8 aanraders om de puzzel te leggen

Transcriptie

1 Inhoud 8 aanraders om de puzzel te leggen 1. Puzzel met gedrag Zoek de relatie tussen leren en gedrag Benoem onderwijsbehoeften op gedrag Kijk en onderzoek gedrag Begrijp gedrag Ondersteun je collega bij gedrag Ondersteun de leerling bij gedrag Werk met de school aan gedrag 82 Meer weten? 93 Reeds verschenen / In voorbereiding 95 3

2 Aanrader 1. Puzzel met gedrag Gedrag is meer dan wat je ziet en meer dan dat we zelfs met twee personen kunnen waarnemen. Om het nog sterker neer te zetten: alles is gedrag. Leren lezen, met poppen spelen, ruzie zoeken of een leertaak maken is ook gedrag. Gedrag is in al zijn mogelijke gedaanten altijd aanwezig. Het wordt de hele dag door anderen waargenomen en beoordeeld. Iemand laat niet overal hetzelfde gedrag zien. Ondertussen doet hij zelf ook plezierige en minder prettige ervaringen op, raakt geïnspireerd, ontmoedigd of denkt er soms het zijne van. Intersubjectieve beoordeling Toegepast op onderwijssituaties valt gedrag ons in meer of minderde mate op. Wat ons opvalt, is sterk gekleurd door onze norm van wat opvallend is. Dit is gebaseerd op ervaring, verwachtingen, denkbeelden, een set van persoonlijke waarden en beroepshouding. In de praktijk interpreteren we snel en voortdurend het gedrag dat we via onze zintuigen waarnemen en kunnen verwerken. 4

3 Gedrag, en daarmee ook beoordelen wanneer iets een gedragsprobleem vormt, is altijd subjectief. Daarom kunnen er gemakkelijk andere meningen over hetzelfde gedrag van een persoon naast elkaar bestaan. Die andere mening is op haar beurt weer gebaseerd op andere ervaringen, waarneming, denkbeelden, waarden, verwachtingen en interpretaties. Om het risico te verkleinen op een toevallige of door een recent incident gekleurde beoordeling kun je beter een intersubjectieve beoordeling geven. Dit kun je bereiken door: Je oordeel te richten op waarneembaar gedrag en te baseren op datgene wat feitelijk gebeurd is. Feiten en interpretaties van elkaar te onderscheiden. Je eigen waarneming en mogelijke interpretaties van gedrag te delen met collega s. Uit te leggen aan een collega welk concreet gedrag voor jou een probleem vormt en waarom. Jezelf in de schoenen van een ander te verplaatsen en dan nagaan waarvoor dat gedrag zou kunnen dienen. Gedrag in drie leefwerelden Dat een leerling ander gedrag in verschillende contexten laat zien of dat je collega dat gedrag anders ziet dan jij, wordt duidelijk gemaakt in de Ecologie van de leerling (Figuur). Dit ecologisch-pedagogisch model plaatst de leerling met zijn onderwijsbehoeften centraal. Ook zijn de personen met wie de leerling tijdens zijn schoolloopbaan te maken heeft naar hun taak of rol ingedeeld. We zien dat een kind in drie leefwerelden opgroeit. Het eerste milieu vormt het gezin, het tweede de school en het derde milieu beslaat de vrije tijd. Deze drie milieus, inclusief alle mensen die daarin van belang zijn voor het opgroeiende kind, zijn op elkaar van invloed en worden op hun beurt weer ingekaderd en ingekleurd door de politiek, tijdgeest, wetgeving, de normen in de samenleving en de waarden in de omgeving waar je geboren bent. 5

4 Dit systeemgericht model plaatst gedragsvraagstukken in de context waarbinnen deze zich afspelen en biedt samenhang tussen alle factoren waardoor het gedrag zich heeft kunnen ontwikkelen. Het aanpakken van gedrag wordt mogelijk op basis van het waarnemen en ondersteunen van onderwijsbehoeften op de sociale en emotionele competentieontwikkeling ( seco ) van leerlingen. Gedrag of een gedragsprobleem vormt geen constante volgens Van der Wolf en Van Beukering, want het is: situatief: gedrag past goed of minder goed in een situatie. relationeel: beide partijen dragen bij aan invloed via hun communicatie. relatief: niet door iedereen hetzelfde ervaren en beoordeeld. fluctuerend: in een bepaalde periode soms afwezig, soms minder aanwezig dan weer hevig. Gedrag kan het beste begrepen worden vanuit een analyse van de schoolcontext. Het gedrag op school komt tot stand vanuit complexe, wederkerige interacties tussen de leerling en zijn leefwerelden. In de tweede leefwereld, het onderwijs spelen interacties tussen de leerling en de verschillende factoren in de onderwijsleersituatie. Daarvan vormt de interactie tussen de leerling en de leerkracht een van de grootste factoren op het ontstaan van gedrag. 6

