Opskrif: Rondewurms en kliniese tekens van inwendige parasiete in herkouers. Vraag: Gee asb. vir ons meer inligting oor rondewurms in herkouers.

Transcriptie

1 Opskrif: Rondewurms en kliniese tekens van inwendige parasiete in herkouers Vraag: Gee asb. vir ons meer inligting oor rondewurms in herkouers. Antwoord: Inwendige wurmparasiete in herkouers word in drie groot groepe (filums) nl. rondewurms, slakwurms en lintwurms, geklassifiseer. In hierdie antwoord word inligting oor die rondewurmgroep gegee. n Ander naam vir die rondewurms is nematode. Hierdie wurms is langwerpig, draadvormig, silindries, gepunt aan beide punte en as die wurms deurgesny word, het die bouvorm van die groep baie in gemeen. In hierdie antwoord word slegs die mees algemene rondewurmparasiete wat in Suid- Afrika in herkouers gevind word, bespreek. Rondewurmsoorte Skape en bokke Naam Wetenskaplike naam Waar voorkom Haarwurm Haemonchus contortus Melkpens Bruinmaagwurm Teladorsagia circumcincta Melkpens Maagbankrotwurm Trichostrongylus axei Melkpens Bankrotwurm Trichostrongylus spp. Dunderm Haakwurm Gaigeria pachyscelis Dunderm Langnekbankrotwurm Nematodirus spathiger Dunderm Witbankrotwurm Strongyloides papillosus Dunderm Knoppieswurm Oesophagostomum columbianum Dikderm Grootbekwurm Chabertia ovina Dikderm Sambokwurm Trichuris spp. Dikderm Longwurm Dictyocaulus filaria Longe

2 Beeste Naam Wetenskaplike naam Waar voorkom Haarwurm Haemonchus placei Melkpens Bruinmaagwurm Ostertgia ostertagi Melkpens Beesbankrotwurm Cooperia spp. Dunderm Haakwurm Bunostomum phlebotomum Dunderm Witbankrotwurm Strongyloides papillosus Dunderm Spoelwurm Toxocara vitulorum Dunderm Knoppieswurm Oesophagostomum radiatum Dikderm Sambokwurm Trichuris spp. Dikderm Longwurm Dictyocaulus viviparus Longe Parafilaria Parafilaria bovicola Onderhuids Oogwurm Thelazia rhodesii Oog Lewensiklus Alhoewel daar altyd uitsonderings op die reël is, het die groep wurms n direkte lewensiklus. Dit beteken dat daar nie n tussengasheer vir die parasiet se ontwikkeling benodig word nie. Mannetjies en wyfies kom in die dermkanaal van die gasheer voor. Wyfies lê eiertjies wat in die mis uitgeskei word. Indien die omgewingstemperatuur optimaal vir die spesifieke wurmsoort is, ontwikkel daar binne in die eiertjie n eerste stadium larfie. Die eerste stadium larfie breek uit die eierdoppie, vervel en ontwikkel tot die tweede larfstadium. Hierdie tweede larfstadium vervel weer en ontwikkel tot die derde besmetlike larfstadium. Onder optimale omstandighede (genoeg vogtigheid en temperatuur bokant 15 C) geskied hierdie ontwikkeling binne 5 tot 7 dae. Die derde besmetlike larfstadium het n dubbele skede. Hierdie larfie voed nie, maar het genoeg energie tot sy beskikking om vir n baie lang periode te oorleef (maande), mits daar genoeg vogtigheid teenwoordig is en die temperatuur nie te hoog is nie. Die besmetlike larfies beweeg op en af op die grashalms, afhangende van vogtigheid en met beweiding neem die gasheer hulle deur die bek in. Die eerste (L1), tweede (L2) en derde besmetlike larfstadium (L3) word die vrylewende stadia van die parasiet se lewensiklus genoem. In die dermkanaal word die larf ontskede en die derde stadium larf kom vry. Die derde stadium larf groei, vervel en ontwikkel tot die vierde larfstadium. Die vierde larfstadium groei, vervel en ontwikkel tot die vyfde stadium. Die vyfde stadium groei en ontwikkel tot die volwasse stadium. Uitsonderings

