Ondernemen met visie. Kansen en uitdagingen voor de ondernemer aan de vo o ra vo n d van het jaar 2000

Transcriptie

1 Ondernemen met visie Kansen en uitdagingen voor de ondernemer aan de vo o ra vo n d van het jaar 2000 Z o e t e r m e e r, juli 1998

2 ISBN: Prijs: ƒ 50, - Bestelnummer: A9802 EIM is een onde r z o e k s b u reau met 150 prof e s s io na l s. EIM verschaft beleid s- ge r ic hte en pra k t i j kge r ic hte info r ma t ie van socia a l - e c o no m i s c he aard voor en over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleid s i ns t a nt ie s. EIM is ge v e s t igd in Zo e t e r me e r. Behalve op Ne de r l a nd ric ht EIM zich ook op de E u ropese econo m ie en op ande re cont i ne nten. Voor meer info r ma t ie over EIM en wat EIM voor u kan beteke nen, kunt u contact met ons opne me n. Adre s : Italiëlaan 33 Po s t a dre s : Postbus AA Zo e t e r me e r t e l e fo o n : t e l e fa x : We b s i t e : w w w. e i m. n l De ve ra n t wo o rdelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of onders t e u n i n g in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wo rdt ve r m e l d. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in we l ke vorm ook, alsmede opslag in een re t r i eval system, is uitsluitend toegestaan na s c h r i f t e l i j ke toestemming van EIM. EIM aanva a rdt geen aanspra kelijkheid voor drukfouten en/of andere o n vo l ko m e n h e d e n. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support in p a p e rs, essays and books is permitted only when the source is clearly m e n t i o n e d. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing erro rs and/or other i m p e r f e c t i o n s.

3 I n h o u d Vo o r wo o rd I n l e i d i n g De invloed van ICT op het bedrijfsleve n I n l e i d i n g Tien actuele trends in (data)communicatie C o n c l u s i e I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g I n l e i d i n g Internationale handel: export en import D i recte investeringen in het buitenland I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g s va a digheden r van het MKB Effecten van internationalisering C o n c l u s i e Individualisering: Mass Customization I n l e i d i n g Individualisering, informatie- en communicatietechnologie Effecten van massa-individualisering: kans of bedreiging voor het MKB? C o n c l u s i e L i b e ralisering en dere g u l e r i n g I n l e i d i n g Effecten van dere g u l e r i n g G evolgen voor het midden- en kleinbedrijf C o n c l u s i e I n n ova t i e I n l e i d i n g Door technologische ontwikkelingen minder schaalnadelen voor kleinere bedrijve n De onderschatte rol van het MKB in inve n t i e s, R&D en innova t i e s I n n ove ren kan alleen in samenwe r k i n g I n n ovativiteit is cruciaal om door middel van pro d u c t d i f f e rentiatie vele gesegmenteerde nichemarkten te kunnen bedienen C o n c l u s i e

4 7 O n d e r n e m e rs c h a p I n l e i d i n g Ve randeringen in aspecten van het ondernemers c h a p Aandachtspunten met betrekking tot de kwaliteit van het ondernemers c h a p C o n c l u s i e E m p l oyability: olie op het rad van flex i b i l i s e r i n g? I n l e i d i n g Wa a rom employa b i l i t y? Stand van zake n Ka n s e n B e d re i g i n g e n C o n c l u s i e S l o t b e s c h o u w i n g

5 Ondernemen met visie Vo o r wo o rd Ondernemen met visie geeft in enkele compacte hoofdstukken een overzicht van de belangrijkste topics en trends die van belang zijn voor het Nederlandse bedrijfsleven en het MKB. Het overzicht is samengesteld in opdracht van het Ministerie van Economische Z a ken. Begin 1997 startte het Ministerie de vo o r b e reiding van het Debat Employability, dat later dat jaar zou plaatsvinden. In het kader van de vo o r b e reiding had het ministerie behoefte aan een overzicht van doorwerking van een aantal topics en trends op het Nederlandse MKB. Deze topics en trends hebben alle te maken met de uitdaging van economische vernieuwing voor het Nederlandse b e d r i j f s l eve n. To p i c s I n n ova t i e O n d e r n e m e rs c h a p E m p l oya b i l i t y. Tre n d s Informatie- en CommunicatieTechnologie (ICT) I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g I n d i v i d u a l i s e r i n g L i b e ralisering en dere g u l e r i n g. De vraagstelling spitste zich dus toe op de re l evantie van de topics en trends voor het MKB, waarbij drie typen bedrijven zijn onderscheiden, te we t e n : t e c h n o l o g i e - i n d i f f e ente r MKB-bedrijve n t e c h n o l o g i evolgende MKB-bedrijve n high-tech, innova t i eve MKB-bedrijve n. Eind januari 1997 benaderde het Ministerie van Economische Zake n EIM met het verzoek op basis van de bij het Instituut aanwe z i g e expertise binnen twee we ken antwo o rd te geven op de gestelde vragen. EIM kon aan het verzoek van de opdra c h t g ever voldoen, door de know how van een team van EIM-experts te bundelen. Binnen de gestelde termijn is de re l evantie van de drie topics en van de vier t rends in beeld gebracht, en een week later zijn na een bespre k i n g met ve r t e g e nwo o rd i g e rs van het Ministerie aandachtspunten vo o r het Employability Debat aangereikt. Een derg e l i j ke prestatie wa s mogelijk doordat EIM beschikt over een team van experts op een veelheid van terreinen die topics en trends aangaande het MKB op de voet volgen, waarbij zij wo rden ondersteund door de data- en 5

6 Vo o r w o o r d i n f o r m a t i e systemen van het Instituut en door de uitkomsten van een b rede scala van studies. Hierdoor kan EIM snel antwo o rd geven op velerlei ad hoc vragen. Deze publicatie vormt daarvan een duidelijk b ew i j s. Het team dat Ondernemen met visie tot stand heeft gebra c h t bestond uit: d rs. A. Bruins d rs. Y. van der Burg h d r. M. Clement d rs. J.A. van Dijke n d rs. K.R. Jonkheer d r. Y.M. Prince p rof. dr. A.R. Thurik d rs. F. W. van Uxe m d rs. P.Th. van der Zeijden. O ver economische vernieuwing kan gedebatteerd wo rden, maar economische vernieuwing vo l t rekt zich niet tijdens een debat. Economische vernieuwing vo l t rekt zich in een continu proces in de dagelijkse praktijk van ondernemen, we r ken en beleidsontwikke l i n g, waarbij een brede kring van personen, ondernemingen en instanties is betro k ken. EIM heeft daarom besloten de informatie die ten behoeve van het debat bijeen is gebracht beschikbaar te maken voor een b rede kring van betro k kenen door het uitbrengen van deze publicat i e. 6