5 Gedrag in onderwijssituaties Leerkrachten begrijpen wel dat gedrag door zoveel zaken en personen in de situatie wordt bepaald. Toch zou het voor de intern begeleider wel handig zijn om er een formule op los te kunnen laten. Al was het maar tijdens de coaching van je collega s. De volgende formule geeft weer hoe gedrag ontstaat. In woorden staat hier: dat Gedrag de variabele uitkomst is van de combinatie en de kenmerken van Personen in verschillende Contexten. Gedrag is afhankelijk van de taaksituatie en de verwachtingen die de leerkracht heeft en uitspreekt naar de leerling en hoe de communicatie verloopt (met inbegrip van de feedback gericht op de persoon, op het proces, op zelfregulatie en/of op de taak die er op volgt). De gevolgen van dat gedrag en effecten op de beleving bij de leerling (bijvoorbeeld een plezierige sfeer, een voldoende, een complimentje, een applaus, een complexere taak, een hoger niveau bereiken, een glimlach krijgen, een gevoel van teleurstelling, een gevoel van trots of van schaamte) zorgen voor een toenadering of voor een vermijding van de volgende situatie die daar op lijkt. 7

6 Voorbeeld Waarnemen en interpreteren van gedrag Tijdens het waarnemen komen er interpretaties in ons op. We doen dit bewust wanneer we gedrag willen interpreteren om een kenmerkend beeld vast te stellen. Interpreteren is dikwijls een leuke bezigheid. Wel eens met een vriend(in) op een terrasje naar voorbijgangers zitten kijken? Neem de volgende situaties in gedachten. Noteer wat je meteen dacht en wat je er nog meer bij kunt bedenken: - een zwijgende jongen tijdens de pauze. - een meisje staart naar buiten. - een tafelgroepje is niet gericht bezig aan hun taak. - twee jongens spelen aan de rand van de zandbak. - iemand die vraagt om mee te mogen doen met een groepje. - iemand schraapt telkens zijn keel. - iemand giechelt. - twee leerlingen steken tegelijkertijd de vinger op. - een meisje glundert als ze een complimentje krijgt. - een jongen zit zowat met de neus op het papier iets in te vullen. - een meisje wiebelt op de stoel. - een jongen frummelt aan zijn mouwen. - groep 4 loopt in een rij naar de gymzaal. - een collega kijkt weg tijdens teamoverleg wanneer er iets wordt gevraagd. - een meisje van groep 8 wrijft over een pleister op haar onderarm. - een vader die met zijn zoon mee loopt en lang over het afscheid doet. - een leerling zit omgedraaid op zijn stoel tijdens de instructie van een rekenles. - een jongen zet grote ogen op en houdt zijn hoofd iets omhoog richting de jongen naast hem. - een moeder helpt vaak mee op school. - een leerling van groep 6 loopt voor de tweede keer binnen een week de school uit. 8

7 Vier vuistregels voor overleg over gedragsvraagstukken Bij het beoordelen van gedrag en bij het ontwerpen van een plan voor ondersteuning op seco hebben we behoefte aan richting en handvatten. De volgende vier vuistregels kun je als IB er meenemen tijdens een gesprek met collega s en/of ouders over de beoordeling en ondersteuning van gedragsvraagstukken: 1. alles is gedrag 2. alle gedrag is subjectief 3. alle gedrag ontstaat door een samenspel van factoren 4. gedrag is geen constante. De metafoor: het leggen van een puzzel Gedrag en probleemgedrag kun je als puzzelstukken zien. Eerst zien we de losse stukjes, dan begint het zoeken naar de gemakkelijk te leggen hoeken en daarna verder met de eerste stukjes die passen aan de randen. Ontstaat er al iets van een totaalbeeld of valt er een patroon te ontdekken? 9 9