3 Sekere rondewurms soos haakwurms, die bees knoppieswurm en witbankrotwurms dring die dier deur die vel binne. Witbankrotwurm en spoelwurms van beeste besmet die gasheer deur die melk. By die langnekbankrotwurm ontwikkel die eerste tot die derde larfstadiums binne in die eiertjie. As die derde larfstadium ten volle ontwikkel is binne in die eiertjie en dit reën of die weiding word besproei, ontsnap die larfies uit die eiertjies. Die besmetlike derde stadium van sambokwurms ontwikkel binne in die eiers en die eier met die larwes word dan deur die dier ingeneem. By witbankrotwurm besmetting word eiertjies met larfies daarin, in die mis uitgeskei. Die oogwurm het n tussengasheer (vlieë) wat die wurmbesmetting oordra. By Parafilaria wat valskneusing veroorsaak, is daar n tussengasheer (vlieë) wat die eiertjies wat in die bloedstreep op die vel voorkom, inneem. In die vlieg ontwikkel die larfies tot die derde stadium en hulle word weer in die oog van die bees vrygestel as die vlieë daar voed. By witbankrotwurm word slegs wyfies gevind in die besmette dier. Hierdie parasiet kan ook sy lewensiklus buite die gasheer voltooi. DEFINISIES Vrylewende stadia Die vrylewende stadia bestaan uit die eerste (L1), tweede (L2) en besmetlike derde stadia (besmetlike L3) parasietlarwes. Epg In n miseiertelling (MET) word die telling uitgedruk as wurmeiers per gram mis (epg). Epidemiologie Epidemiologie is die studie van faktore wat die gesondheid en siektevoorkoms van populasies bepaal. Risikofaktore wat siekteuitbreke in die hand werk en optimale behandeling en voorkoming van siektes word bepaal. METRED toets n Toets, die miseiertelling reduksietoets, waar eiertellings gedoen word om die effektiwiteit van n wurmmiddel te bepaal. Refugia Daar word bereken dat ongeveer 3% van n parasietpopulasie in sy gashere is terwyl 97% as eiers en vrylewende stadiums op die weiding is. Na hierdie 97 % word as refugia verwys.

4 Hipobiose Hipobiose is die vermoё van die wurm in sy gasheer om deur vertraagde ontwikkeling van sy lewensiklus, ongunstige klimaatsomstandighede te oorleef. Voorbeelde hiervan is haarwurm en bruinmaagwurm wat in die onvolwasse stadium vashaak en eers volwasse word, as die klimaatsomstandighede vir die uitbroei van hul eiers gedurende die lente, gunstig raak. Selfgenesing Hipersensitiwiteitreaksie van die melkpensslymvlies teen veral die volwasse wurms. Gesien by haarwurmbesmetting. Na verskeie besmettings van haarwurmlarwes swel die maagslymvlies en word o.a. histamien vrygestel en volwasse wurms word uitgeskei. Die larwes wat die reaksie veroorsaak het, kan tot n nuwe besmetting ontwikkel en selfs vrektes tot gevolg hê. As die reaksie hewig is, kan hierdie larwes ook uitgeskei word. Larwes se ontwikkeling mag ook vertraag word (normaal dae). Selfgenesing in n skaaptrop kan wissel van volle genesing tot geen reaksie nie. Om lamtyd verslapping van weerstand ( PPRR - Peri-Parturient Relaxation of Resistance ) Dit is die verslapping van weerstand teen inwendige parasiete in die ooi rondom lamtyd wat verhoogde eiertellings tot gevolg het. Oorsake is: óf hormonaal (laktasie) óf verskuiwing van immunoglobiene (IgA) van die dermslymvlies na die uier. PPRR kom vanaf n paar weke voor, tot n paar weke na lamtyd, in die ooi voor. Gasheerweerstand teen rondewurms Die vermoë van die dier om te verhoed dat die wurm homself vestig en daardeur word sy lewensiklus onderbreek. Weerstandbiedendheid word gemeet deur n eiertelling: laer waardes dui groter weerstand aan. Gasheerverdraagsaamheid teenoor rondewurms Die vermoë van die dier om produktief te wees ten spyte van n besmetting met rondewurms Nie genetiese faktore wat n rol speel geboortedatum (vroeg enkelinge ) middeljarige ooie (3 jr) se lam Genetiese faktore h 2 0,18 ± 1,0 (Albers - haarwurm) h 2 0,25 ± 0,13 (Piper-PSV - haarwurm) h 2 0,3 ± 0,7 (van Wyk haarwurm)

5 Daar word vinniger vordering met seleksie vir verdraagsaamheid gemaak as die parasietdaging hoog is (die seleksiedruk is dan soveel hoër). Prepatente periode Die prepatente periode of ontwikkelingsperiode is die tydperk wat verloop vandat die besmetting van die parasiet in die gasheer plaasgevind het totdat die volwassenes in die dier voorkom. Daar kan vasgestel word dat volwassenes teenwoordig is deur eiers in n mismonster of bloeduitloopsel (Parafilaria) te identifiseer. PREPATENTE PERIODES Hieronder volg prepatente periodes van n paar inwendige parasiete. Skape Wurmspesie Minimum prepatente periode in dae Witbankrotwurm 9 Langnekbankrotwurm Haarwurm Bruinmaagwurm 21 Bankrotwurm 21 Longwurm Knoppieswurm Grootbekwurm 49 Haakwurm 70 Beeste Wurmspesie Minimum prepatente periode in dae Beesbankrotwurm 14 Maagbankrotwurm 21 Langnekbankrotwurm Haarwurm 22 Bruinmaagwurm Knoppieswurm Haakwurm 52 EIERPRODUKSIE Die eierproduksie vermoë van die verskillende wurmspesies verskil. Die volgende inligting van parasiete in skape is bekend.