7 Ondernemen met visie 1 I n l e i d i n g Topics en trends met het oog op economische ve r n i e u w i n g Aan de vo o ravond van het jaar 2000 is voor de economische ve r- nieuwing een drietal topics in het bijzonder van belang, namelijk: i n n ova t i e o n d e r n e m e rs c h a p e m p l oya b i l i t y. Een viertal trends staat in nauwe relatie met deze topics, namelijk: informatie- en communicatietechnologie (ICT) i n t e r n a t i o n a l i s e r i n g i n d i v i d u a l i s e r i n g l i b e ralisering en dere g u l e r i n g. Tussen de dive rse topics en trends bestaan duidelijke verbanden. De o n t w i k kelingen op het gebied van ICT vormen de belangrijkste uitdaging en kans binnen het meer generieke topic innovatie voor het ( M K B - ) b e d r i j f s l even. Onder andere va nwege het feit dat de internationale communicatie- en tra n s p o r t kosten door technologische ontw i k kelingen blijven dalen, tezamen met de ve rd e rgaande economische integratie en liberalisering van het handelsve r ke e r, gaat de internationalisering ve rd e r. De technologische ontwikkelingen en toenemende economische integratie in de we reld dwingen libera l i s e r i n g af en bevo rd e ren tegelijkertijd de reële ko o p k ra c h t verbeteringen va n een groot deel van de we re l d b evolking. Deze reële ko o p k ra c h t ve r b e- teringen maken een toenemende individualisering van de consum e n t e n vo o r ke u ren mogelijk. En de individualisering voedt en faciliteert de internationaliseringstrend weer op haar beurt. Door bove n- genoemde topics en trends wo rden ondernemerschap en employa b i- lity van steeds groter belang. Alléén op deze wijze kunnen hoogwa a rdige economieën, zoals Nederland, zich in een steeds turbulent e re omgeving voldoende snel aanpassen aan ve ra n d e rende omstand i g h e d e n. In deze publicatie laat EIM zien wat de re l evantie is van de genoemde topics en trends voor het MKB. Daarbij zijn drie typen bedrijve n o n d e rscheiden, te we t e n : t e c h n o l o g i e - i n d i f f e ente r (MKB-)bedrijve n t e c h n o l o g i evolgende (MKB-)bedrijve n high-tech, innova t i eve bedrijve n. 7

8 I n l e i d i n g H o ewel er tussen de dive rse topics en trends duidelijke ve r b a n d e n bestaan, is aan elk een apart hoofdstuk gewijd. De mate wa a r i n aspecten van de topics en trends re l evant zijn voor de drie typen b e d r i j ven, wo rdt aan het eind van de conclusies van elk hoofdstuk in een tabel aangeduid door middel van plussen en minnen. Hoe meer minnen, hoe minder de re l evantie van een aspect voor het desb e t reffende type bedrijf is, hoe meer plussen, hoe hoger de re l eva n- tie is. In de slotbeschouwing waarin aandachtspunten met het oog op economische vernieuwing wo rden aangereikt wo rdt in tegenstelling met de vo o rafgaande hoofdstukken uitgegaan van de samenhang en de onderlinge beïnvloeding van de topics en tre n d s. Definiëring van de drie typen bedrijve n De drie typen bedrijven wo rden als volgt gedefinieerd. Te c h n o l o g i e - i n d i f f e rente (MKB-)bedrijven (ongeveer bedrijv e n ) Dit zijn bedrijven die de technologische ontwikkelingen re a c t i e f o n d e rgaan. Zij wo rden uitera a rd wel met allerlei technologische ontw i k kelingen geconfro n t e e rd (ICT, computers, faxen, Internet, nieuwe betalingswijzen, nieuwe re machines) die behoorlijk ingrijpend kunnen zijn, maar zij ondergáán dat meer dan dat zij pro-actief de b e d reigingen het hoofd bieden en de kansen benutten. De leve ra n- cier legt op dat je voortaan via EDI je spullen moet bestellen, de bank dwingt je te kiezen tussen Chipper en Chipknip, de oude machine wo rdt niet meer gemaakt dus bij ve r vanging neem je de nieuws t e. Tot deze groep bedrijven wo rden ook de MKB-ondernemingen gerekend waarbij de directeur/ondernemer/bedrijfsleider als technisch g e o r i ë n t e e rde persoon op elke beurs valt voor het nieuwste van het n i e u wste (nog sneller, nog meer opties, nog flexibeler) en deze machine aanschaft zonder zich af te vragen wat de klant hiera a n heeft. En ook die (MKB-)ondernemers die nog net vóór het einde va n het jaar het nieuwste van het nieuwste aanschaffen omdat de accountant aan het eind van het jaar zegt dat men een goed jaar achter de rug heeft. Een globale raming van EIM leert dat 93 procent van alle MKB-bedrijven (circa bedrijven) totaal niet re l evant is als het gaat om t e c h n o l o g i e b evo rdering en technologiebevo rd e rende instrumenten. Tot deze groep behoren de bedrijven met minder dan 10 we r k n e m e rs in dienst en alle bedrijven uit sectoren als de detailhandel, de horeca, de re p a ra t i e s e c t o, rhet ve r voer en de overige dienstve r l e n i n g. 8

