat uit twee deelonderzoeken: 1. Onderzoek naar het leerresultaat van de gehele lessenserie. Na de lessenserie geef ik een SO. Ik zal precies dezelfde vragen stellen als vorig jaar, zie bijlage 2. Ik vergelijk de resultaten met de resultaten van vorig schooljaar. De resultaten van het SO ga ik vergelijken met: de resultaten van vorig jaar. Jammer is dat ik dat niet op precies hetzelfde leerniveau kan doen. Dit jaar zal ik mijn onderzoek doen met een Atheneum klas van 26 leerlingen. De resultaten van vorig jaar zijn van twee Engelstalige VWO klassen, van samen 43 leerlingen, en een HAVO/Atheneum klas, van 26 leerlingen. Al met al denk ik dat de groep leerlingen van vorig jaar vergelijkbaar is met de groep van dit jaar, want: o De leerstof in het boek, de opdrachten in het werkboek en de vragen op mijn SO zijn op beide niveaus precies hetzelfde. o Zes van de 26 HAVO leerlingen zijn aan het eind van vorig schooljaar bevorderd naar het Atheneum. o Twee van de 43 tto leerlingen zijn aan het eind van vorig schooljaar naar 2 HAVO gegaan. o Eén tto leerling is aan het eind van vorig schooljaar naar 1 HAVO gegaan. o Twee van mijn huidige Atheneum leerlingen hadden een HAVO-advies. o De leerlingen op het tweetalig onderwijs (tto) zijn vaak erg slim (VWO+ niveau), maar zij hebben, zeker in het begin, de handicap van de Engelse taal die ze lang niet allemaal even goed beheersen. Bij het trekken van een conclusie uit de vergelijking van de resultaten met die van vorig jaar zal ik rekening houden met deze mogelijke troeblering van die resultaten. 2. Onderzoek naar de leerervaring gerelateerd aan de ontwerpregel. Om de leerervaring te meten zal ik twee keer een korte half-open-vragenlijst laten invullen over de leerervaring. Zo kan ik de leerervaring van het werken met een tactiel object, met Google Earth en met het boek vergelijken. De precieze vragen zal ik uitwerken in Paper 3, de onderzoeksinstrumenten. Ik zal de leerervaring van het werken met een tactiel object, met Google Earth en met het boek met elkaar vergelijken. 10

12 5.2. Tijdplan weeknummer Activiteit Concept7Paper71 Literatuur7zoeken,7verdiepen7concept71,7paper717af Evt7herkansen7paper1 Paper72:7zes7onderdelen Evt7herkansen7paper72 Paper73:7drie7onderdelen Evt7herkansen7paper73 Uitvoering7lessenserie,7kleine7toetsen7mbt7werkvormen SO7 Uitwerking7resultaten7 Paper74:7drie7onderdelen Evt7herkansing7paper74 Paper75:7vijf7onderdelen7plus7bijlagen Evt7herkansing7paper75 Referenties Donner, R. (1978). Superman: The Movie. Besproken scene gevonden op 29 september 2013, op Favier, T. (2007) Google Earth in het aardrijkskundeonderwijs. Geografie 16(8), Iritié, E., & Klein, B. (2011). Actieve meetlessen. Nieuw Meesterschap, 1(1), Liben, L. S., & Downs, R. M. (1989). Understanding maps as symbols: The development of map concepts in children. Advances in child development and behavior, 22, Marzano, R. & Miedema, W. (2005). Leren in 5 dimensies. Van Gorcum. Marzano, R. J., Pickering, D., Pollock, J. E., Mijs, D., Cuppers, F., & Willemstein, H. (2008). Wat werkt in de klas: research in actie. Bazalt. Myridis, M., Christodoulou, A., Kalyva, E., Karanikolas, N., & Lafazani, P. (n.d.) CARTOGRAPHY AND CHILDREN. DESIGNING A MULTIMEDIA EDUCATIONAL TOOL. Geraadpleegd op 10 oktober 2013, op 0and%20children.%20designing%20a%20multimedia%20educational.pdf 11

13 Onderbouw-VO (2006) Karakteristieken en kerndoelen voor de onderbouw. Geraadpleegd op 14 september 2013, op Osinga, H. M. & Krauskopf, B. (2004), Crocheting the Lorenz Manifold. The Mathematical Intelligencer Vol 26(4), Remschmidt, H. (1994). Psychosocial milestones in normal puberty and adolescence. Hormone Research in Paediatrics, 41(Suppl. 2), Schee, J. A. van der (2007). Gisse leerlingen; Geografische Informatie Systemen, geografisch besef en aardrijkskundeonderwijs. Amsterdam: Onderwijscentrum VU, Vrije Universiteit. Van den Berg, G., Bosschaart, A., Kolkman, R., Pauw, I., Van der Schee, J., & Vankan, L. (2009). Handboek vakdidactiek aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Westenberg, P. M. (2008). De jeugd van tegenwoordig!. Psycholoog, 43(10),

14 Bijlage 1 Toetsvragen over het coördinatenstelsel In het SO werd gevraagd: 1. Ga naar het kaartblad De Wereld staatkundig. Geef de geografische coördinaten (in graden ooster- of westerlengte en graden noorder- of zuiderbreedte) van de volgende plaatsen: a. Chengdu (vak F31) b. Hobart (vak N35) c. Accra (vak I20) d. Manaus (vak J14-J15) Antwoorden: a. 31 NB, 104 OL b. 43 ZB, 147 OL c. 5 NB, 0 O/WL d. 3 ZB, 60 WL Elk juist antwoord levert een punt op. Deze toetsvragen zijn onderdeel van een SO waar maximaal 22 (HAVO) of 23 (VWO) punten voor behaald kunnen worden. 13

15 Bijlage 2 Toetsanalyse Toetsanalyse*(kwantitatief) SO#(4#opgaven) aantal*goed aantal*lln aantal*lln VWO/TTO HAVO/VWO TOTAAL % , , , , , Toetsanalyse*(kwalitatief) SO#(4#opgaven) totaal*fout totaal*goed aantal*lln 1Ha EGA EGA totalen % 6% 13% 7% 11% 7% 43% 57% 1 een#niet#bestaande#waarde#ingevuld,#zoals#108 NB 2 halfronden#verwisseld 3 niets#ingevuld 4 foute#waarde#ingevuld 5 verkeerde#kant#op#geteld:#lln#geven#38 #ZB#als#iets#2 #ten#zuiden#van#40 #ZB#ligt 14