6 Hoë eierproduksie Haarwurm: eiers per wyfie per dag Medium eierproduksie Knoppieswurm en grootbekwurm: eiers per wyfie per dag Lae eierproduksie Bankrotwurm en bruinmaagwurm: eiers per wyfie per dag Baie lae eierproduksie Langnekbankrotwurm: 50 eiers per wyfie per dag Voorbeeld van n proef wat gedoen is om aan te toon hoe wurmeiertellings en wurmladings verskil tussen skape wat onder dieselfde omstandighede n kamp bewei. Eiertellings, hematokritte (persetasie rooibloedselle in bloed) en haarwurm - tellings van onbehandelde S.A. vleis merinolammers (8 maande oud), Laaste behandeling 22/12/1993 (fenbendasool) Nr EIERTELLINGS HEMATOKRITTE HAARWURM-TELLINGS (H.CONTORTUS) Dag 0 Dag 6 Dag 0 Dag 6 23/02/ /02/94 22/02/94 16/02/94 22/02/94 L4 5de Volwasse Totaal Dood 15 Dood

7 Uit bogenoemde resultate kan gesien word dat daar nie n goeie korrelasie tussen die hoeveelheid rondewurms in die skape en eiertellings is nie en n mens dus versigtig moet wees om definitiewe afleidings tussen eier- en wurmtellings te maak. Eiertellings op dag 0 wissel van tot wurmeiers per gram mis. Eiertellings op dag 6 wissel van tot wurmeiers per gram mis. Totale aantal haarwurms per skaap wissel van tot Let veral daarop dat skaap nommers 6 en 11 n groot aantal onvolwasse haarwurms het, wat nie eiers lê nie. n Soortgelyke proef is in beeste gedoen en die resultate word hieronder weergegee. Eiertellings en herwinning van wurms uit kalwers wat 122 dae op kikoejoe weiding gewei het en daarna vir 21 dae op sement gehou is voor slagting. Kalfnommer Aantal wurms Eiertelling epg Bogenoemde telling dui daarop dat daar nie n goeie korrelasie tussen eiertellings en die wurms teenwoordig in die kalwers was nie. Wurmeiertellings in beeste is n swak indikator om te bepaal hoeveel rondewurms in die diere teenwoordig is. In beeste vind ons dikwels dat hulle lae wurmeiertellings het, maar dit beteken gladnie dat hulle geen wurms het nie soos uit bg. proef duidelik na vore kom. EPIDEMIOLOGIE Dit is die HOE, WANNEER, HOEKOM en WAAR plus die OMVANG van siekte. Dit is die ekologie wat versteur is. Die epidemioloog moet hom daarmee besig hou om te soek vir herhaalbare of betroubare patrone wat in die natuur voorkom, voordat voorspellings, prognoses (vooruitsigte) en behandeling vir die voorkoming van siektes voorgeskryf kan word. Elemente wat in berekening gebring moet word tydens n uitbreek van siekte a.g.v. n wurmbesmetting.

8 Die spesifieke populasie Wat is die risikofaktor van die populasie wat geaffekteer word? Is hulle hoogs vatbaar, weerstandig of immuun? Is die huidige populasie met parasiete besmet wat n vatbare populasie gaan besmet wat in die kudde ingebring word? Blootstelling aan besmette materiaal Wat is die omvang van besmetting? Is dit larwes wat deur die bek ingeneem word; die vel penetreer of deur n tussengasheer oorgedra word? Is die blootstelling lig, medium, swaar of oorweldigend? Wat is die tydperk van blootstelling kort of lank? Is die parasietblootstelling deur n enkel of deur meertallige spesies? Watter skade rig die besmetting aan akuut of kronies? Wat is die ekonomiese impak? Die populasie bestaan uit: Besmette diere gashere, draers en verspreiders van besmette materiaal alhoewel hulle dalk self geen tekens van n parasietbesmetting toon nie. Vatbare diere sal self gashere word, of verder besmet raak of meer vatbaar raak deurdat hulle hul weerstand verloor. Verwyderings verwydering uit die populasie deur: Vrektes tydens n erge parasietuitbreek. Vermindering deur verkoop of slagting. Behandeling behandeling moet hoogs effektief wees sodat die status van die dier verander na nie-besmetlik en die dier van die siekte genees word. Immuniteit die ontwikkeling van immuniteit teen parasiete in n populasie is baie wisselvallig. Dit wissel ook tussen parasietspesies en die voedingstatus van die gasheer speel ook n groot rol. Die verloop van n parasietuitbreek word bepaal deur: TYD - Die lengte van die lewensiklus van die parasiet(e) - Generasietyd van die parasiet - Tydperk van infeksie - Interaksie tussen tyd en ander faktore soos bv. klimaat wat n invloed op die ontwikkeling van parasiete het TIPE KONTAK - Die vorm en graad van blootstelling aan besmette materiaal - Daar moet onderskei word tussen die aanvanklike besmetting en herbesmetting Verloop van die siekte na kontak met besmette materiaal KLINIESE SIEKTE