9 I n l e i d i n g Technologievolgende (MKB-)bedrijven (ongeveer bedrijven) Dit zijn bedrijven die pro-actief de technologische ontwikke l i n g e n b e o o rdelen en met hun relatief beperkte mogelijkheden de ka n s e n p ro b e ren te benutten. Het zijn bijvoorbeeld de ondernemers : die ná de ko p g roep (early adopters) en nadat de kinderziektes ove r wonnen zijn de nieuwe re machines aanschaffen; die begrijpen dat door deze machine aan te schaffen men een geheel nieuw type klanten en geheel nieuwe markten kan gaan bedienen; die op het gebied van pro d u c t i n n ovaties eerder slim imiteren en kleine verbeteringen aanbrengen dan zelf de trend te zetten om f i rst mover advantages te behalen; die met bestaande technologieën nieuwe toepassingen bedenke n en re a l i s e re n ; die door een stukje dienstverlening te koppelen aan een nieuw p roduct een nieuwe PMDC cre ë ren waar nog niemand aan gedacht heeft. EIM re kent ruwweg een groep licht innova t i eve bedrijven (circ a bedrijven) tot de technologievolgende bedrijven. Deze schatting is gebaseerd op het gegeven dat 23 procent van de industriële b e d r i j ven licht innovatief is, de doelgroep van de WBSO op ongeve e r bedrijven geschat kan wo rden (inclusief de innova t i eve b e d r i j ven) en het feit dat ongeveer 50 procent van de bedrijven nieuwe producten ontwikkelt. Tot de technologievolgende bedrijven wo r- den ook de niet-innova t i eve bedrijven gere kend. Deze laatste subg roep bestaat uit alle bedrijven in de industrie, de bouw, de gro o t- handel en de zake l i j ke dienstverlening met meer dan 10 we r k n e m e rs in dienst en die niet gere kend zijn tot de innova t i eve bedrijven en de licht innova t i eve bedrijve n. High-tech, innovatieve MKB-bedrijven (ongeveer bedrijven) Dit zijn de bedrijven die geheel nieuwe producten op de markt bre n- gen, nieuwe wijzen van vo o r t b rengen bedenken, met geheel nieuwe concepten de markt benaderen. Deze groep ondernemingen is in staat om een nieuwe markt en een geheel nieuwe niche te ontwikkelen, die de technologievolgende bedrijven ve r volgens helpen mede tot ontwikkeling te brengen. De innovativiteit van deze (MKB-) b e d r i j ven hoeft niet tot uiting te komen in formele R&D-inspanningen en/of patenten. Het gaat om naar schatting bedrijven, een schatting die is gebas e e rd op het feit dat ongeveer 21 procent van de industriële bedrijve n sterk product- en/of marktinnovatief is, terwijl ongeveer 18 pro c e n t 9

10 I n l e i d i n g van de bedrijven met 10 we r k n e m e rs of meer S&O-activiteiten ve r- r i c h t. s c he ma 1 globale ra m i ng van de potentiële do e l g roep in het MKB voor de diverse techno l o g ie - i ns t r u me nt e n i n n ova t i e f % licht innova t i e f % niet innova t i e f % niet re l eva n t % B ron: EIM-ra m i ng. 1 0

11 Ondernemen met visie 2 De invloed van ICT op het b e d r i j f s l eve n 2. 1 I n l e i d i n g I C T- revolutie: van hulpmiddel naar concurre n t i e f a c t o r In de informatie- en communicatietechnologie (ICT) zijn de ontwikkelingen de laatste dertig jaar in snelheid exponentieel toegenomen, tot op de dag van vandaag toe. En er is geen reden om te twijfelen dat de samenleving nog maar het begin heeft gezien van deze revol u t i e. Voor het bedrijfsleven heeft informatie- en communicatietechnologie zich in hoog tempo ontwikkeld van een hulpmiddel vo o r a d m i n i s t ratie en productie naar een doors l a g g evende factor in de c o n c u r re n t i e p o s i t i e. Dankzij informatie- en communicatietechnologie kunnen tal va n handelingen en processen geautomatiseerd wo rden. Hierbij ka n o n d e rscheid gemaakt wo rden tussen pro d u c t i e - a u t o m a t i s e r i n g, a d m i n i s t ra t i eve automatisering en transactie-automatisering. De ontw i k keling van informatie- en communicatietechnologie is een twe e- l e d i g e. Enerzijds is daar de ontwikkeling aan de facilitaire zijde: va n de technische infrastructuur met elementen zoals ka b e l s, netwe r ke n, satellieten etc. Anderzijds is daar de ontwikkeling van producten aan de gebruike rszijde: pro g ra m m a s, de opslag-, uitwisselings- en andere gebruiksmogelijkheden. Voor het midden- en kleinbedrijf biedt informatie- en communicatietechnologie enorme mogelijkheden op het gebied van een efficiëntere bedrijfsvoering, wat productie en bedrijfscontrole betreft, het cre ë- ren van schaalvo o rdelen en het meer klantgericht opere re n. De capaciteit van ICT: de we r k i n g s g e b i e d e n B e l a n g r i j ke elementen wa a rop ICT directe invloed heeft zijn afstand, tijd en hoeveelheid. Omdat ICT het mogelijk maakt grote hoeve e l h e- den informatie te tra n s p o r t e ren, is de uitvoering van bedrijfshandelingen onafhankelijk of minder afhankelijk gewo rden van afstand. Tevens is het mogelijk gewo rden dat bedrijfsprocessen die vro e g e r o p e e n volgend moesten gebeuren, nu tegelijkertijd kunnen plaatsvinden door bijvoorbeeld on-line verbindingen (zie tabel 1). 1 1

12 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n tabel 1 w e r k i ng s ge b ie den van ICT en de invloed ervan op de bedr i j f s- o rg a n i s a t ie w e r k i ng s ge b ie d invloed op bedr i j f s o rg a n i s a t ie t ra ns a c t ie ICT kan onge s t r uc t u re e rde processen tra ns fo r me ren in ro u t i net ra ns a c t ie s ge o g ra f ie ICT kan info r ma t ie ge ma k kelijk verplaatsen over grote afstande n, w a a rdoor een aantal processen ona f h a n kelijk wordt van afstand a u t o ma t i s e r i ng ICT kan me ns e l i j ke arbeid vervangen a nalytisch vermo ge n ICT maakt het mo gelijk complexe ana l y t i s c he me t ho den toe te passen op bedr i j f s p ro c e s s e n i n fo r ma t ie ICT kan grote ho e v e e l he den ge de t a i l l e e rde info r ma t ie in een b e dr i j f s p roces verwerke n s e q u e nt ie ICT maakt vera nde r i ngen mo gelijk in de opeenvolging van b e dr i j f s p rocessen, of meer bedr i j f s p rocessen tege l i j ke r t i j d ke n n i s ICT maakt het mo gelijk aanw e z ige kennis en expertise te int e g reren en ter beschikking te stellen aan elke schakel, ter verbetering van het bedr i j f s p roces ide nt i f ic a t ie ICT maakt het mo gelijk de status, inputs en outputs van een b e dr i j f s p roces te ide nt i f ic e re n d i s i nt e r me d ia t ie ( c o m mu n ic a t ie via) een int e r me d iair wordt overbodig, omdat IC T het mo gelijk maakt om twee (in- of ex t e r ne) partijen binnen een p roces met elkaar te verbinde n B ron: Sloan Ma na ge me nt Revie w, Summer Tien actuele trends in (data)communic a t i e Er zijn tien algemene trends in ICT onderscheiden die momenteel op de (MKB-)bedrijvigheid van invloed zijn, te we t e n : mobiliteit wo rdt ve rg ro o t i n t e g ratie en combinatie zorgen voor efficiëntere bedrijfsvoering t o e g a n kelijkheid ICT wo rdt ve rg root via infrastructuur en nieuwe d i e n s t e n n i e u we va a rdigheden zijn ve reist en scholing is nodig om ICT- t o e- passingen succesvol te laten zijn stijgend informatiegehalte van het pro d u c t normen en standaarden ontwikkelen zich ve rd e r i n f o r m a t i eve rgaring over de klant: wie de klant kent, is ko n i n g e l e k t ronische betalingsmogelijkheden nemen toe de elektronische snelweg ontwikkelt zich ve rder: integratie met a n d e re sys t e m e n? ve ra n d e rende product-markt-dienstcombinaties: nieuwe vo r m e n van dienstverlening en de mogelijkheid van elektronische markt e n. 1 2

