Protocol lees- en spelling begeleiding en dyslexie

Transcriptie

1 Prtcl lees- en spelling begeleiding en dyslexie 1

2 Inhud pagina Inleiding 3 Onderkenning Onderwijs....5 Signalering.. 8 Aanpak..15 Onderzek en behandeling Begeleiding Cmpensatie en dispensatie..22 Remediërend materiaal...24 Bijlagen 1. Sleutelvaardigheden 2. Lijst zrgaanbieders 3. Vrbeeld frmulier dyslexieprtcl 4. Remediërende materialen p De Malelande 5. Hulpkaart lezen/spelling 2

3 Inleiding Lees- en spellingprblemen en dyslexie zijn actuele nderwerpen waar we als basisschl veel mee te maken hebben. Niet alleen ndervindt een aantal leerlingen prblemen p het gebied van lezen, spellen f beide, k uders en leerkrachten zijn betrkken bij de vaak intensieve begeleiding die het met zich meebrengt. Meite met lezen en schrijven heeft grte invled p het functineren. Het is van belang m prblemen p het gebied van lezen en spelling z vreg mgelijk te signaleren, zdat een eventuele diagnse tijdig kan wrden gesteld en passende behandeling kan wrden pgestart. Op De Malelande zijn we, net als in de huidige maatschappij, de hele dag bewust en nbewust bezig met lezen en schrijven. Het is daarm van belang vr alle betrkkenen een helder beleid te beschrijven van de visie die we uitdragen als basisschl en de stappen die we nemen in het prces van lees-en spellingnderwijs. Dit prtcl gaat ver de nderkenning, signalering, diagnstisering, begeleiding en behandeling van lees- en spellingprblematiek. Dit prtcl is tt stand gekmen na intensieve cmmunicatie met teamleden, uders en leerlingen. Leidend vr dit prtcl zijn de richtlijnen van het Masterplan Dyslexie en het Expertisecentrum Nederland. Team De Malelande 3

4 Onderkenning Dyslexie is een strnis die gekenmerkt wrdt dr een hardnekkig prbleem met het aanleren en het accuraat en/f vlt tepassen van het lezen en/f spellen p wrdniveau (Stichting Dyslexie Nederland, 2008). Wanneer er sprake is van dyslexie, is er sprake van hardnekkigheid. Deze hardnekkigheid dient ver een langere peride te wrden aangetnd. Er kan niet aan de hand van een eenmalige tets wrden vastgesteld dat er sprake is van dyslexie. Wanneer ndanks extra inspanning, remediëring en intensieve begeleiding niet f nauwelijks sprake is van verbetering van de lees- en spellingvaardigheid, is er sprake van hardnekkigheid. Daarnaast dient een achterstand ten pzichte van leeftijdsgenten vastgesteld zijn. Vaak wrdt een achterstand geheel f gedeeltelijk ingehaald wanneer een peride van extra hulp wrdt gebden. Bij kinderen met dyslexie blijft altijd een achterstand bestaan, k na gebden hulp. Dyslexie blijft een prbleem dat een leven lang aanwezig is en in veel gevallen effect heeft p het dagelijks leven. Dyslexie heeft een sterk genetische cmpnent waarbij verschillende genen een rl spelen. Daarmee is niet bepaald dat dyslexie zich autmatisch ntwikkelt bij een kind wanneer een f beide uders dyslexie heeft. Er is echter wel een verhgde kans aanwezig. Daarentegen kunnen k kinderen znder dyslexie in een familie dyslexie ntwikkelen. Ok dient rekening gehuden te wrden met de mgelijkheid dat het kind sterker in beelden denkt. Kinderen die meer visueel en/f gevelsmatig zijn ingesteld, kunnen dyslexie ntwikkelen. Ok hierin kan erfelijkheid meespelen. De leerbeheften van deze kinderen zijn anders dan die van kinderen die hfdzakelijk in wrden denken. 4

5 Onderwijs Leerkrachten zijn p De Malelande degenen die lees-en spellingnderwijs geven. Het zijn k de mensen die prblemen p dit vlak pmerken en in samenspraak met de intern begeleider passende (extra) begeleiding bieden. Om een ged en duidelijk beeld te geven van de stappen die in dit prces dienen te wrden genmen wrden het cntinuüm van zrg (Struiksma, 2005) en het nderwijscntinuüm (Struiksma & Rurup, 2008) gehanteerd. Hierin wrdt in stappen beschreven he het nderwijs aan leerlingen met lees- en/f spellingprblematiek en de begeleiding gedefinieerd dient te wrden. Zrgniveau Onderwijscntinuüm Cntinuüm van zrg Wie? Hulp p dit niveau Niveau 1 Basisarrangement Ged lees- en spellingnderwijs in klassenverband 1. Kwaliteit instructiegedrag en klassenmanagement 2. Juist gebruik van effectieve methdes vr lezen en spellen 3.Gebruik leerlingvlgsysteem Grepsleerkracht Ged lees- en spellingnderwijs met aandacht vr verschillen in leerbeheften. Hier kan aandacht vr kinderen die meer visueel denken al van invled zijn (taalgebruik, wrdbeeld) Niveau 2 Intensief arrangement Extra zrg in de grepssituatie dr uitbreiding van instructie- en efentijd 4.Vaststellen van ptentiële uitvallers en aanpak binnen de klas. Niveau 3 Niveau 4 Zeer intensief arrangement Zeer intensief arrangement + zrg Specifieke interventies ndersteund en/f uitgeverd dr de leesspecialist in de schl 5.Vaststellen leerlingen met ernstige lees- en/f spellingprblemen en instructie individueel f in kleine grepjes 6.Vaststellen van achterstand en hardnekkigheid: vermeden dyslexie Diagnstiek en behandeling in zrginstituut 7.Vaststellen van dyslexie (psychdiagnstisch nderzek) 8.Gespecialiseerde dyslexiebehandeling Grepsleerkracht Grepsleerkracht en/f leesspecialist Externe behandelaar Intensivering van Lees en/f spellingnderwijs dr uitbreiding van instructie- en efentijd,, indien van tepassing k met betrekking tt wrdbeeld Verdere intensivering van het lees- en spellingnderwijs dr inzet van specifieke interventies. Externe behandeling, afhankelijk van behefte van het kind. 5