9 Hierdie siekte kan makliker gediagnoseer word as daar net een of twee wurmspesies betrokke is, maar word moeiliker as daar meervoudige spesies betrokke is. Kliniese tekens van ronde-, lint- en slakwurms word weergegee. Kliniese tekens Wurmspesies (ronde, slak en lintwurms) Akute vrektes Haarwurm (hiper-akuut) *** Haakwurms * Lewerslakwurm *** Vrektes Haarwurm (akuut en kronies) *** Bankrotwurm *** Maagbankrotwurm * Beesbankrotwurm ** Haakwurm * tot*** Langnekbankrotwurm *** Witbankrotwurm * Sambokwurm * Longwurm ** Lewerslakwurm (sub-akuut en kronies) * Peervormige slakwurm *** Bilharzia ** Bloedarmoede (anemie) Haarwurm *** Haakwurm ** Bruinmaagwurm * Bankrotwurm * Knoppieswurm (beeste) ** Sambokwurm Lewerslakwurms *** Peervormige slakwurm (onvolwasse) ** Bilharzia ** Kwakkeel Haarwurm *** Bruinmaagwurm * Bankrotwurm (effens) * Beesbankrotwurm * Haakwurm* tot *** Knoppieswurm * Lewerslakwurm *** Peervormige slakwurm (onvolwasse) * Swelsel van maag en bene Bruinmaagwurm (Angorabokke) Diarree Bruinmaagwurm *** Maagbankrotwurm *

10 Bankrotwurm *** Beesbankrotwurm *** Langnekbankrotwurm *** Knoppieswurm *** Grootbekwurm * Witbankrotwurm (veral bokkies) *** Spoelwurm * Sambokwurm * Peervormige slakwurm (projektiele) *** Lintwurms Bilharzia (bloedspikkels) *** Konstipasie gevolg deur diarree Konstipasie met baie droë mis Mis swart Mis met bloedspikkels Parsing Boepens Koliek Lusteloosheid Gewigsverlies Anoreksie Melk verdwyn (agalaktie) Haakwurm Witbankrotwurm Haarwurm (akuut) Grootbekwurm Bilharzia Lintwurms Knoppieswurm Spoelwurm Sambokwurm Bankrotwurm Langnekbankrotwurm Haarwurm (kronies) Bruinmaagwurm Maagbankrotwurm Bankrotwurm (kronies) Beesbankrotwurm Haakwurm Knoppieswurm Langnekbankrotwurm Grootbekwurm Spoelwurm Sambokwurm Lewerslakwurm Bilharzia Haarwurm (kronies) Bruinmaagwurm *** Maagbankrotwurm Bankrotwurm *** Beesbankrotwurm Langnekbankrotwurm *** Knoppieswurm Peervormige slakwurm Bilharzia Haarwurm (akuut)

11 Irritasie van die vel Nat ekseem Bloeipunte op vel Knoppe op bors en agterpote Hoes, asemhalingsprobleme, neusuitloopsels Skuimerige neusuitloopsel Verlamming Wankelrig Senuweesimptome Draaisiekte, malkopsiekte Haakwurm Witbankrotwurm Parafilaria Onchocerca gibsoni Longwurm Neuswurmvlieg Witbankrotwurm Witbankrotwurm Bilharzia Gedoelstia spp. Vlieg Taenia multiceps *** = baie belangrike oorsaak ** = belangrike oorsaak * = kan teken veroorsaak SUBKLINIESE SIEKTE Diagnose hiervan, asook om hierdie siekte van ander siektes te onderskei, mag problematies wees. Deur diere te behandel en die effek daarna waar te neem, mag dalk die maklikste uitweg wees om n diagnose te maak, veral as dit nodig is om die ekonomiese impak van die besmetting te meet. Die gevolge van n subkliniese wurmbesmetting Verminderde gewigstoename. Verminderde karkaskwaliteit - Verlaagde uitslagpersentasie - Verlaagde oogspiergewig - Swakker vetneerlegging Verlaagde melkproduksie Verlaagde vrugbaarheid Onderdrukte immuniteit Onderdrukte voerinname Belemmerde opname en vertering van proteïene - Lekkasie van proteïene - Beskadigde dermselle - Slym word geproduseer Belemmering in energie metabolisme - Negatiewe energie balans - Verswakte gewigstoename Hipersensitiwiteitsreaksie - Verhoogde deurlaatbaarheid van proteïene - Versnelde dermbeweging verlaag absorbsie van voedingstowwe