13 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n Mobiliteit wo rdt ve rg ro o t Informatie- en communicatietechnologie maakt de gebruike rs, de informatie en activiteiten steeds meer onafhankelijk van de fys i e ke l o c a t i e. Dit heeft zijn invloed op de communicatie zelf: de kwa l i t e i t en flexibiliteit van communicatie is dezelfde of de betro k ken partijen nu dichtbij elkaar zijn of duizenden kilometers van elkaar af. En dit heeft zijn invloed op de flexibiliteit en de mogelijkheid voor het ondernemen van activiteiten die via informatie- en communicatietechnologie goed zijn te org a n i s e ren: zo wo rdt het aanbieden va n diensten of sommige goederen footloose. (Data)communicatie wo rdt steeds meer mogelijk vanaf elk willekeurig fysiek punt: ve rg e- lijk de mobiele telefonie via het GSM-net en de Pe rsonal Digital Assistant (PDA), een computer die specifiek is gericht op individueel en mobiel gebruik (een eenvoudig voorbeeld hiervan is de elektro n i- sche zaka g e n d a ). I n t e g ratie en combinatie zorgen voor efficiëntere bedrijfsvo e r i n g Juist de integratie en combinatie van ontwikkelingen binnen de informatie- en communicatietechnologie dragen grote potenties in zich voor het ve r b e t e ren van effectiviteit en efficiency van bedrijfsvoering. Voorbeelden van een derg e l i j ke integratie zijn het optimale gebruik van individuele mogelijkheden en algemenere faciliteiten in het cliënt/server-concept, informatieve rgaring en -deling via bijvo o r- beeld datawa rehousing en gro u pwa re. Voorbeelden van gro u pwa re zijn , videoconferencing en wo r k f l ow management. Wo r k f l ow management (WFM) is het met behulp van IT-middelen aansture n en bewa ken van processen (documenten, mensen, applicaties etc. ) 1. Nauw ve r want met integratie en combinatie van toepassingen is het herinrichten van bedrijfsprocessen (ook wel bekend als Business P rocess Redesign), toegespitst op de IT-toepassing of een combinatie van ve rschillende toepassingen. Invloed op de keten Van de invloed van ICT op de keten zijn vo o ralsnog twee duidelijke o n t w i k kelingen te ontwa re n : d i s i n t e r m e d i a t i e, het we g vallen van schakels in de ke t e n s a m e nwerking in ke t e n b e h e e rsing (bijvoorbeeld Efficient Consumer Response) en productie (bijvoorbeeld Know l e d g e Based Engineering in de industrie: het in samenwerking ontwikkelen van producten met van tevo ren vastgestelde pro d u c t e i s e n ). 1 EIM, Perspectieven voor het Nederlandse bedrijfs l e v e n,

14 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n To e g a n kelijkheid ICT wo rdt ve rg root via infrastructuur en nieuwe diensten De technische ICT- o n t w i k keling gaat gepaard met ve ra n d e re n d e m a r k t s t r u c t u ren aan de ICT- a a n b i e d e rs kant. In de communicatietechnologie gaat de liberalisering van de markt gepaard met nieuwe s p e l e rs en bestaande spelers die nieuwe functies gaan vervullen: dus b ra n c h eve r vaging. Een voorbeeld van het laatste punt zijn de uitgeverijen die in de ka b e l exploitatie stappen. De kosten, zowel de vaste als de va r i a b e l e, komen in de ko m e n d e j a ren onder druk te staan. Het is niet ondenkbaar dat binnen circ a vijftien jaar de variabele kosten voor communicatie sterk zijn gedaald of zelfs ve rd wenen zullen zijn. Te g e l i j kertijd zullen de ko s- ten van de hard wa re (de vaste kosten) eveneens omlaag gaan. N i e u we va a rdigheden zijn ve reist en scholing is nodig om ICT- t o e- passingen succesvol te laten zijn In de praktijk blijkt dat de implementatie van ICT-toepassingen in het individuele bedrijf niet zonder slag of stoot gaat. Uit een recente studie onder bedrijven in de gro o t h a n d e l 1 blijkt dat het personeel va a k langer dan gepland doende is om de ICT-toepassing te integre ren in hun activiteiten. Niet zelden blijkt dat daardoor ICT- t o e p a s s i n g e n a a n va n kelijk ko s t e n verhogend we r ken op het bedrijfspro c e s. De p a p i e r w i n kel stijgt daarbij in veel gevallen, in plaats van te dalen. Essentieel voor het slagen van ICT-toepassingen is dat het pers o n e e l dat ermee moet we r ken (bij)geschoold wo rdt om de ICT- t o e p a s s i n g rendabel te kunnen maken. Overigens speelt het niveau van de d i e n s t verlening die door de p ro v i d e rs van ICT- h a rd- en softwa re wo rdt geleve rd een cruciale rol voor het succes van implementatie in het individuele bedrijf. Deze dienstverlening blijkt nogal eens g e b re k k i g. Stijgend informatiegehalte van het pro d u c t Door toepassingen van informatie- en communicatietechnologie en telematica is het uitwisselbare informatiegehalte van een pro d u c t sterk toegenomen. Deze informatie bestaat onder meer uit gegeve n s waar een goed zich bevindt, hoe snel het zich verplaatst door de keten en wie de afnemers zijn. Dit heeft grote implicaties voor de interne organisatie van een bedrijf. Het functioneren van individuele b e d r i j f s p rocessen kan apart wo rden beoordeeld, en processen kunnen ve rder wo rden opgedeeld. Ook kan in de ontwikkelingsfase al re ke- 1 EIM, I n formatietechonologie en telematica in de groothandel,