6 Zrgniveau 1 Ten eerste is het van belang dat er p schl ged nderwijs in klassenverband wrdt aangebden. Het gaat hier m aantnbaar kwalitatief ged nderwijs. Vrwaarden vr het geven van ged nderwijs zijn ged instructiegedrag en ged klassenmanagement. Wrden er effectieve methdes gebruikt? Wrdt er vldende tijd aan lezen en spelling besteed? Wrdt de ntwikkeling systematisch gevlgd aan de hand van tetsen en bservaties? Wrdt er aandacht gegeven aan meer visueel ingestelde leerlingen dr middel van wrdkeus, extra beeldende efenmaterialen, meer verwerkingstijd? Zrgniveau 2: Intensivering - extra instructie- en efentijd Er zijn altijd leerlingen in een klas die nvldende ppikken van het klassikale nderwijsaanbd. Het is daarm belangrijk dat er adequate differentiatie van het nderwijs plaatsvindt. Er wrdt extra hulp gebden, met name vr de 25% zwakste lezers en spellers (leerlingen die scren p D- f E-niveau). Dit betekent dat er extra effectieve leertijd wrdt ingericht vr deze leerlingen. Deze leerlingen ntvangen bvenp de basisinstructie en verwerking zrg p niveau 2: intensivering van het nderwijs dr uitbreiding van instructie- en efentijd. Vrbeelden van begeleiding p zrgniveau 2 wrden gegeven in het hfdstuk Begeleiding. Zrgniveau 3: Verdere intensivering - inzet specifieke interventies Smmige leerlingen hebben naast verlengde instructie en begeleide inefening k intensieve begeleiding in een kleine grep f individueel ndig. Het gaat hier m de ngeveer 10% zwakste lezers (leerlingen die scren p E-niveau). Deze leerlingen krijgen bvenp zrg p niveau 1 en 2, zrg p niveau 3: verdere intensivering dr de inzet van specifieke interventies. Vrbeelden van begeleiding p zrgniveau 3 wrden gegeven in het hfdstuk Begeleiding. Zrgniveau 4: Diagnstiek en behandeling in zrginstituut Het gaat hierbij m leerlingen die een dusdanige achterstand hebben dat diagnstiek en behandeling in een zrginstituut ndig is. De schl verwijst samen met uders leerlingen dr naar de zrg wanneer er een vermeden van dyslexie bestaat. De schl levert vldende infrmatie aan wanneer er psychdiagnstisch nderzek naar dyslexie uitgeverd met wrden. Er is afstemming tussen begeleiding (schl) en behandeling (zrg). Dit valt nder zrgniveau 4: externe begeleiding. Wanneer wrdt er beslten m de ntwikkeling van een leerling te vlgen aan de hand van het prtcl? Op het mment dat een leerling p zrgniveau 2 wrdt begeleid (intensief arrangement) en de leerkracht cncludeert na één evaluatiemment (van hfdmeting tt tussenevaluatie in het grepsplan f andersm) dat de leerling niet terug is p grepsniveau (zrgniveau 1, basisarrangement) wrdt beslten m de betreffende leerling te vlgen aan de hand van het dyslexieprtcl. Bijlage 3 tnt een vrbeeld van het frmulier dat hierbij gebruikt wrdt. Het dcument wrdt ieder leerjaar gebruikt en gekppeld aan ParnasSys. Binnen de kleutergrepen zal het frmulier wrden gebruikt wanneer er sprake is van een leerling met dyslexie in de familie en/f uitval p de bij signalering genemde tetsen. Wanneer een diagnse dyslexie wrdt gesteld zal een leerling niet meer wrden gevlgd dr het dyslexieprtcl. De betreffende leerling mag uiteraard wel gebruik maken van de cmpenserende en dispenserende mgelijkheden (gebruik maken van de hulpkaart) binnen de Malelande. Dit zal p het mment van de diagnse met de uders van de leerling en de leerling zelf wrden besprken. In verleg met eventuele externen (praktijk vr remedial teaching) dienen gede afspraken te wrden gemaakt ver de af te nemen tetsen, zdat dit niet dubbel wrdt gedaan. Uitslagen van Cit tetsen die extern wrden afgenmen kunnen wrden vergenmen in het leerlingvlgsysteem van de schl. De handelingsadviezen die dr externen wrden gegeven wrden besprken met De Malelande. In dit verleg bepaalt de schl welke adviezen kunnen wrden gerealiseerd in de begeleiding aan de betreffende leerling. 6

7 Alle leerlingen die dr het dyslexieprtcl wrden gevlgd wrden centraal geregistreerd. Dit dcument wrdt dr de intern begeleiders van de schl beheerd. Daarnaast wrdt in ParnasSys in de leerlingenkaart vermeld dat de leerling wrdt gevlgd met het dyslexieprtcl. 7

8 Signalering Signaleren is één van de belangrijkste stappen in het prces van lees- en spellingbegeleiding. Het is van belang m dyslexie in een z vreg mgelijk stadium te (h)erkennen, mdat de hersenen p jnge leeftijd ng sterk beïnvledbaar zijn en m achterstand en frustratie te vrkmen. Van elke leerling wrdt de lees-en spellingntwikkeling nauwkeurig bijgehuden m ged te kunnen inspelen p de nderwijsbehefte p dit gebied. Op vaste mmenten in het jaar gaat de leerkracht na f de gestelde delen behaald zijn en het nderwijsaanbd tereikend is. Wanneer een leerling p De Malelande wrdt aangemeld, is p het aanmeldingsfrmulier ruimte m aan te geven f dyslexie in de familie vrkmt. Het is een belangrijke vrspeller vr een mgelijke latere diagnse. Naast de nu vlgende gegevens ver de rl van de schl is het k van belang dat uders van een kind met lees- en/f spellingprblematiek thuis regelmatig efenen en een actieve rl spelen in de begeleiding van hun kind. Binnen de lees- en spellingntwikkeling spelen verschillende vaardigheden een rl. In bijlage 1 wrdt uiteengezet welke sleutelvaardigheden belangrijk zijn van grep 1 t/m 8 die dr middel van tetsen zichtbaar kunnen wrden gemaakt. Het signaleren van leesprblemen p schl kan dr de afname van tetsen en bservaties. Criteria vr drverwijzing Bij de invering van de vergedingsregeling dyslexie in 2009 is bepaald welke leerlingen vr deze regeling in aanmerking kmen. Er zijn criteria vastgesteld waarmee nderwijs en zrg bij drverwijzing rekening meten huden. De schl met de ernst van de lees-/spellingprblemen nderbuwen; de diagnsticus stelt vervlgens vast f er inderdaad sprake is van ernstige dyslexie. Het nderwijs nderbuwt de ernst van het lees-/spellingprbleem dr aan te tnen dat er p 3 achtereenvlgende meetmmenten sprake is van een ernstige achterstand ndanks intensivering van begeleiding gedurende twee periden. Cncreet betekent dat het vlgende: De schl tnt aan ged nderwijs en intensieve begeleiding gebden te hebben die vldet aan kenmerken van effectief nderwijs en handelen. De schl tnt aan dat een leerling zeer lage lees- en spellingscres behaalt p 3 achtereenvlgende metingen, ndanks het gebden nderwijs en de intensieve begeleiding. Het traject dat in het nderwijs wrdt drlpen, wrdt hierna in een schema weergegeven. Vanaf grep 3 start het frmele leesnderwijs en vlgt de leerkracht de lees- en spellingntwikkeling van de leerlingen. Zdra de leerkracht vaststelt (hfdmeting 1) dat een leerling uitvalt p een lees- en spellingtaak (bijvrbeeld p de DMT) wrdt de begeleiding in het nderwijs geïntensiveerd; er wrdt begeleiding p minimaal zrgniveau 2 gegeven. Leerlingen die tt de zwakste 20-25% van de lezers behren (V-scre f lage D + E-scre) kmen in elk geval in aanmerking vr deze extra begeleiding van de leerkracht. Het gaat dus niet alleen m de allerzwakste lezers (de V-minscre f E-scre), maar k m die leerlingen die aan extra ndersteuning behefte hebben m het lees-/spellingnderwijs in de klas te kunnen blijven vlgen. Leerlingen kunnen al vr extra begeleiding in aanmerking kmen na het eerste meetmment in grep 3 (januari/februari) maar k later in grep 3 (mei/juni), grep 4 f later. De leerkracht hudt een vinger aan de pls gedurende deze eerste peride. Er vindt eventueel een extra tussenmeting plaats m te bepalen he de leesntwikkeling van de leerling verlpt. Bij de eerstvlgende hfdmeting (hfdmeting 2) wrdt pnieuw gekeken he de leerling presteert ten pzichte van de nrm. Er wrdt bepaald f begeleiding p zrgniveau 2 en 3 ndig is. Bij leerlingen die tt de zwakste 20-25% van de lezers behren (V-scre f lage D + E-scre) wrdt de begeleiding dr de leerkracht p zrgniveau 2 vrtgezet. Als de leerling ndanks de extra begeleiding in de vrgaande peride pnieuw ernstige leesuitval laat zien en tt de zwakste 10% behrt (E-scre f V-(min)scre), kmt de leerling bvendien in aanmerking vr zeer intensieve begeleiding p zrgniveau 3. Na een peride van 10 à 12 weken vindt er een tussenmeting plaats. Deze meting is vr schlintern gebruik: de meting laat zien f de extra begeleiding effect heeft 8