8 Voorbeeld Een gedragsprobleem valt beter te begrijpen en te begeleiden door stukje voor stukje de puzzel te leggen. Dat kun je ook samen met je collega( s) doen. Wanneer je te lang aan het puzzelen bent, bestaat de kans dat je het geheel niet meer overziet. Soms helpt het om een tijdje iets anders te gaan doen of er echt afstand van te nemen. Op een goed moment zie je waar de laatste stukjes in de puzzel passen. Om een overzicht van de losse stukken te verkrijgen, kun je de kijkwijzer Ecologie van de leerling gebruiken. Deze wordt gebruikt bij een casus om tijdens het hele proces van handelingsgericht werken overzicht, inzicht en uitzicht te verkrijgen bij gedragsvraagstukken. In deze TIBtool leggen we in elk hoofdstuk een stukje van de puzzel rond gedragsvraagstukken. Op de volgende pagina volgt een voorbeeld van zo n puzzel. Hier alvast de aanleiding: Ik ontving eens een mailtje van een moeder (over zoon Wim van ruim 7 jaar). Die mail zat vol stukjes uit een legpuzzel. Ik ging op zoek naar ontbrekende stukken informatie en probeerde al een patroon te ontdekken. Ik noteerde feiten, zaken die al redelijk of goed geregeld waren, ik ontdekte beschermende en risicofactoren. Die notities zijn in de ingevulde kijkwijzer terug te vinden als gedeeltes uit deze mail. Daarna heb ik aanvullende vragen opgesteld en mijn eerste beeld bij wijze van check aan haar voorgelegd. Binnen de cyclus van handelingsgericht werken zat ik in de fase waarnemen (gegevens verzamelen en signaleren: een eerste beeld vormen van mogelijke algemene en specifieke onderwijsbehoeften). 10

9 Fragmenten uit mail van moeder:..we hebben te horen gekregen dat hij op een speciale manier de instructies en de lesstof krijgt uitgelegd. Op advies van de school en de orthopedagoog wordt dit de komende tijd gedaan, omdat hij een groot verschil zou hebben tussen de verbale en performale verwerking van informatie. We maken ons zorgen over zijn toekomst. Wim is geboren op Hij zit in groep 4 met twee leerkrachten en heeft het ontzettend naar zijn zin in de klas en heeft daarbinnen en daarbuiten veel vriendjes. Deze klas is zeer groot (35 leerlingen). Wim krijgt al vanaf september extra ondersteuning met spelling en rekenen in een apart groepje. Wij weten dat hij een heerlijk, lief, sociaal en intelligent mannetje is, maar wel één met een concentratieprobleem en behoefte aan structuur en duidelijkheid. Op school gebruiken ze een timer met kleuren maar dit werkt niet altijd waardoor ze al creatief zijn in het stimuleren van Wim. We hebben vorig jaar aangekaart dat er voor ons gevoel iets niet klopt en daar is nu op een fijne manier contact over opgenomen met ons. Wim kan slechts één opdracht tegelijkertijd aan, meer niet want dat is verwarrend voor hem. Ik heb wat opgezocht en het is vaak gelinkt aan een stoornis zoals ADD, ADHD of NLD. De school heeft beloofd om hem dingen eerst verbaal uit te leggen en vervolgens een voorbeeld te geven hoe hij iets moet maken, zodat hij het ziet en daarna zelf kan doen. Helpt dit niet dan wil de orthopedagoog eventueel beslissen om een onderzoek te doen. Dit uit bescherming van Wim omdat hij nog erg jong is. Wat opvalt is dat liedjes die wij verbaal met hem oefenen ontzettend vlug door hem worden opgeslagen. Dit is echt geen enkel probleem. 11

10 TOOL K I J K W I J Z E R E C O L O G I E V A N D E L E E R L I N G Beschermend of protectief Factoren Kind / Leerling School Leraar Schoolteam Zorg/Ondersteuning Klas/groep Peergroup Vrije tijd / clubs / recreatie Gezin / familie Samenleving Risico of belemmerend Om zicht te krijgen op gedragsvraagstukken van leerlingen kunnen we de context waarbinnen zij leven en leren verkennen en begrijpen. De kijkwijzer helpt om vanuit de beschikbare informatie (dossier, observatie, oudergesprek, diagnostisch gesprek leerling) per segment een breed beeld te schetsen en gedrag in samenhang te begrijpen. Per segment worden eerst de kansen, mogelijkheden of situaties verkend die de leerling stimuleren (meer/vaker) gewenst gedrag te laten zien. Hierna volgt de inventarisatie van belemmerende factoren. Leerkrachten en interne begeleiders puzzelen samen om waar mogelijk risicovol gedrag of belemmerende situaties te veranderen in een gewenste richting. De leerkracht en de intern begeleider gebruiken dit brede beeld bij de stappen van waarnemen, begrijpen, vormgeven en evalueren van een handelingsgerichte aanpak. 12