12 GASHEERWEERSTAND (Definisie) Die vermoë van die dier om te voorkom dat n wurmpopulasie homself in die dier vestig. In beesproewe is vasgestel dat beeste weerstand teen parasiete ontwikkel nadat hulle aan die spesifieke parasiete blootgestel is. Alhoewel die weerstand sterk en volhoubaar is, ontwikkel 8% van die kudde nie n weerstand nie. Parasietspesie Beesbankrotwurm Haakwurm Haarwurm Knoppiesurm Bruinmaagwurm Periode wat dit neem na besmetting voordat bees immuun is 4 maande 5 tot 9 maande 6 tot 12 maande 8 tot 12 maande 24 maande Skape se vermoë om weerstand te ontwikkel is baie swakker as die van beeste. AANPASBAARHEID of VERDRAAGSAAMHEID (Definisie) Die vermoë van die dier om saam met parasiete te lewe en die nagevolge van die parasiet te oorkom. Die FAMACHA sisteem is volgens hierdie vermoё tot aanpasbaarheid ontwikkel. Diere word geïdentifiseer wat saam met haarwurm kan lewe en produseer. EVALUASIE VAN WURMBESMETTINGS Algemene beginsels wat in aanmerking geneem moet word tydens die evaluasie van inwendige parasietbesmettings 1. Biologiese beginsels (a) Elke dier is met n sekere aantal inwendige parasiete besmet. Die vraag moet nou wees: Wat diagnoseer ons nou eintlik? (b) Die besmetting van die omgewing deur parasiete is voortdurend, maar die inname van die besmetting is nie konstant nie. (c) Lewensiklus elke parasietspesie het n algemene lewensiklus. Die lewensiklus van elke parasietspesie moet in stadia en fases verdeel word om n algemene patroon vas te stel sodat n strategie vir die beheer van elke spesie vasgestel kan word. Die beheer van die stadia (vrylewende en parasitiese) mag staties (voorkomend) wees terwyl beheer van die fases (besmettings) dinamies (strategies) mag wees. Daar moet onderskei word tussen natuurlike en mensgemaakte beheermaatreëls. 2. Ekonomiese beginsels (a) Parasiete is parasities. Parasiete is skadelik en is nie voordelig vir die dier nie. (b) Siekte wat parasiete veroorsaak, is gekoppel aan die aantal parasiete teenwoordig en die skade wat hulle veroorsaak. Alle parasiete veroorsaak skade en om die

13 ekonomiese skade te bereken moet daar geweeg en gemeet word. Maak n diagnose deur diere te behandel en die verbetering te meet. (c) Siekte veroorsaak deur parasiete tas die hele kudde aan Alle diere in die kudde is besmet; alle diere is blootgestel aan besmetting en die produktiwiteit van diere word aangetas. Behandeling en beheer raak elke dier in die kudde. Ekonomiese impak van rondewurmbesmettings Die volgende faktore, wat gaan bepaal of daar kliniese of subkliniese infeksies in die diere teenwoordig mag wees, is ter sake: Die parasietspesie of spesies betrokke Die getal parasiete teenwoordig in die dier Vind herbesmetting van parasiete plaas? Klimaattoestande Kondisie van die diere Ouderdom van die diere Kwaliteit van die weiding Immuniteit S O S dra by tot verhoogde parasietprobleme - Stagnasie - Oorbevolking - Stres Ander siektetoestande teenwoordig bv. BVD. Bestuur Die gevolge van n subkliniese wurmbesmetting Verminderde voerinname Anoreksie Verminderde gewigstoename. Verminderde karkaskwaliteit - Verlaagde uitslagpersentasie - Verlaagde oogspiergewig - Swakker vetneerlegging Verlaagde melkproduksie Verlaagde vrugbaarheid Onderdrukte immuniteit Onderdrukte voerinname Belemmerde opname en vertering van proteïene - Lekkasie van proteïene - Beskadigde dermselle - Slym word geproduseer Belemmering in energie metabolisme - Negatiewe energiebalans