9 gehad. Met de begeleiding wrden vrtgezet en/f met de begeleiding wrden bijgesteld? Omdat de tetsen niet vr dit mment zijn genrmeerd, kunnen de scres alleen wrden vergeleken met de scres van het vrige meetmment (hfdmeting 2). Z kan wrden bepaald f de leerling zich ntwikkelt en f er verbetering is. Eventueel kan de begeleiding wrden bijgesteld vr de vlgende interventieperide. Na deze peride van zeer intensieve begeleiding vindt pnieuw een hfdmeting (hfdmeting 3) plaats. Op basis van de (genrmeerde) tetsgegevens p de drie hfdmetingen en de effecten van nderwijs en de extra gebden begeleiding, kan ervr gekzen wrden een leerling dr te verwijzen naar de zrg vr diagnstiek en behandeling. Vr drverwijzing naar de zrg kmen alleen de leerlingen in aanmerking die p alle 3 hfdmetingen een zeer lage scre hadden (zie schema hiernder). Er zal niet bij alle leerlingen die extra begeleiding p schl krijgen, aanleiding zijn m ze dr te verwijzen. Het gaat alleen m de leerlingen bij wie sprake is van (zeer) ernstige lees-/spellingachterstand en didactische resistentie. Bij leerlingen met minder ernstige lees-/spellingprblemen heeft de schl de taak de lees- en spellingntwikkeling met nderwijs en extra ndersteuning te ptimaliseren. Actie Telichting Vervlgactie nderwijs en begeleiding Hfdmeting 1 Afname van gestandaardiseerde/ genrmeerde tetsen p de hiervr geschikte mmenten Effectief leesnderwijs p zrgniveau 1. In elk geval krijgen leerlingen die tt de zwakste 20-25% behren extra begeleiding p minimaal zrgniveau 2. (tussenmeting) Eventueel vindt er een tussenmeting Hfdmeting 2 Tussenmeting Hfdmeting 3 Drverwijzing? plaats Afname van gestandaardiseerde/ genrmeerde tetsen p de hiervr geschikte mmenten Na een peride van weken intensieve begeleiding vindt er een tussenmeting plaats. Ruwe scres en vaardigheidsscres van een leerling wrden vergeleken met de scres van hfdmeting 2 m het effect van de begeleiding te bepalen. Afname van gestandaardiseerde/ genrmeerde tetsen p de hiervr geschikte mmenten Een leerling kmt vr drverwijzing naar de zrg in aanmerking als: 1. De scres p de 3 hfdmetingen waren: - Lezen: V- (min) scre f E scre (laagste 10%) OF - Lezen: V-scre f lage D scre (laagste 20%) Effectief leesnderwijs p zrgniveau 1. In elk geval krijgen leerlingen die tt de zwakste 20-25% behren extra begeleiding p minimaal zrgniveau 1 en 2. Leerlingen die tt de zwakste 10% behren, krijgen begeleiding p zrgniveau 1, 2 en 3. Vrtzetting van de (extra) begeleiding p zrgniveau 1,2, en 3 met eventuele aanpassingen. Bepaald wrdt welke begeleiding een leerling vervlgens ndig heeft p schl en f een leerling vr drverwijzing naar de zrg in aanmerking kmt. Ok tijdens en na de behandeling in de zrg krijgen leerlingen extra begeleiding. He de leerling in het nderwijs kan wrden begeleid wrdt afgestemd met de zrginstelling. 9

10 - Spelling: V-(min) scre f E scre (laagste 10%). 2. Begeleiding p alle zrgniveaus vldeed aan kenmerken van effectief handelen. NB: De hfdmetingen vinden plaats in januari/februari en mei/juni. De tussenmeting in ktber/nvember f april. De eerste meting waarp een leerling leesuitval laat zien, geldt als hfdmeting 1. Dit kan halverwege grep 3, eind grep 3 f later zijn. Een schl mag een leerling drverwijzen naar de gezndheidszrg als hij tt de zwakste 10% behrt bij het lezen, f als hij tt de zwakste 16% bij lezen én de zwakte 10% bij spelling behrt ( Zals hierbven beschreven staat, gaat men, vr de diagnse dyslexie binnen het vergede traject, er vral van uit dat dyslexie een leesprbleem is. Wanneer een leerling uitsluitend zwakke resultaten heeft binnen spelling, kan er wel degelijk sprake zijn van dyslexie. Het nderzek en de behandeling vallen echter in die gevallen niet nder de vergede zrg. Ouders dienen dan de ksten van het nderzek en de behandeling zelf te dragen. Grep 1-2 Binnen de kleuterbuw is bservatie een middel m na te gaan f de belangstelling vr wrden en letters zich vldende ntwikkelt. Grep 1: Belangrijke bservatiepunten in grep 1 zijn bekriëntatie en verhaalbegrip. Bij bekriëntatie kijkt de leerkracht bijvrbeeld f de kleuter begrijpt dat illustraties en tekst samen een verhaal vertellen, weet dat een bek van vr naar achteren gelezen wrdt en dat je vragen ver een bek kunt stellen. Bij verhaalbegrip kijkt de leerkracht f een kleuter de 'taal' van vrleesbeken begrijpt. Kent het bijvrbeeld de pbuw van een verhaal, kan het halverwege het verhaal vrspellingen den ver het verdere verlp, kan het kind het verhaal navertellen f naspelen? Grep 2: In grep 2 zijn taalbewustzijn en letterkennis belangrijke bservatiepunten. Bij taalbewustzijn gaat het bijvrbeeld m de vraag f kinderen wrden in klankgrepen kunnen verdelen (kin-der-wa-gen), f ze eindrijm (pan rijmt p Jan) en beginrijm kunnen herkennen en tepassen (Kees en Kim beginnen allebei met een 'k') en f ze wrden in fnemen kunnen verdelen (p-e-n). Bij letterkennis gaat het erm f een leerling de letter kan herkennen, benemen en de kppeling tussen een klank en letter kan maken (bijvrbeeld bij schrijven f stempelen). De vlgende kenmerken kunnen wrden genemd als mgelijke vrspellers vr lees- en spellingprblemen: Genetische factren Taal en spraakntwikkeling Fnlgisch en fnemisch bewustzijn Signaal Er kmt dyslexie in de familie vr De leerling heeft bijvrbeeld prblemen met de uitspraak van bepaalde klanken, heeft meite met het maken van gede zinnen en/f heeft een kleine wrdenschat. De leerling heeft meite met één f meer van de nderstaande activiteiten: Auditieve analyse: het hakken van gesprken wrden in kleinere stukjes (letters f lettergrepen). Auditieve synthese: het plakken van lsse klanken f lettergrepen tt een gesprken wrd. Fneemmanipulatie: het verklanken van een wrd als bepaalde klanken wrden weggelaten f tegevegd. Bijvrbeeld: als we van het wrd been de /b/ weghalen, welk wrd huden dan ver? 10