11 Voorbeeld Ingevulde kijkwijzer (casus Wim) Beschermend of protectief Factoren Risico of belemmerend - W. heeft het ontzettend naar zijn zin in de klas. - kan een heerlijk, lief, sociaal en intelligent mannetje voor anderen zijn. - Wat ons opvalt is dat dingen die wij verbaal met hem oefenen (zoals liedjes) ontzettend vlug door hem worden opgeslagen. Dit is echt geen enkel probleem. Kind / Leerling - W. zou groot verschil hebben tussen de verbale en performale verwerking van informatie. - Maar W. is er wel één met een concentratieprobleem en behoefte aan structuur en duidelijkheid. - Hij kan slechts één opdracht tegelijkertijd aan, meer moet echt niet want dat is verwarrend voor hem. - Ik heb wel wat opgezocht en als ik het goed heb begrepen is het vaak gelinkt aan een andere stoornis zoals ADD, ADHD of NLD. W. krijgt daarom al vanaf september extra ondersteuning met spelling en rekenen in een apart groepje. - Een speciale manier de instructies en de lesstof krijgt uitgelegd. - Op school gebruiken ze een timer met kleuren voor hem, maar dit werkt niet altijd waardoor ze al creatief zijn in het stimuleren van W. - De school heeft beloofd om hem dingen nu eerst verbaal uit te leggen en vervolgens een voorbeeld te geven hoe hij iets moet maken, zodat hij het ziet en daarna zelf kan doen. School Leraar 13

12 Beschermend of protectief Factoren Risico of belemmerend -Waardoor ze al creatief zijn in het stimuleren van W. - we hebben aangegeven... daar is nu op een fijne manier contact over opgenomen met ons buiten het 10-minutengesprek. Ze(orth.) houdt het voor nu op deze kloof omdat hij nog zo jong is. W. heeft daarbinnen en daarbuiten veel vriendjes. Heeft daarbinnen en daarbuiten veel vriendjes. heeft daarbinnen en daarbuiten veel vriendjes. -Wij weten sinds een paar jaar dat hij een heerlijk, lief, sociaal en intelligent mannetje is. - Ik heb wel wat opgezocht en als ik het goed heb begrepen is het... Schoolteam Zorg/Ondersteuning Nu denkt de orthopedagoog van school dat W. een verbale-performale kloof heeft Klas/groep Deze klas is wel zeer groot (35 Peergroup Vrije tijd / clubs / recreatie Gezin / familie Samenleving leerlingen) We maken ons zorgen over zijn toekomst. Met de bestaande informatie ging ik deze kijkwijzer vullen, de stukjes uit de puzzel leggen. Ik vroeg nog aanvullende informatie bij moeder op. Daarna heb ik mijn eerste beeld aan haar voorgelegd met de vraag of dit een herkenbaar beeld was? Het klopte. Toen heb ik uitgelegd welke keuzes de school heeft gemaakt, aan welke onderwijsbehoeften werd gewerkt en waarom deze werden gemaakt. Het vormde een bevestiging van de ingezette lijn van school en een geruststelling voor deze ouders. Deze ouders hadden vertrouwen in school en vertoonden steeds meer school-ondersteunend gedrag naar hun zoon. 14

13 Samenvatting Gedrag is altijd en in allerlei gedaanten aanwezig. Wat jou of je collega opvalt, is gekleurd door je norm van wat opvallend is. Gedrag en ook het beoordelen wanneer iets probleemgedrag is, is daarom altijd subjectief. De volgende vier vuistregels kun je als intern begeleider meenemen tijdens gesprekken met collega s en/of ouders over gedragsvraagstukken: 1. alles is gedrag 2. alle gedrag is subjectief 3. alle gedrag ontstaat door een samenspel van factoren 4. gedrag is geen constante. Het gedrag op school komt tot stand vanuit complexe, wederkerige interacties tussen de leerling en zijn drie leefwerelden. In leefwereld van het onderwijs spelen interacties tussen de leerling en de verschillende factoren in de onderwijsleersituatie. Daarvan vormt de interactie tussen de leerling en de leerkracht een van de grootste factoren op het ontstaan van gedrag. In die interactie ligt een kans tot beïnvloeding van gedrag en voor preventie van probleemgedrag op school. Gebruik de metafoor van het leggen van een puzzel om samengestelde gedragsvraagstukken als puzzelstukken te zien. De tool Kijkwijzer ecologie van de leerling zet je in bij een casus handelingsgericht werken rond gedragsvraagstukken. 15