14 - Verswakte gewigstoename Hipersensitiwiteitsreaksie - Verhoogde deurlaatbaarheid van proteïene - Versnelde dermbeweging verlaag absorbsie van voedingstowwe 3. Ekologiese beginsels faktore wat die stadia en fases van die lewensiklus beïnvloed (a) Meteorologiese toestande Vogtigheid en temperatuur speel n groot rol in die voorkoms en oorlewing van die vrylewende stadia van parasiete. (b) Weiding n Gunstige mikro-omgewing is baie belangrik vir die oorlewing van die vrylewende stadia van parasiete. (c) Gasheer-parasiet interaksie Van belang is kruisbesmetting van parasiete tussen skaap en bees; die verskil in reaksie op parasietbesmetting van skape en beeste. Kruisbesmetting van parasiete is veral van belang as veilige weidings geskep word deur bees en skaap alternatiewelik op weidings geplaas word. Skaap en bees deel sekere parasiete soos bv. lewerslak en maagbankrotwurm. Die skaap se haarwurm besmet beeste, maar veroorsaak gewoonlik nie probleme nie, maar die beeshaarwurm (Haemonchus placei) kan groot probleme in skape veroorsaak. (d) Vorm van die mis mag n rol speel in die oorlewing van die vrylewende stadia van parasiete korrels, miskoek, slapmis (e) Voedingstoestande Voeding het n direkte invloed op weerstand, weidingspatrone en gewoontes van diere. 4. Ander beginsels (a) Seisoenale patrone van siektes Patrone word vasgelê deur klimaat en bestuursfaktore bv. lam en kalfseisoene asook speentye. (b) Toepassing vir beheer Herhaalbare patrone in die voorkoms van parasietuitbreke stel ons in staat om n strategiese beheermetode te volg terwyl n onreëlmatige patroon n taktiese beheerprogram tot gevolg het. Vir wanneer om taktiese parasietbeheer toe te pas, sal epidemiologiese inligting aanduiding kan gee watter omstandighede tot parasietuitbreke sal lei. Behandeling kan dan betyds gegee word. Periodieke waardering van omstandighede moet gereeld gedoen word. (c) Beheer is n kompromismaatreël Bestuur van vee en weiding moet gekoördineer word om optimale produktiwiteit te bereik. Om hierdie doel te bereik, mag dalk nie die absolute beheer van parasiete beteken nie. Die rede hiervoor is dat die onoordeelkundige en oorgebruik van wurmmiddels daartoe mag lei dat daar vir weerstandbiedende parasiete geselekteer word. (c) Gebruike van wurmmiddels

15 Strategiese en taktiese gebruik van wurmmiddels om te verhoed dat parasietbesmettings parasitiese siektes word. Genesende gebruik om te verhoed dat diere vrek en ekonomiese verliese gely word. Diagnostiese gebruik om die ekonomiese impak van n wurmbesmetting in n kudde te bepaal. Spesifieke gebruik van n wurmmiddel om sekere eienskappe van die middel te benut. Die immunologiese gebruik van die wurmmiddel bv. levamisool wat n immunstimulant is. Eksperimentele gebruik van n middel. Gebruik van wurmmiddels met n nawerking om n sekere doel te bereik. DIAGNOSE Die maak van n diagnose is n onontbeerlike stap in die proses van inwendige parasietbeheer. Algemene beginsels Elke dier is met parasiete besmet n Misondersoek wat net die aanwesigheid van wurmeiers bepaal, is van weinig nut. Miskulture en larfidentifikasie moet gedoen word om te bepaal watter parasiete teenwoordig is. Kennis van die lokale epidemiologiese omstandighede sal help om te voorspel of die teenwoordigheid van die parasiete n bedreiging vir die kudde inhou. Die besmetting is voortdurend Soms mag dit nodig wees om die graad van besmetting in n kudde te bepaal, veral as die klimaatsomstandighede die vrylewende stadia van parasiete bevoordeel. Diere is ook meer vatbaar gedurende lam- en kalftyd, asook gedurende die speenproses. Differensiële diagnoses moet altyd in gedagte gehou word. Wanvoeding mag dieselfde kliniese tekens as n wurmbesmetting gee. Ekonomiese verliese wat deur parasiete veroorsaak word, moet geskat of bepaal word. Die maklikste is om n groep diere te behandel en te vergelyk met n onbehandelde kontrole groep. Miseiertellings Soos reeds voorheen gemeld, moet daar met omsigtigheid te werk gegaan word om miseiertellings te interpreteer. n Hoё telling beteken dat daar baie wurms teenwoordig moet wees. n Lae telling beteken dat daar min wurms is óf onvolwasse wurms is wat nog nie eiers lê nie óf dat daar wurms teenwoordig is, maar dat hulle min of geen eiers lê nie. Onthou dat soos voorheen gemeld verskillende wurmspesies verkil in hulle eierlêkapasiteit. Miseiertellings is van groot waarde om die effektiwiteit van wurmmiddels te bepaal. n Miseier reduksietoets (METRED) kan deur jou veearts gedoen word.