11 Fneemidentificatie: het herkennen van een bepaalde klank in een wrd. Bijvrbeeld: p welk plaatje zie je een wrd dat begint met de b van bek? Letterkennis De leerling heeft meite met het nthuden van letterklankkppelingen. Benemsnelheid De leerling heeft meite met het z ged en snel mgelijk benemen van een reeks letters, kleuren f afgebeelde bjecten. Nnwrd repetitie De leerling vindt het meilijk m nzinwrden crrect na te zeggen. Naast bvengenemde kenmerken kan er k sprake zijn van: Niet begrijpen van cmplexe vragen, terwijl de leerling het antwrd wel weet. Meite met het nthuden f phalen van namen uit het geheugen. Meite met het phalen van dagen van de week, maanden van het jaar etc. Prblemen met het rdenen van bjecten. Wrdvindingsprblemen. Onrustig gedrag, vluchtgedrag f, in meer f mindere mate, sprake van gedragsprblematiek, verrzaakt dr een gevel van nvermgen. Geen vanzelfsprekendheid zien in het werken van links naar rechts en van bven naar beneden. Tetsen Gedurende het schljaar wrden Cit tetsen afgenmen p het gebied van lezen en spelling. De Cit Taaltets wrdt in grep 2 in januari en juni afgenmen en bevat de vlgende nderdelen: Passieve wrdenschat Kritisch luisteren Klank en rijm Eerste en laatste wrd Auditieve synthese Schriftriëntatie Wanneer een leerling p een Cit tets p een individueel nderdeel een scre IV f V behaalt f uitvalt ten pzichte van de gehele grep, wrdt het nderwijsaanbd aangescherpt en geïntensiveerd; het nderwijs wrdt aangepast naar zrgniveau 2. Dit wrdt beschreven in het grepsplan. Daarnaast wrdt bij de kleuters uit grep 2 de Kleuter Risic Screening (KRS) tweemaal per jaar afgenmen. Hierbij kmen de vlgende nderdelen aan bd: Letters benemen Snel benemen van eenvudige primaire kleuren Beginklank/fnemisch bewustzijn Invented spelling De resultaten van de leerlingen wrden vergeleken met het grepsgemiddelde. Indien een leerling vervlgens pvalt, wrdt het nderwijsaanbd aangepast. Mgelijk wrden leerlingen hierbij geclusterd en krijgen zij de vrschtbenadering. Het gaat hier m instructie in een klein grepje in fneembewustzijn gecmbineerd met instructie p het vlak van klanktekenkppelingen.( kppeling van klanken aan letters). Verder is het gericht p het uitlkken van invented spelling ( de lln. bedenkt zelf he je een wrd met schrijven). Dr deze zgenaamde risickleuters een vrscht te geven p de leesntwikkeling, kunnen zij met meer kansen en meer zelfvertruwen aan grep 3 beginnen. Een en ander wrdt k beschreven in het grepsplan. 11

12 Observaties tnen in heverre de ntwikkeling van talige vaardigheden is gevrderd. Gedurende het schljaar wrdt aan de hand van het bservatiesysteem KIJK! bij de kinderen van grep 1 en 2 gebserveerd in heverre diverse vaardigheden zijn ntwikkeld: Visuele waarneming Auditieve waarneming Mndelinge taalntwikkeling Beginnende geletterdheid Ok uit de resultaten van de bservaties kunnen aanpassingen in het lesprgramma vrtvleien. Dit wrdt eveneens beschreven in het grepsplan. Grep 3 In grep 3 wrdt de ntwikkeling van de leerling peridiek gevlgd met het leerlingvlgsysteem. Kinderen met leesprblemen hebben meite met het mzetten van een geschreven letterreeks in een crrespnderende klankcde. De vlgende strategieën wrden drgaans gehanteerd (f een cmbinatie ervan): Spellende leesstrategie Spellend lezen, het letter vr letter verklanken van een wrd, is een bruikbare strategie in het aanvankelijk leesprces. Bij de meeste leerlingen maakt spellend lezen na de eerste peride in grep 3 plaats vr vlt en vleiend lezen. Er zijn echter leerlingen die een spellende leesstrategie blijven gebruiken. Deze strategie leidt tt een traag leestemp en vaak k een beperkte accuratesse. Radende leesstrategie Een leerling die een radende leesstrategie hanteert, leest niet precies wat er staat maar prbeert te gissen naar het juiste wrd dr gebruik te maken van vrkennis, illustraties bij de tekst en de cntext van het verhaal. Deze manier van lezen leidt vaak tt veel leesfuten. Ok hier kan een leerling de vrkeur hebben vr een meer visuele leerstijl. De vlgende kenmerken kunnen wrden genemd als mgelijke vrspellers vr lees- en spellingprblemen: Vaardigheid Signaal Fnemisch bewustzijn Analyseren van wrden ( hakken ) in lsse klanken verlpt traag en/f futief. Samenvegen van lsse klanken tt een wrd ( plakken ) verlpt traag en/f futief. Aangeven van de psitie van een klank in een wrd lukt niet f verlpt meizaam. Her-synthetiseren van een wrd als bepaalde klanken wrden weggelaten f tegevegd lukt niet f verlpt meizaam. Letterkennis Letters wrden traag en/f futief benemd. Lezen Wrden wrden traag en/f fut gelezen. Lang spellend lezen f vreg radend lezen. Lezen van teksten verlpt niet vleiend. Verwisselen van de lidwrden (leidt daarna tt futen in meervud/enkelvud) Spellen Wrden wrden traag en/f fut gespeld. Kennis van spellingregels en -patrnen wrdt niet ged tegepast. Schrijfactiviteiten wrden meizaam/traag uitgeverd. Spellingregels wrden niet/meizaam geautmatiseerd. Futen wrden niet gecrrigeerd dr de leerling zelf. 12

13 Daarnaast kan nrustig gedrag, vluchtgedrag f, in meer f mindere mate, sprake van gedragsprblematiek, verrzaakt dr een gevel van nvermgen, zichtbaar zijn. In grep 3 vrmt ieder tets-mment een mgelijk startpunt vr behandeling en extra begeleiding van een leerling. Signaleert de schl dat de taalntwikkeling achterblijft, dan zal gestart wrden met extra begeleiding. Tetsen De vlgende tetsen wrden gedurende het schljaar (januari en juni) p individuele basis afgenmen: Cit AVI Cit DMT Cit Begrijpend Luisteren Cit Spelling Binnen de methde Veilig Leren Lezen (VLL) wrdt in nvember afgenmen: de lettertets het fnemendictee synthesewrden wisselwrden zinnenlezen fnementets en het grafemendictee (januari) Daarnaast geeft een gede bservatie van werkhuding, mtivatie, taakuitefening en cncentratie veel aanvullende infrmatie ver het functineren van de leerling. Grep 4 t/m 8 In deze grepen wrdt de ntwikkeling van de leerling k peridiek gevlgd met het leerlingvlgsysteem. De prblemen die eerder zijn genemd bij de grepen 1, 2 en 3 kunnen in ernstiger mate vrkmen in de grepen 4 t/m 8. Er wrden steeds hgere eisen gesteld aan de vaardigheden p lees- en spellinggebied. Leesprblemen kunnen zrgen vr een laag leestemp, zals bij zaakvakken waarbij veel gelezen met wrden. Deze kinderen krijgen vaak een hekel aan (hardp) lezen en kunnen vermijdingsgedrag vertnen. Spellingprblemen kmen vaak tt uiting in vrije spellingpdrachten. Ok hier kan de leerling de vrkeur hebben vr een meer visuele leerstijl. De vlgende kenmerken kunnen wrden genemd als mgelijke vrspellers vr lees- en spellingprblemen: Vaardigheid Signaal Lezen Wrden wrden traag en spellend gelezen. Wrden wrden radend gelezen. Wrden wrden fut gelezen (bijv. delen van wrden weglaten f wrden die hetzelfde klinken dr elkaar halen). Lezen van teksten verlpt niet vleiend. (Stil)lezen van teksten bij andere vakken verlpt traag. Vermijdingsgedrag bij en/f een hekel aan hardp lezen. 13