15 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n ning wo rden gehouden met de keuze van materialen in relatie tot prod u c t -o b j e c t i v e s, zoals ko s t p r i j s, consumentenprijs, gewicht, e.d. Normen en standaarden ontwikkelen zich ve rd e r Een belangrijke externe factor met betrekking tot gebruik van ICT is de uniforme artikelcodering. Via EAN-Nederland wo rden deze a f s p ra ken gestimuleerd met de EAN-codering. Een belangrijke stim u l a n s, om te komen tot uniforme coderingen in de bra n c h e, ka n uitgaan van degene die het initiatief hiertoe neemt. Niet zelden is dat de partij die in de kolom macht kan uitoefenen (Albert Heijn, K B B / Fo r m i d o - P raxis-hubo). I n f o r m a t i eve rgaring over de klant: wie de klant kent, is koning De laatste tien jaar ve randert de oriëntatie van de economie van productie naar consumptie. Individualisering van de consumptie en globalisering van de economie spelen hierin een belangrijke ro l. Automatisering is een belangrijke vo o r wa a rdenscheppende factor, wa a rdoor het beantwo o rden aan de wensen van de machtiger wo r- dende consument mogelijk wo rdt. Automatisering stelt de pro d u c e n t in staat flexibeler te pro d u c e ren. Een ve rg rote capaciteit om gro t e h o eveelheden informatie te ve r we r ken maakt het mogelijk in tijd en specialisatie tegemoet te komen aan de consument. Het kan ook zo zijn dat informatie- en communicatietechnologie op haar beurt bijdraagt aan de groter wo rdende macht van de consument. Omdat de schakels in de distributiekolom in staat zijn via informatie- en communicatietechnologie de ve ra n t wo o rdelijkheid voor de p roductie en handeling steeds vroeger in kolom te leggen, dat wil zeggen bij de producenten, komen de prijzen van die p ro d u c t e n / g rondstoffen onder druk te staan. De vo o rdelen van de informatie- en communicatietechnologie kunnen geheel ten goede komen aan de consument, vo o ral in de vorm van prijsdalingen va n p ro d u c t e n. D i e n s t verlening richting klant wo rdt steeds belangrijke r. Daarbij wo rdt ve rgaring van informatie (data wa rehousing) over de klant voor veel bedrijfstakken cruciaal voor effectief marktgericht handelen. Een belangrijk concept met betrekking tot de verhoogde service aan de consument met behulp van ICT-toepassingen is E f f i c i e n t Consumer Re s p o n s e. In eerste instantie geldend voor de detailhandel, werkt het adequaat re a g e ren op de consument via ve r ko o p i n f o r m a- tie door in de keten naar groothandel, distributeur en leve ra n c i e r. 1 5

16 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n E l e k t ronische betalingsmogelijkheden nemen toe Te l e b a n k i e ren is in het MKB een ingeburg e rde IT-toepassing. Ook pasjes voor betaling, zoals de PIN-pas en de credit card, zijn vo l l e d i g g e a c c e p t e e rde vormen van betaling. Betaling en identificatie via een zogenoemde smart card is momenteel in Nederland op twee plaatsen in ontwikkeling. Eveneens zijn er mogelijkheden gekomen elektronisch te betalen, bijvoorbeeld via Internet. Volgens de laatste berichten slaat I-Pay (nog) niet zo sterk aan, wa a rschijnlijk vo o ral va nwege huiver rond de veiligheid. Daarvoor zijn echter beve i l i g i n g s sys t e- men in ontwikkeling. Toch kleven er nog uiteenlopende bezwa re n aan elektronisch betalen: er zijn vele mogelijkheden voor illegale p ra k t i j ke n. De elektronische snelweg ontwikkelt zich ve rder: integratie met a n d e re sys t e m e n? De elektronische snelweg is het geheel van netwe r ken, computers, databases en consumentenelektronica waarbij de aangeboden informatie op een gebruike rs v r i e n d e l i j ke manier toegankelijk wo rd t gemaakt voor iedere burger of org a n i s a t i e 1. Het begrip duidt op een hele scala van al bestaande en nog te ontwikkelen communicatiekanalen voor het aanbieden van elektronische diensten. Het gaat daarbij zowel om de communicatie-infrastructuur zelf, als om de diensten die over die infrastructuur wo rden aangeboden 2. Vier tre f wo o rden tekenen het begrip: breedbandig, breed toegankelijk, multimediaal en interactief. Er ontstaat een boeiende wisselwe r- king tussen informatietechnologische gegeve n s b ewerking en natuurl i j ke menselijke communicatie 3. Internet is een netwerk van computers en computernetwe r ken. Via Internet kunnen computers ongeacht merk, soort, type of bestur i n g s systeem met elkaar in contact komen. Van de faciliteiten die dit biedt, zijn de volgende drie de meest gebruikte: e l e c t ronic mail ( ), elektronische correspondentie met medeg e b r u i ke rs file transmission (FTP) voor het ve rs t u ren en ontvangen va n b e s t a n d e n World Wide Web (WWW), een bron waarin op basis van zoekwo o rden informatie kan wo rden gevonden en opgev raagd; een g rafische bediening. 1 R.L.M. Faas, Rijbewijs voor de Elektronische Snelweg, wat iedere bestuurder moet weten, M i n i i s t e r ie van Econo m i s c he Za ken, Stimuleringsprogramma Opkomst elektronische Diensten, M i n i s t e r ie van Econo m i s c he Za ken, Elektronische Snelwegen van metafoor naar actie,

17 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n Het revo l u t i o n a i re van Internet is dat er een ve r i f i e e r b a re twe ewe g - relatie ontstaat tussen aanbieder en afnemer. In bijvoorbeeld het p roces van marketing en ve r koop wo rdt het voor de aanbieder mogelijk gedetailleerd het gedrag van de afnemer ten aanzien van zijn ( I n t e r n e t - ) p roduct te identificeren. Het gevolg hiervan is dat de aanbieder zijn marke t i n g s t rategie individueel kan bepalen of in ieder g eval ve rgaand kan differe n t i ë ren aan de hand van de ve r k re g e n i n f o r m a t i e. Deze strategie stelt de aanbieder in staat de marketing in principe zelfs real time te org a n i s e ren. Ve rg e l e ken met deze nieuwe benadering wo rden traditionele marke t i n g a c t i e s, zoals mailings, inefficiënt, informatie-arm en daarom duur. De onbeperkte stroom van informatie kan mogelijk wo rd e n gemaakt omdat de informatie via een aantal afspra ken (pro t o c o l l e n ) wo rdt aangeboden. De enorm gestegen toegang tot informatie en de vrijplaats die Internet is, leve ren een hele nieuwe set van aspecten voor bedrijvigheid op. Om een aantal te noemen 1 : bedrijfseconomisch: wat zijn de kosten/baten van Internetgebruik juridisch: authenticatie, merke n re c h t g e o g rafische implicaties: kleine bedrijven krijgen via Internet dezelfde economies of scale als grote bedrijve n f i n a n c i e r i n g b e d r i j f s voering, bijvoorbeeld pers o n e e l s werving via Internet ve ra n d e rende behoeften afnemers, va nwege Internet n i e u we bedrijfsvormen, zoals content prov i d e rs en information b ro ke rs p r i j s vo r m i n g interne informatievoorziening, Intra n e t. Via E l e c t ronic Data Interchange (EDI) is het mogelijk gestandaard i- s e e rde berichten elektronisch uit te wisselen. Va nwege de grote aandacht voor EDI die in het MKB bestaat speelt EDI als onderdeel va n de participatie op (een begin van) de elektronische snelweg een re l a- tief belangrijke rol. Interessant is hoe de integratie van EDI met het Internet zich de komende jaren gaat ontwikkelen. B e r i c h t e n ve r keer en interactief contact tussen (computersys t e m e n van) een beperkte gebruike rs g roep van bedrijven is een aspect in o p komst. Dit zogenoemde Intra n e t ve r keer kan processen op het gebied van logistieke org a n i s a t i e, transactie-afhandeling en marketing aanzienlijk efficiënter laten verlopen. Het in 1996 opgerichte MKB-net is een voorbeeld van een Intra n e t - n e t werk. Geabonneerd e 1 EIM/VU, De elektronische snelweg en het MKB, position paper,