16 Miskulture Miskulture kan gemaak word en die derde besmetlike stadium larfies kan geoes en geїdentifiseer word. So kan vasgestel word watter wurmspesies in die dier teenwoordig is, sonder om die dier te slag. Wurmtellings Aksie Met n deeglike nadoodse ondersoek word 'n totale en differensiële wurmtellings gedoen. Onvolwasse en volwasse stadiums van elke wurmspesie word geïdentifiseer. Opgeleide personeel word benodig om hierdie tellings te doen. Die beste is om n lewende dier na u veearts te neem om hierdie prosedure te laat uitvoer. n Deeglike geskiedenis van die kudde, doseerprogram asook meteorologiese gegewens moet beskikbaar wees. Interpretasie van tellings Die patogeniese effek (skade wat aangerig word) van elke spesie wat gevind word, moet in berekening gebring word. Daar moet ook geёvalueer word watter skade die onvolwasse stadiums van die parasiete aanrig. - Daar is n verhouding tussen die grootte en ouderdom van die gasheer en die effek wat die wurms op die dier sou hê. Bv haarwurms sal n Merinospeenlam laat vrek terwyl van dieselfde soort n volwasse skaap sal dood. - Die periode (tyd) wat n dier besmet is, speel ook n rol. 2 x die getal wurms + y dae van besmetting = x + 2y Uit hierdie vergelyking kan gesien word dat die tydperk van besmetting n groot rol speel. Dit is nie altyd maklik om die periode vas te stel nie, maar as daar in die geskiedenis teruggegaan word, kan uit weersomstandighede nagegaan word wanneer moontlike besmetting plaasgevind het. Die teenwoordigheid van onvolwasse wurms beteken nie in alle gevalle dat die besmetting onlangs verkry is nie. In spesies, waar wurmstadiums in die weefsels voorkom, bv. bruinmaagwurm en knoppieswurm, mag die onvolwasse wurms wat gevind word, maande oud wees. Vertraagde ontwikkeling a.g.v. gasheerweerstand teen parasiete kom in die meeste spesies voor. Hipobiotiese wurms (vertraagde, geïnhibeerde, hibernerende, dormante) moet ook aandag geniet. Wyfiewurms moet ook ondersoek word en vasgestel word of hulle die normale hoeveelheid eiers bevat. n Afname in eiervorming mag n aanduiding van n baie jong infeksie óf seniliteit van wurms óf gasheerweerstand wees. n Voorbeeld is waar bankrotwurms gewoonlik 14 tot 16 volle ontwikkelde eiers bevat, daar in n skaap wat n sekere mate van weerstand het, slegs 6 tot 8 eiers voorkom.

17 Kumulatiewe uitwerking n Meervoudige besmetting beteken dat verskeie areas van die dermkanaal betrokke is. Bv bruinmaagwurms plus bankrotwurms plus langnek bankrotwurms in n skaap het baie dieselfde effek op die skaap as wurms van een van die spesies. Eiertellings kan ook gebruik word om kummulatiewe uitwerking te bereken. n Milde infeksie van elk van twee bloedsuiende parasiete soos bv. haarwurm en lewerslakwurm mag eindig in n erge bloedarmoede. Wanvoeding sal vererger word deur n bankrot-en-knoppieswurmbesmetting wat die eetlus van n dier demp. n Puntesisteem kan gebruik word om die belang van n meervoudige besmetting in skape te bereken. Wurmsoort Aantal wurms Punt Bruinmaagwurm Haarwurm Maag bankrotwurm Bankrotwurm Langnek bankrotwurm Grootbekwurm Knoppieswurm Uit bogenoemde syfers kan afgelei word dat bruinmaagwurms dieselfde skade sal aanrig as 500 haarwurms of bankrotwurms ens. Enige telling hoër as 2 in n speenlam moet as betekenisvol beskou word. Waar knoppieswurm dermletsels veroorsaak, moet hierdie letsels ook in berekening gebring word. INTEGRASIE Dit is die opweging van alle bydraende oorsake om tot n diagnose te kom. Dit sluit in alle faktore van epidemiologie wat aanleiding tot n parasietuitbreek gaan gee; wat die verloop gaan bepaal; of wat die herstel van die diere gaan beïnvloed. Evaluasie gaan ook die onmiddellike aksie (takties) of toekomstige behandeling (strategies) bepaal. Die bepaling van wurmweerstand teen die verskillende wurmmiddelgroepe is van groot belang wanneer n strategie van beheer bepaal word. BEHEER Wurmmiddels word algemeen gebruik om diere van parasitiese siekte te genees en diere na normale gesondheid te laat terugkeer. Dit beteken nie noodwendig dat die dier onmiddellik na sy vorige produksie sal terugkeer nie en dit mag selfs n lang tyd neem voordat dit gebeur en soms nooit nie. Totdat dit in die toekoms gebeur dat parasiete uitgeroei of dat diere vroeg in hulle lewe teen parasiete geïmmuniseer kan word, sal die doel van parasietbeheer wees om die parasietpopulasie op so n vlak te hou dat die produksie van die dier nie benadeel word nie. Hierdie vlakke sal varieer afhangende van die intensiteit van die produksiesisteem.