14 Spellen Wrden wrden fut gespeld: verkeerde klankletterkppelingen, weglaten, verwisselen f tevegen van letters, medeklinkerreductie ( schr wrdt sch ), weglaten van lettergrepen, mdraaien van lettergrepen f -grepen et cetera. Wrden wrden traag gespeld. Kennis van spellingregels en -patrnen wrdt niet ged tegepast. Schrijfactiviteiten wrden meizaam/traag uitgeverd. Spellingregels wrden niet/meizaam in schrijfactiviteiten tegepast. Futen wrden niet gecrrigeerd dr de leerling zelf. Geen inzicht in de pbuw van het spellingsysteem Daarnaast kan nrustig gedrag, vluchtgedrag f, in meer f mindere mate, sprake van gedragsprblematiek, verrzaakt dr een gevel van nvermgen, zichtbaar zijn. Tetsen In januari en juni wrdt de Cit AVI, DMT, Begrijpend Lezen en Spelling afgenmen. In grep 8 (zwel in januari als in juni) en in juni van grep 7 wrdt eveneens het nderdeel Werkwrdspelling afgenmen. Daarnaast geeft een gede bservatie van werkhuding, mtivatie, taakuitefening en cncentratie veel aanvullende infrmatie ver het functineren van de leerling. 14

15 Aanpak Naast het feit dat vregtijdig signaleren van lees- en spellingprblematiek van belang is, is het ndzakelijk m een adequate aanpak te hanteren vr een gede begeleiding van de leerling. Het blijft daarbij ndzakelijk m z lang mgelijk de delen vr de jaargrep van de betreffende leerling te blijven nastreven. Dit wrdt k wel cnvergente differentiatie genemd. Hierbij wrden vr alle leerlingen dezelfde delen gehanteerd en extra tijd vrijgemaakt vr de leerlingen die dat ndig hebben (uitbreiding instructie- en efentijd, zrgniveau 2, specifieke interventie, zrgniveau 3). Sms is divergente differentiatie ndig. Hierbij besteedt elke leerling evenveel tijd aan lezen, maar wrdt de leerlijn van een leerling aangepast naar een eigen leerlijn. Als gevlg hiervan lpen de prestaties van de leerlingen in de grep verder uiteen. Het lezen in hmgene niveaugrepen is een vrm van divergente differentiatie. Dit dient waar mgelijk te wrden afgewisseld met het kppelen van een sterke lezer aan een zwakke lezer. Vr een leerling met ernstige lees-en/f spellingprblematiek zal de achterstand ten pzichte van de grepslessen p een bepaald mment dusdanig zijn dat wel vr een eigen leerlijn gekzen met wrden m grtere frustratie te vrkmen. Vr elke leerling dient apart te wrden bekeken wanneer het mgelijk is met de grepslessen mee te den en wanneer het ndzakelijk is m een eigen prgramma te vlgen. Grep 1-2 Het kennen van z veel mgelijk letters aan het einde van grep 2 is een del vr alle leerlingen. Als een kind niet uit zichzelf experimenteert met letters, is het van belang dit spelenderwijs te stimuleren (stempels, grte drukletters uit tijdschriften, magnetische letters, letters kleien, etc.). Letters dienen altijd aangeleerd te wrden in de cmbinatie klank en schriftteken. Tijdens de kleuterperide is het belangrijk m veel en met plezier met taal m te gaan. Om het kind te helpen bij de fase van het vrbereidend lezen, kunnen uders en leerkrachten zichzelf de vlgende vragen te stellen: he gaat het met de uitspraak van wrden? begrijpt het kind een verhaaltje als ik dat vrlees? begrijpt het kind het plaatje bij een verhaal? kan het kind versjes nthuden? he gaat het met rijmen? kent het kind de eerste letter van zijn naam? he zit het met letters van de namen van klasgenten, familieleden en andere eerste letters van bekende wrdjes? Een gede samenwerking tussen uders en schl kan ervr zrgen dat prblemen vregtijdig wrden gesignaleerd en hulp tijdig kan wrden pgestart. Ouders dienen aan te geven wanneer dyslexie in de familie vrkmt, zdat schl alle signalen van de leerling in beeld heeft en adequaat kan begeleiden. Grep 3 In grep 3 ntwikkelt het lezen en spellen van wrden zich in een rap temp. De eerste fase van begeleiding in grep 3 bestaat uit: het pbuwen van letterkennis, het mzetten van wrden in zuivere klankcdes (kat psplitsen in k-a-t) en het ntwikkelen van het fnemisch bewustzijn (het bewustzijn dat gesprken wrden uit verschillende klanken bestaan). De tweede fase van begeleiding is gericht p de vlledigheid van letterkennis en de decdeersnelheid (snelheid waarmee schriftletters in klanken wrden mgezet). De derde fase van begeleiding heeft als del dit prces te autmatiseren en te 'verankeren' in de hersenen. Als de taalntwikkeling van een leerling in grep 3 achterblijft, wrdt extra begeleiding en efening gebden. Dit dient ged te wrden beschreven in het grepsplan. 15

16 In de begeleiding van deze kinderen is het raadzaam de strategie (spellend lezen, radend lezen f een cmbinatie ervan) te ntdekken en hierp de hulp af te stemmen. Bij spellende lezers wrdt nderscheid gemaakt tussen: 1. leerlingen die lang blijven spellen en veel futen maken. Bij de grep leerlingen die lang spellend leest maar k ng veel futen maakt, ligt de nadruk p het aanleren van letters. Eventueel kunnen deze kinderen een persnlijk lettergreibek ntwerpen, waarbij de letterkennis van de kinderen in beeld wrdt gebracht en als het ware met de leerling meegreit. 2. leerlingen die lang blijven spellen, maar nauwelijks futen maken Bij leerlingen die lang spellend blijven lezen maar weinig futen maken, ligt de nadruk p snelheid. Dit kan bijvrbeeld geefend wrden met lsse flitskaartjes f een cmputergestuurd flitsprgramma. Bij lsse flitskaartjes wrden meilijke wrden p een kaartje geschreven en geprbeerd m deze na veel efening steeds sneller te lezen. Vr kinderen die erg gespannen zijn is de flitsmethde minder geschikt. Wellicht kunnen zij beter met wissel- f structuurrijtjes werken, waarbij wrden die dezelfde clusters bevatten nder elkaar zijn gezet. Bij radende lezers ligt de nadruk p het langzamer, maar nauwkeuriger leren lezen. Dit kan bevrderd wrden dr met de vinger te laten bijwijzen, meilijke letters f lettercmbinaties in de tekst te laten accentueren f de tekst auditief aan te bieden en het bekje tegelijk te laten lezen. De radende lezers zullen het temp pas mgen pveren als alle letters bekend zijn. Ze meten het temp stap-vr-stap leren pveren, m niet weer in de fut van de radende lezer te trappen. Afhankelijk van de resultaten in grep 3 maakt de leerkracht een keuze in de te vlgen aanpak f de te kiezen interventie. De vlgende punten dienen te wrden beschuwd: 1. als de leerling wel vrderingen maakt maar deze trager verlpen dan nrmaal, zal de leerkracht de leerling nauwlettend in de gaten huden 2. als de leerling een steeds grtere achterstand gaat plpen in vergelijking met het grepsniveau, zal de leerkracht p een geplande manier zelf extra hulp geven 3. als de leerling k dan maar matig vruit gaat, kmt de internbegeleider f de leesspecialist in beeld 4. wanneer de leerling k daarmee geen f nvldende vruitgang bekt aan het einde van grep 3, is er mgelijk sprake van dyslexie. Er met dan een verwijzing naar een dyslexiespecialist vlgen vr verder nderzek, diagnsestelling en het pstellen van een behandelplan. Grep 4 t/m 8 De leesinterventies zijn in grep 4 niet meer in duidelijke stappen in te delen zals in grep 3. In feite zijn de interventies in grep 4 een verdieping en verbreding van de interventie in grep 3. Leesmtivatie is een belangrijk del in grep 4 t/m 8. Dit is namelijk het mment waarp leerlingen met hardnekkige leesprblemen het mgelijk beginnen p te geven en dan steeds verder dreigen achter te gaan lpen. Aandachtspunten Het prtcl geeft de vlgende aandachtpunten vr interventie: directe instructie p het gebied van wrdenschatuitbreiding expliciete instructie in mrflgische regels (grammatica) 16