18 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n ondernemingen kunnen via het MKB-net bedrijfs- en marke t i n g g e- g evens verkrijgen van andere ondernemingen. Ve ra n d e rende Product Markt Dienst Combinaties: nieuwe vo r- men van dienstverlening en de mogelijkheid van elektro n i s c h e m a r k t e n De toepassing van informatie- en communicatietechnologie, alsmede de individualisering en globalisering van het consumentengedra g hebben onder meer een differentiatie van producten en winke l vo r- men en ko r t e re pro d u c t cycli tot gevolg. Fa b r i kanten re a g e ren met f l exibele pro d u c t i e. Er is spra ke van een beweging van een aanbied e rsmarkt of ve r ko p e rsmarkt naar een vra a g g e s t u u rde markt of ko p e rs m a r k t. In een ko p e rsmarkt neemt het ICT-gebruik op het gebied van ve r ko o p en marketing een zeer belangrijke plaats in. Er is daarom, ove r i g e n s ook va nwege de ve rg rote technische mogelijkheden, een ontwikkeling te bespeuren van ICT-gebruik ten behoeve van back office-activiteiten, zoals administra t i e, logistiek en vo o r ra a d b e h e e r, naar fro n t office-activiteiten, zoals de genoemde ve r koop en marke t i n g. C a l l c e n t e rs en Vo i c e - re s p o n s systemen vormen bekende manifestaties h i e r va n. Een elektronische markt is een informatiesysteem dat dive rse ko p e rs en ve r ko p e rs gebruiken om ten minste de pre c o n t ractuele en de cont ractuele fase van een transactie te onders t e u n e n 1. De pre c o n t ra c t u- ele fase wo rdt gekenmerkt door het zoeken van ko p e rs en ve r ko p e rs naar een geschikte wederzijdse partner. De ko p e rs en ve r ko p e rs b e k i j ken elka a rs aanbiedingen re c h t s t re e k s, of plaatsen een bod bij een onafhanke l i j ke derde partij. De contractuele fase, of onderhand e l i n g s f a s e, gaat in als de geschikte handelspartner is gevonden. Er wo rdt onderhandeld over prijs, leve r i n g s vo o r wa a rden etc. en uiteindelijk wo rdt een contract afgesloten. Was de elektronische markt tot voor een aantal jaar geleden alleen voorbehouden aan de financiële markten, in de laatste jaren vindt een stijging plaats in het aantal toepassingen in andere markten, zoals de re i s b ranche en de markt voor agrarische producten, zoals katoen en bloemen etc. 1 J.G.M. van der He i j den en R.W. Wa ge na a r, Elektro n i s c he markten en hun voordelen, voorw a a rden en belemme r i ngen, in: I n fo r m a t i e, april 1996,

19 De invloed van ICT op het bedrijfs l e v e n 2. 3 C o n c l u s i e ICT heeft zich ontwikkeld van een hulpmiddel voor administratie en p roductie naar een doors l a g g evende factor in de concurre n t i e p o s i t i e. Voor het MKB biedt ICT enorme mogelijkheden op het gebied va n een efficiëntere bedrijfsvoering wat productie en bedrijfscontro l e b e t reft, het cre ë ren van schaalvo o rdelen en het meer klantgericht o p e re ren. Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor de elektro n i- sche uitwisseling van informatie (de elektronische snelweg). De elekt ronische markt die tot voor een aantal jaren voorbehouden was aan de financiële markten zal ook toepassing gaan vinden in andere markten en leiden tot ve ra n d e rende pro d u c t - m a r k t - d i e n s t c o m b i n -a t i e s. Er is een tiental actuele trends in (data)communicatie te onderke n- nen die van invloed zijn op de (MKB-)bedrijvigheid. De betekenis en g evolgen daarvan voor de drie onderscheiden groepen (MKB-)ondernemingen zijn we e rg e g even in tabel 2. tabel 2 s a me n v a t t e nd overzic ht van het effect van de diverse aspecten van ICT voor de dr ie onde r s c he iden typen (MKB-)bedr i j v e n aspecten van IC T h ig h - t e c h v o l ge nd i nd i f f e re nt g ro t e re mo b i l i t e i t e f f ic ie ncy via int e g ra t ie en combina t ie g ro t e re toeganke l i j k he id via i n f ra s t r uctuur en nieuwe die ns t e n s c ho l i ng s no o d z a a k s t i j ge nd info r ma t ie gehalte van pro duc t e n no r men en standa a rden gaan do o r i n fo r ma t ie over de klant n ieuwe betaling s mo ge l i j k he de n de elektro n i s c he sne l w e g o n ieuwe pro duc t - ma r k t - d ie ns t c o m b i na t ie s B ron: EIM. 1 9