18 Daar is argumente vir en teen die herhaaldelike gebruik van wurmmiddels. ( suppressive dosing ). Herhaaldelike doserings met dieselfde middel lei tot seleksie van weerstandige parasiete. n Voorbeeld van so n stam is die Kokstad haarwurmstam. Groep Middel Dosis (mg / kg) % beheer (geometries) 1 Moksidektien (verskeie formulasies) 0,2 81 tot 96 1 Ivermektien (verskeie formulasies) 0,2 1 tot 26 1 Abamektien 0, Doramektien 0, Fenbendasool 0,5 6 3 Levamisool 7, Klosantel Trichloorfon Beheer van vrylewende stadia (a) Weer Dit is die belangrikste manier van natuurlike beheer. Daar is hoë mortaliteit a.g.v. uitdroging en direkte sonlig en vir sekere spesies koue. Die weerstandigheid van spesies varieer: langnekbankrotwurm en sambokwurm is veral weerstandig bruinmaagwurm is redelik weerstandig haarwurm en knoppieswurm is die minste weerstandig (b) Bestuur Rus en rotasie van kampe speel n groot rol. Langnekbankrotwurm, bruinmaagwurm en grootbekwurm kan koue toestande weerstaan terwyl langnekbankrotwurm en sambokwurm uitdroging weerstaan. (d) Vernietiging Chemiese middels wat larwes dood, vernietig ook die weiding en is ook nie koste effektief nie. Swamme (Duttingtonia flagrans) val die vrylewende larwes aan en vernietig hulle. Navorsing is gedoen om die moontlike gebruik van hierdie swamme in parasietbeheer te evalueer. Tot op hede is die gebruik van swamme nog nie gekommersialiseer nie. Miskruiers speel n groot rol in die opbreek van miskoeke en korrels. Wurmeiers word dan aan die weerselemente blootgestel, asook in die grond met misballe begrawe. Wat is n veilige weiding? Hierdie is weidings wat voorberei word vir wurmvatbare skape (ooie, lammers, speenlammers) met die doel dat die weiding so min as moontlik besmetlike larwes bevat. Veilige weidings word bewerkstellig deur die weiding te laat rus. n Rusperiode korter as 3 tot 4 maande is gewoonlik nie genoeg nie, behalwe as daar tydperke van lang warm,

19 droë weersomstandighede is. Koue, droë toestande in die winter is ook nie gunstig vir die eiers van haarwurm en knoppieswurm om te ontwikkel in besmetlike larwes nie. Die alternatiewe beweiding van weidings deur skape en beeste kan ook n groot rol speel om veilige weidings te vestig. Alhoewel daar sekere wurmparasiete is wat skape en beeste deel bv. lewerslakwurms, peervormige slakwurms, beeshaarwurm (H. placei), maagbankrotwurm, langnekbankrotwurm en sekere beesbankrotwurms. Die bees en skaap se bruinmaagwurms asook die derm bankrotwurms word nie geredelik tussen skape en beeste oorgedra nie. Haarwurm van skape (H.contortus) besmet wel beeste, maar veroorsaak nie ernstige probleme nie. Die haarwurm van beeste (H.placei) besmet wel skape en veroorsaak dieselfde siekte as die haarwurm van skape. Beeste wat alreeds weerstand teen rondewurms opgebou het (2 jaar oud), moet in so n rotasiesisteem gebruik word. Ouer, meer weerstandbiedende skape (hamels, droë ooie) kan ook gebruik word om weidings vir vatbare lammers voor te berei. Lammers wat swak doen, kom algemeen op plase voor en om n presiese diagnose van die oorsaak te maak is nie altyd maklik nie. Deur diere terapeuties te doseer en diere daarna te evalueer word dikwels gedoen. Deur spoorelemente toe te dien, help ook dikwels om die probleem te oorkom. Die toediening van wurmmiddels op n gereelde basis is heel moontlik baie meer as wat werklik nodig was om die parasiete te beheer. Geskryf deur: Dr. Faffa Malan, konsultant; dr. Jan van Wyk en prof. Gareth Bath, Fakulteit Veeartsenykunde, Universiteit van Pretoria. Bronne Reinecke, R.K Veterinary Helminthology. Butterworths. ISBN Refresher course for Veterinarians, Proceedings no. 58. Refresher course on sheep. August University of Sydney.