17 leesmateriaal zveel mgelijk laten aansluiten bij de belevingswereld van het kind nderscheid maken tussen leesfuten en uitspraakfuten zrgen dat de leerling regelmatig samen leest met een gede lezer, zdat hij gede vrbeelden hrt Interventies vr leerlingen die spellend f radend lezen, vindt u bij Aanpak in grep 3. Indien een leerling extra nderwijszrg ndig heeft dient dit ged te wrden beschreven in het grepsplan. Niet alle kinderen met dyslexie wrden in de nderbuw f middenbuw pgesprd. Kinderen kunnen hun lees- en/f spellingprblemen jarenlang verbergen f cmpenseren met (ruim) vldende prestaties p andere leergebieden. Leesprblemen van leerlingen in de bvenbuw kunnen verschillende rzaken hebben: leerlingen die het technisch lezen redelijk vlt hebben geleerd, maar die meite hebben met begrijpend lezen leerlingen bij wie in de vrgaande jaren de diagnse dyslexie al is gesteld. Zij blijven meite huden met het technisch lezen en dreigen steeds verder achter te gaan lpen, mdat de mtivatie m te lezen gevaar lpt. leerlingen die hun leesprblemen tt dan te hebben kunnen verbergen, maar in de prblemen kmen met de langere en meer ingewikkelde teksten in de bvenbuw. Het is mgelijk dat deze leerlingen dyslexie hebben en zich het lezen van wrden p een hen niet passende manier hebben aangeleerd. Wanneer de zinnen dan ingewikkelder wrden, legt het een te grt beslag p het geheugen en lukt het niet meer m hele zinnen te verzien Leerlingen met dyslexie Leerlingen met dyslexie dreigen in de bvenbuw steeds verder achter te lpen, mdat het lezen bij hen traag verlpt en relatief veel energie vraagt. Hierdr ze zijn steeds minder gemtiveerd m zelfstandig te lezen en efenen ze steeds minder m een vltte lezer te wrden. Dyslexie is daarmee niet alleen een belemmering m te leren lezen, maar k m een vltte lezer te wrden. Om tch k zveel mgelijk zelfstandig met leesmateriaal te kunnen mgaan, hebben deze leerlingen veel hulp ndig. Dyslexie maakt een kind nzeker. Leerlingen die vldende intelligent zijn en het technisch lezen maar niet nder de knie kunnen krijgen, terwijl het bij de klasgentjes prbleemls lijkt te verlpen, gaan twijfelen aan hun gevel van eigenwaarde. Naarmate een kind uder wrdt en meer stress heeft ervaren bij het lezen, wrdt de frustratie alleen maar grter. Om bewustwrding te creëren bij alle leerlingen is het huden van een spreekbeurt ver dit nderwerp raadzaam. Faalangst is bij kinderen met dyslexie een regelmatig vrkmend verschijnsel. Wanneer dyslexie eenmaal is vastgesteld, kan het vaak een grte pluchting vr een kind zijn. Het weet dan wat er aan de hand is. Het kind krijgt meestal gerichte hulp en heeft dan niet meer het gevel alleen met iets te tbben, iets waar hij zich vr met schamen: het kind weet dat hij niet dm is. 17

18 Onderzek en behandeling Vergede zrg De zrg vr kinderen met ernstig enkelvudige dyslexie (EED) vergede dyslexiezrg valt sinds 1 januari 2015 nder de Jeugdwet. Daarmee hebben de gemeenten de verantwrdelijkheid gekregen m deze zrg te rganiseren en te financieren. Ernstige enkelvudige dyslexie (EED) betekent dat het kind naast de dyslexie geen ggz-strnis, beperking f andere taal- f leerstrnissen heeft die belemmerend is vr dyslexienderzek en/f - behandeling. Vr kinderen bij wie sprake is van prblemen naast de dyslexieklachten (bijvrbeeld dyslexie in cmbinatie met ADHD f een spraak/taalstrnis), is een intensiever behandel- /begeleidingstraject ndig. In deze gevallen wrdt eerst de bijkmende strnis f beperking behandeld, vrdat een kind in aanmerking kmt vr een behandeling ernstige enkelvudige dyslexie. Om EED ged te behandelen is een gede samenhang tussen de ndersteuning p schl en de zrg van de Jeugd GGZ van belang. De gemeenten van regi de Eem hebben daarm ver de rganisatie van de zrg en de inkp van Dyslexiezrg afstemming gezcht met de samenwerkingsverbanden. Over de vergede dyslexiezrg zijn vr 2015 de vlgende afspraken gemaakt: Dyslexieaanbieders cnfrmeren zich aan de geldende kwaliteitsstandaarden (van het prtcl Dyslexie Diagnstiek en Behandeling 2.0; Blmert 1 mei 2013) De schlen treden p als prtwachter. Een leerkracht f intern begeleider biedt, als er een vermeden van dyslexie bestaat, eerst intensief begeleiding cnfrm het dyslexieprtcl. Indien het kind daarna ng nvldende scrt p genrmeerde tetsen en er mgelijk sprake is van een (ernstige) achterstand die dr het nderwijs niet kan wrden pgelst en dat dyslexie daarvan de rzaak kan zijn, dan verwijst de schl het kind vr nderzek. Ouders /verzrgers melden het kind aan bij een gekwalificeerde dyslexiezrgverlener die is aangeslten bij het NRD/ KD en waarmee dr de gemeente een zrgcntract is afgeslten. (zie bijlage 2: lijst zrgaanbieders EED). Als uit nderzek blijkt dat het kind ernstige dyslexie heeft, wrdt de behandeling verged. Vrwaarden zijn: Het kind zit p de basisschl. Dyslexiezrg wrdt alleen verleend p verwijzing van de schl. Het betreft ernstige enkelvudige dyslexie. De behandeling van het kind vindt, in verleg met de schl, bij vrkeur zveel mgelijk p en in samenhang met de schl van het kind plaats. 18

19 De prcedure vr 2015: 1. Signalering / begeleiding dr de schl. 2. Verwijzing dr schl vr diagnstisch nderzek in een brief f mail aan uders / verzrgers met cc naar het samenwerkingsverband waarte uw schl behrt en de gemeente waarin de leerling wnachtig is. 3. Ouders / verzrgers melden hun kind aan bij een dr de gemeente gecntracteerde zrgaanbieder. (zie bijlage 2: lijst zrgaanbieders EED). 4. Bij vaststelling diagnse EED start de behandeling. 5. Zrgaanbieder factureert bij het reginaal inkp en subsidiebureau Amersfrt, factuur@amersfrt.nl met vermelding kstenplaats f via Vecz. Sturen binnen de budgettaire financiële kaders: 6. Samenwerkingsverband mnitrt het aantal verwijzingen vr nderzeken en aantal verwijzingen vr behandeling per schl. Deze gegevens wrden 1x per kwartaal verzameld dr het samenwerkingsverband. 7. Gemeente mnitrt gegevens van de aanbieders en haalt dit 1x per kwartaal p. 8. Samenwerkingsverband en Gemeenten hebben in 2015 peridiek verleg (1 x per 3 maanden) m.b.t. de mnitrgegevens. In 2015 zal het tekmstig beleid ntwikkeld wrden, waarbij de mnitr gegevens en evaluaties met het werkveld van grt belang zullen zijn. Niet vergede zrg Slechts een deel van de kinderen met dyslexie kmt in aanmerking vr een verged traject waarbij het nderzek en/f de behandeling van dyslexie financieel wrdt verged. Een diagnse dyslexie geeft bvendien niet autmatisch recht p vergede dyslexiebehandeling. Als een leerling niet in aanmerking kmt vr vergede zrg is het ged denkbaar dat het ndanks de hulp van schl tch niet lukt de achterstanden in te lpen. Dat was immers k de reden waarm de leerling in eerste instantie werd aangemeld vr diagnstisch nderzek. Wanneer schl aangeeft niet verder te kmen, kan het verstandig zijn de leerling te laten behandelen bij een gespecialiseerde dyslexiepraktijk binnen de zrg. De ksten zijn dan vr rekening van de uders. Als er sprake is van meervudige prblematiek, dan zal de leerling dr de dyslexiepraktijk verwezen wrden naar een zrginstelling waar meervudige prblematiek behandeld wrdt. 19