20

21 Ondernemen met visie 3 I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g 3. 1 I n l e i d i n g Internationalisering raakt vrijwel alle bedrijven maar niet in dezelfde mate Een kleine open economie als de Nederlandse is van oudsher in b e l a n g r i j ke mate afhankelijk van ontwikkelingen die zich over de g rens afspelen. De internationalisering van het Nederlandse bedrijfsl even heeft enkele jaren geleden een ex t ra impuls gekregen van de E u ropese eenwo rding en het vallen van het IJzeren Gord i j n. Internationalisering is aan de orde van de dag, en neemt nog vo o r t- d u rend toe. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in de omvang va n de we reldhandel die in de afgelopen drie decennia tweemaal zo snel g e g roeid is als de we re l d p ro d u c t i e. Net als zoveel economische begrippen is internationalisering een m e e rdimensionaal begrip. De volgende zinsnede vat goed samen wa t internationalisering eigenlijk inhoudt: products can be pro d u c e d a ny w h e re, using re s o u rces from any w h e re, by a company located a ny w h e re, to a quality found any w h e re, to be sold any w h e re. 1 D e z e mogelijkheden, voornamelijk het gevolg van technologische ontwikkelingen, ve r b e t e rde transport- en communicatiemogelijkheden, en de expansiedrift van bedrijven zorgen ervoor dat de we re l d e c o n o m i e internationaliseert. Uitera a rd heeft niet ieder bedrijf in dezelfde mate met internationalisering te maken, maar ook als een bedrijf zich voornamelijk op de binnenlande markt richt, ontloopt deze de gevo l- gen van internationalisering niet. Zo kan men bijvoorbeeld te make n krijgen met buitenlandse concurrentie op de binnenlandse markt of met nationale concurrenten die hun werk uitbesteden aan de lagelonenlanden wa a rdoor zij een lagere prijs kunnen hantere n. Internationalisering: een proces van toenemende betro k ke n h e i d Het internationaliseringsproces van een midden- en kleinbedrijf vangt meestal aan met het toevallig (ofwel passief) ve r we r ven va n ex p o r t o rd e rs. Als eenmaal het belang van export wo rdt onderke n d, dan zal het proces zich voortzetten: men gaat zich oriënteren op buitenlandse markten, werft actief ord e rs in het buitenland, gaat op zoek naar goedko p e re buitenlandse toeleve ra n c i e rs, en zal financiël e 1 John Na i s b i t t,global paradox; the bigger the world economy, the more powerful its smallest p l a y e r s, New York, 1994,

22 I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g middelen en fys i e ke mankracht in gaan zetten. Een onderneming kan intern a t i o n a l i s en e rdoor middel van directe export (via buitenlandse agenten of d i s t r i b u t e s), u rindirecte export (export waarbij gebruikgemaakt wo rdt va n de diensten van een ander bedrijf in Nederland), het aangaan van een l i c e n t i e ve o re e n komst, het ove re e n komen van een joint-ve n t u re, of het opzetten van een lokaal ve r ko o p kantoor of lokale pro d u c t i eve s t i g i n g. I n d i recte exportmogelijkheden wo rden nog onderbenut, en de laatste drie vormen van internationalisering zijn voor een groot deel van het Nederlandse bedrijfsleven (nog) niet weggelegd. In het MKB is de meest gebruikte vorm die van directe export via buitenlandse agenten en/of dist r i b u t e u s. r Ve rd e rgaande vormen van internationalisering zijn minder geliefd bij MKB-ondernemers omdat zij dan een gedeelte van hun ve ra n -t wo o rdelijkheden moeten delegere n 1. Internationalisering kent dive rse inva l s h o e ke n In de rest van dit hoofdstuk zullen de volgende aspecten van internationalisering achtere e n volgens bespro ken wo rd e n : internationale handel: export en import d i recte investeringen in het buitenland i n t e r n a t i o n a l i s e r i n g s va a digheden r van het MKB effecten van internationalisering Internationale handel: export en imp o r t Door toenemende specialisatie neemt de noodzaak voor ex p o r t t o e In de afgelopen jaren is in de toenemende concurrentie de noodzaak om je als bedrijf te onderscheiden van de concurrent steeds belangrijker gewo r- den. Als gevolg hiervan zijn veel bedrijven zich gaan concentre ren op hun c o re-business en zich in steeds gro t e re mate gaan specialiseren om nichemarkten te kunnen bedienen. Bovendien ve rschuift de vraag van massap roducten naar customised producten door de steeds gro t e re ve rs c h e i d -e nheid aan consumentenvo o r ke u en r en de toenemende vraag naar gespec i a l i s e e de r en geïndividualiseerde producten die zo veel mogelijk aansluiten bij de pers o o n l i j e kleve n s s t i 2. j lmet name het MKB is in staat om flex i- bel aan deze vraag naar maat producten te kunnen vo l d o e 3 n. Echter door 1 Harm van Deuren en Arthur van Grinsven, Doordacht naar het buitenland; MKB-export in de p r a k t i j k,eim, Zo e t e r me e r, Zo pro duc e e rde Gazelle in 1950 nog zes mo dellen fietsen, terwijl uit de catalogi van 1990 blijkt dat Gazelle in de sector toer- en re c re a t ie f ietsen 29 typen pro duceert in meer dan 450 u i t v o e r i ngen. Een ander voorbeeld is MO SA dat in tien jaar tijd het assortime nt wand- en v l o e r t e gels van 60 naar soorten heeft verg root. Koos van Dijken en Koos van Elk, Contourennotitie voor een exportstrategie ten behoeve van het midden- en kleinbedrijf, EIM, Zo e t e r me e r, J.A. van Dijken en Y.M. Princ e, Int e r na t io na l i s a t e i bedrijfsleven is meer dan import en export, Ac c o u n t a n t - Ad v i s e u, rn r. 9,