20 Begeleiding Dr middel van intensivering van de lees-en spellingbegeleiding wrdt gestreefd naar het maximaal haalbare lees- en spellingniveau. Dit dient altijd te wrden afgestemd p de instructiebehefte van de leerling. De fase in het leesprces speelt uiteraard k een belangrijke rl. In eerste instantie zal de nadruk liggen p het ged leren lezen van wrden (van klankzuiver naar niet-klankzuiver) waarna er aandacht vr vleiend en vlt lezen is. Het is van belang het leesplezier en de leesmtivatie ged in de gaten te huden. Het geven van feedback hrt bij een gede begeleiding. De wijze waarp de feedback wrdt gegeven hangt af van de gegeven pdracht en de manier waarp het kind drgaans p feedback reageert. Over het algemeen zijn de vlgende richtlijnen te hanteren: Lezen Het hele wrd crrect vrzeggen. Wanneer een leerling een wrd fut leest is het effectief het hele wrd crrect te herhalen. Dit is met name belangrijk als het een del is m vleiend en vlt te lezen (tekst lezen). Feedback p klankstructuur. Bijvrbeeld: Verdeel het wrd eens in stukjes. Wat is de eerste letter van het wrd? Hierdr wrdt het kind uitgedaagd de fnlgische vaardigheden verder te ntwikkelen en de letterklankkppeling te efenen. Actieve bijdrage van de leerling. Een leerling kan wrden gevraagd een gecrrigeerd wrd ngmaals te lezen en verder te gaan met de tekst. Directe feedback. Het krt nderbreken van een leerling bij het vrlezen van een tekst heeft geen effect p het leesbegrip. Het is belangrijk m de feedback direct te geven in plaats van te wachten tt het kind klaar is met lezen. Bij udere leerlingen kan eveneens gekzen wrden vr de wachthint-prijs methde. Hierbij reageert de leerkracht niet direct na het maken van een leesfut van de leerling, maar wacht even (tt het einde van de zin, bijvrbeeld). Daardr heeft de leerling de kans m de eigen fut te herstellen. De leerling wrdt p deze manier gestimuleerd tt zelfreflectie. Het kan algemeen ( Lees die zin ng eens ) f specifiek ( Lees dat wrd ng eens ). Spelling De leerling zelf het werk laten nakijken. Directe feedback. Het verbeteren van futen is het meest effectief direct (nmiddellijke feedback) en niet na uren f dagen (uitgestelde feedback). Het geven van uitleg, kppelen aan de spellingregels en tepassen is hierbij nmisbaar. Eén van de mgelijkheden is de fut niet alleen p papier te verbeteren, maar de fut eerst uit het hfd te halen en vervlgens te vervangen dr het gede wrdbeeld. Dit is van tepassing bij zwel spelling als bij het schrijven van verhalen. Infrmatinele feedback. Het geven van infrmatie ver de fut is vr leerlingen veel effectiever dan de reactie dat er een fut is gemaakt. Een leerling kan er baat bij hebben dr aan te leren dat we een wrd maar p één manier kunnen schrijven. Teveel inf kan een meer visueel ingestelde leerling alleen maar meer verwarren. 20

21 In de begeleiding is het gebruik van materiaal nntbeerlijk. Het hiernder genemde verzicht geeft weer welke methden p zrgniveau 2 en 3 kunnen wrden gehanteerd. Het verzicht in bijlage 4 geeft weer welke materialen p De Malelande aanwezig zijn vr remediërende deleinden. Vrbeelden van remediërende methden p zrgniveau 3 Cnnect (Klanken en Letters) Cnnect (Wrdherkenning) Cnnect (Vleiend Lezen) Drie Sterren Lezen ELLO Estafette (Nieuw) aanpak 1 Leesbalans Leesbegeleiding WSNS/Leeskliniek Lezen Gaat Vr Lezen Gaat Dr RADslag RALFI Speciale leesbegeleiding Luc de Kning Taal in Blkjes Tch ng leren lezen Veilig & Vlt steraanpak Veilig Stap vr Stap Vrbeelden van remediërende methden p zrgniveau 2 Alle kinderen leren lezen (AKL) Ambrasft BLOON Buw! Flits 3 Interflits Leesladder Leesweg Plus Lekker lezen (zrgniveau 1 en 2, zie methde ver he in te zetten vr zrgniveau 2) PI-spell (zrgniveau 1 en 2, zie methde ver he in te zetten vr zrgniveau 2) Prav Vrspel Spelling in de lift Plus Wrdenhaai (zrgniveau 1 en 2, zie methde ver he in te zetten vr zrgniveau 2) Wrdkasteel (zrgniveau 1 en 2, zie methde ver he in te zetten vr zrgniveau 2) Zelfstandig Spellen Z leer je kinderen lezen en spellen (ZLKS) (zrgniveau 1 en 2, zie methde ver he in te zetten vr zrgniveau 2) Zuidvallei (lezen, spellen en DIGI-spelling) 21

22 Cmpensatie en dispensatie Op de Malelande hebben de leerlingen die een diagnse dyslexie hebben f gevlgd wrden dr het prtcl, mdat zij (ng) geen diagnse hebben, recht p cmpenserende en dispenserende maatregelen. Cmpenseren Onder cmpenseren wrdt het verlichten van de pdracht verstaan; hierbij wrdt de pdracht wel uitgeverd. Bij leesprblemen wrdt gedacht aan het gebruik van leessftware (Sprint usb stick, Daisy speler e.d.). Dit kan de leessnelheid psitief beïnvleden en het lezen wrdt langer vlgehuden. Het leidt echter niet altijd tt een beter tekstbegrip. Bij spellingprblemen kan wrden gedacht aan een tekstverwerkingsprgramma met spellingcntrle (Sprint usb sticks, Daisyspeler e.d.). Het kan leiden tt een psitief effect p de lengte, rganisatie en kwaliteit van de tekst. Ok wrdt een betere spellingprestatie bereikt dr de spellingcntrle. Een leerling, zals hierbven beschreven, mag gebruik maken van de vlgende cmpenserende maatregelen: Extra tijd bij schriftelijke tetsen (methde gebnden tetsen en Cit tetsen). Extra tijd bij schriftelijke pdrachten. Mndelinge afname van tpgrafie tetsen. Vrlezen dr de leerkracht van tpgrafie tetsen. Mndelinge afname (f telichting van een gemaakte tets) van tetsen Engels (wanneer de leerling mgelijk na grep 7 uitstrmt), bij vrkeur na een schriftelijke afname. Te allen tijde dient in gedachten te wrden gehuden dat een bepaald startniveau van de leerlingen p het vrtgezet nderwijs wrdt verwacht, zwel p mndeling als schriftelijk gebied. Vrlezen van de leerkracht van tetsen Engels. Temptetsen en tafeltetsen znder tijdsdruk maken (m te vergelijken met dezelfde tets mét tijdsdruk). Gebruik maken van een vergrte en/f gekpieerde versie van een Cit tets. Cit LOVS tetsen digitaal maken. Cit Spelling wrdt als dictee afgenmen. De tekst van Cit Begrijpend lezen wrdt vraf aan de afname dr de leerling p schl gelezen. Cit Entreetets en Cit Eindtets met behulp van een cd-rm maken (auditieve afname). Indien een resultaat van een schriftelijke Cit tets tegenvalt mag deze na een krte peride digitaal wrden afgenmen ter vergelijking. Mndelinge telichting van schriftelijk werk. Gebruik maken van een laptp/cmputer. Gebruik maken van een Sprint usb stick. 22

23 Gebruik maken van een regelschrift en schema s p het gebied van spelling, grammatica en autmatisering van rekenen. Gebruik maken van kladpapier bij het maken van tetsen. Grte teksten p het brd ter ndersteuning p een blad. Ouders mgen p schl de gemaakte futen van de leerling inzien. Pre-teaching p het gebied van lezen/spelling/zaakvakken/begrijpend lezen. Dispenseren Onder dispenseren wrdt het niet meer f gedeeltelijk uitveren van een taak verstaan. Bij leespdrachten heft de leerling dan minder tekst te lezen f leest een tekst van een lager niveau. Bij spelling schrijft de leerling dan een minder aantal pagina s f het aantal efeningen wrdt beperkt. Een leerling, zals hierbven beschreven, mag gebruik maken van de vlgende dispenserende maatregelen: Geen (nvrbereide) hardp leesbeurten. Vermindering van het aantal taken f kleinere taken. Spellingfuten wrden alleen gerekend als specifiek de spelling getetst wrdt. Bvenstaande punten zijn weergegeven p de Hulpkaart lezen/spelling (bijlage 5). Gebruik van de kaart: Aan het begin van ieder nieuw schljaar wrdt de hulpkaart besprken. Bij dit gesprek zijn de uders, de leerling en de leerkracht aanwezig. De leerling mag, znder maximum, kiezen van welke cmpenserende en dispenserende mgelijkheden die p de kaart zijn genemd, hij/zij gedurende het schljaar gebruik wil maken. Deze wrden aangekruist. De kaart wrdt vervlgens gelamineerd. Dit exemplaar is vr gebruik van de leerling en hudt hij/zij p schl bij zich. De uders krijgen een kpie mee naar huis en een ingescande versie wrdt in de leerlingenkaart in ParnasSys geplaatst. In de lp van het jaar mgen er aanpassingen wrden gemaakt, maar uitsluitend in verleg tussen uders, leerling en leerkracht. De hierbven genemde prcedure wrdt dan pnieuw gevlgd. Te allen tijde dienen uders en leerkrachten zich bewust te zijn van de gevlgen van het aanbieden van cmpenserende en dispenserende hulp met het g p de vergang naar het vrtgezet nderwijs (v). Het is ged mgelijk dat deze hulp binnen het v p een andere manier wrdt aangebden dan binnen het basisnderwijs en specifiek p De Malelande. Bvendien dient men zich te realiseren dat bij bepaalde vakken binnen het v een bepaald startniveau van de leerlingen wrdt verwacht. Om die reden is het sms raadzaam (bijvrbeeld bij het vak Engels) een leerling tch een tets schriftelijk te laten maken en later mndeling te laten telichten f herkansen m uiteindelijk de leerling een z ged mgelijke start p het v te laten maken. Het is raadzaam dit nderwerp van gesprek te laten zijn, zdat een welverwgen keuze kan wrden gemaakt. 23

24 Bijlage 1. Sleutelvaardigheden Fnlgisch en fnemisch bewustzijn Bij tetsen die het fnlgische bewustzijn meten wrdt de leerling bijvrbeeld gevraagd aan te geven welke wrden rijmen f een wrd in lettergrepen te verdelen. Bij tetsen die het fnemisch bewustzijn meten wrdt de leerling gevraagd m klanken van een wrd te isleren, te manipuleren f samen te vegen. Denk aan: het pdelen van een gesprken wrd in afznderlijke klanken, bijvrbeeld muis wrdt /m/ - /ui/ - /s/ (auditieve analyse, hakken ); het samenvegen van lsse klanken tt een wrd, bijvrbeeld /b/ - /u/ - /s/ wrdt bus (auditieve synthese, plakken ); het weglaten f tevegen van een bepaalde klank in een wrd, bijvrbeeld brk wrdt rk als je de /b/ weglaat en raam wrdt kraam als je de /k/ tevegt. Letterkennis Bij tetsen die de letterkennis in kaart brengen wrdt nderscheid gemaakt in receptieve f passieve letterkennis (letters herkennen, denk aan de b aanwijzen p een blad nadat de leerkracht de klank /b/ heeft uitgesprken) en prductieve f actieve letterkennis (letters benemen en letters schrijven/letterdictee). Uit nderzek weten we dat een kleuter in mei van grep 1 gemiddeld vijf letters kan benemen, in nvember grep 2 gemiddeld acht en in mei grep 2 gemiddeld dertien (Aarnutse, 2004; zie k Gijsel, Bsman, & Verheven, 2006). Belangrijk m hier te benadrukken is dat het bij lettertetsen die afgenmen wrden bij kleuters niet zzeer gaat m welke letters een kleuter wel en niet kent. Het gaat juist m de vraag f hij gemakkelijker f meilijk letters ppikt uit zijn mgeving. Vanaf grep 3 is het belangrijk m steeds te bepalen f de leerlingen de aangebden letters k kunnen benemen én schrijven. Daarnaast kijkt de leerkracht k naar het temp waarin letters benemd en geschreven wrden. Het gaat immers uiteindelijk m het autmatiseren van de letters, wat ndig is m het lees- en spellingprces vleiend en vlt te laten verlpen. Het bekijken van de discrepantie tussen passieve en actieve letterkennis en de snelheid waarmee letters wrden benemd en geschreven, levert belangrijke infrmatie p vr de begeleiding. Leerlingen in de fase van het vrtgezet technisch lezen zuden alle letters accuraat en vldende snel meten kunnen benemen en schrijven. Technisch lezen Technische leesvaardigheid kan p veel verschillende manieren wrden getetst: de leerling wrdt gevraagd lsse wrden f teksten te ntsleutelen, wrden meten met f znder cntext wrden gelezen en wrden wrden hardp f stil gedecdeerd. Bij hardp-leestaken wrdt de leerling gevraagd m lsse wrden f teksten z ged mgelijk en z snel mgelijk hardp te lezen. Bij stilleestaken wrdt de leerling gevraagd m te kiezen welk wrd uit een aantal antwrdmgelijkheden bij een plaatje en/f zin past. Of de leerling wrdt gevraagd m een beslissing ver een wrd te nemen: bestaat dit wrd f niet? Spelling Bij een spellingtets wrdt de leerling gevraagd het gedicteerde wrd p te schrijven (actieve kennis) f de juiste spellingwijze van een wrd te kiezen uit twee f meer alternatieven (passieve kennis). Begrijpend lezen en begrijpend luisteren Bij lezen gaat het uiteindelijk m het begrijpen van wat je leest. Leesbegrip is daarm vanaf het mment dat een leerling zijn eerste bek leest een belangrijke factr. Leesbegrip is echter bij beginnende lezers in zeer belangrijke mate afhankelijk van de technische leesvaardigheid (Verheven & van Leeuwe, 2008). Met een tets die gericht is p begrijpend lezen wrdt nagegaan f de leerling vldende in staat is de betekenis en de inhud van een tekst te vlgen, als hij deze zelf met lezen. Als een zwakke lezer uitvalt p begrijpend lezen, is het echter vaak meilijk te achterhalen wat de precieze rzaak van het prbleem is. De prblemen bij begrijpend lezen kunnen een gevlg zijn van 24