23 I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g de s t rategie van pro d u c t d i f f e rentiatie en de relatief kleine omva n g van de Nederlandse markt, wo rdt de noodzaak voor steeds meer M K B - b e d r i j ven groter om schaalvo o rdelen te behalen en bedrijfsrisic o s te ve rdelen over dive rse geografische gebieden, kortom te intern a t i o n a l i s e ren. Met name voor high-tech innova t i eve bedrijven wa a r- bij de ontwikke l i n g s kosten relatief hoog zijn, zal de noodzaak om deze ook in het buitenland af te zetten groot zijn. Vele studies laten ook een positief verband zien tussen hoogtechnologische pro d u c t e n en ex p o r t 1. Het bewustzijn dat Nederlandse bedrijven de strijd op het internationale slagveld aan moeten gaan met kwalitatief hoogwa a r- dige producten met specifieke know how in plaats van met pro d u c- ten met een lage prijs, is al enige tijd doorg e d ro n g e n. E x p o r t kansen liggen ver weg, maar vo o ral nog in Euro p a In 1995 heeft het Nederlandse bedrijfsleven volgens het CBS vo o r c i rca 280 miljard gulden geëxporteerd 2. Ongeveer een kwart daarva n komt voor re kening van het MKB. Bijna 30% ging naar Duitsland, 13% naar België en Luxe m b u rg, 10% naar Engeland en eve n e e n s 10% naar Frankrijk. Slechts 6% we rd afgezet in Azië. Niet alleen is E u ropa belangrijk voor de huidige export, maar ook de gro o t s t e g roeimarkten voor het MKB liggen nog steeds in Europa. De E u ropese re g i o s waarin het ex p o r t e rende MKB de grootste gro e i ka n- sen ziet liggen bevinden zich voornamelijk in onze buurlanden: H a m b u rg, We s t - V l a a n d e ren (rondom Brugge), Belgisch Bra b a n t ( rondom Brussel), Düsseldorf en Antwe r p e n 3. Dat er ve rder weg echter wel degelijk kansen liggen, we l i s waar niet de grootste maar we l realistische kansen, blijkt uit de ervaringen van enkele MKB ers in het Ve r re Oosten 4. De MKB-bedrijven die succesvol ex p o r t e ren naar de Zuidoostaziatische landen, waar de economische gro e i p e rc e n t a- ges vele malen hoger liggen dan op de Europese markt, hebben (nog) een kennis- en een technologische vo o rs p rong wa a rdoor zij zeer goed in staat zijn om met de huidige prijs-kwa l i t e i t verhouding vo e t aan de grond te krijgen. Dat betekent dat met name high-tech, innova t i eve bedrijven volop kansen hebben in het Ve r re Oosten. Meer grote dan kleine bedrijven ex p o r t e ren, maar als het MKB exporteert doet het voor het grootbedrijf niet onder In Nederland exporteert ongeveer 20% van de MKB-bedrijven, terwijl de helft van de grote bedrijven hun producten over de gre n s 1 J.A. van Dijken en Y.M. Princ e, Zicht op de relaties tussen marktwerking, innovativiteit en ex p o r t, EIM, Zo e t e r me e r, In 1983 was dit nog ongeveer 180 miljard. 3 Y.M. Prince en R.A. Ve r s f e l d, E x p o r t kansen voor het MKB; ke y - re g io s, Exportraad MKB, Vo o r b u rg, Y.M. Princ e, De Zuidoostaziatische uitdaging voor het Nederlandse MKB: fictie of werke l i j k h e i d, EIM, Zo e t e r me e r,

24 I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g afzet. De kans dat een groot bedrijf exporteert, is dus veel groter dan die van een MKB-bedrijf. Echter als MKB-bedrijven wèl ex p o r t e re n, is het exportaandeel in de omzet gelijk ve rdeeld als bij ex p o r t e re n d e g ro o t b e d r i j ven. Met andere wo o rden, de mate van de omzet die afgezet wo rdt in het buitenland ve rschilt niet tussen MKB-bedrijven en g ro o t b e d r i j ven die ex p o r t e ren. Het percentage van de omzet dat g e ë x p o r t e e rd wo rdt door een bedrijf wo rdt namelijk niet door de b e d r i j f s g rootte bepaald maar veeleer ve r k l a a rd door (1) scholing en i n f o r m a t i everzameling gericht op de internationale handel, (2) R&Dintensiteit en (3) productaanpassingen en service gericht op de buitenlandse handel 1. Met andere wo o rden, high-tech innova t i eve b e d r i j ven en technologievolgende bedrijven ex p o r t e ren een gro t e r aandeel van hun omzet dan technologie-indifferente bedrijven (ceteris paribus). B ovendien zijn er aanwijzingen dat de groei van de export van het MKB in de jaren tachtig sterker is toegenomen dan die van het gro o t- bedrijf. Zo steeg tussen 1987 en 1990 het aantal ex p o r t e rende MKBb e d r i j ven van naar In het buitenland goedkoper inkopen: globalisering van pro d u c- t e n De tegenpool van export is import. Ook daar is het Nederlandse b e d r i j f s l even behoorlijk actief in. In Nederland wo rdt al jarenlang net iets minder geïmporteerd dan geëxporteerd. Een direct gevolg van de internationalisering van bedrijven is de globalisering van de pro d u c- ten: grondstoffen en onderdelen van producten zijn afkomstig uit allerlei landen van de we reld en wo rden in Nederland uiteindelijk g e a s s e m b l e e rd. Het meest aanspre kende voorbeeld is de Nederlandse fiets: de onderdelen van de fiets kwamen in 1980 voor slechts 10% uit Azië, heden ten dage is dat aandeel opgelopen tot maar liefst 45%. Een ander voorbeeld is het potje yoghurt, wa a r van ve rs c h i l- lende onderdelen heel wat kilometers over de we reldbol afleggen a l vo rens het bij de consument tere c h t komt. Uitera a rd komt de melk nog van dichtbij va nwege de beperkte houdbaarheid maar het etike t van het yoghurtpotje heeft maar liefst kilometer afgelegd 2. In de tex t i e l b ranche wo rdt ook flink wat verplaatst. Kleding komt uit de hele we reld naar Nederland toe, een deel blijft hier maar de meeste kleding gaat weer de grens ove r, soms zelfs terug naar het land waar het va n- 1 H.G. Gemünden, Success factors of export ma r ke t i ng: a me t a - a na l y t ic critique of the empir ical stud ies, in: S.J. Pa l i w o da (ed.), in: New perspectives on international marke t i n g, L o nde n / New York, 1991, 33-63; Yv o n ne M. Princ e, Export performance of SMEs, Researc h Report 9503/E, EIM, Zo e t e r me e r, 1995; Cinzia Ma ncini en Yv o n ne Princ e, Export success of SMEs: an empirical study, Research Report 9306/A, EIM, Zo e t e r me e r, J.A. van Dijken en Y.M. Princ e, Int e r na t io na l i s a t e i bedrijfsleven is meer dan import en export, Ac c o u n t a n t - Ad v i s e u, rn r. 9,

25 I n t e r n a t i o n a l i s e r i n g daan komt. Soms wo rdt in Hong Kong de broek van het ko s t u u m gemaakt, komt het colbert uit Latijns-Amerika en vinden in Nederland e e n vo u d i g weg de samenvoeging en verpakking plaats. Juist voor niet high-tech producten die arbeidsintensief zijn, leent de inkoop van gro n d- stoffen en onderdelen zich voor (een ve rd e rgaande) globalisering D i recte investeringen in het buitenl a n d D i recte investeringen nemen in belang toe maar blijven ver achter bij de ex p o r t Steeds va ker komt het voor dat bedrijven niet meer kiezen voor ex p o r t van finale goederen of import van grondstoffen of halffabrikaten, maar zelf aanwezig willen zijn in een bepaald gebied, hetzij voor de afzet hetzij voor productie met lokale we r k k rachten tegen lagere arbeidsko s t e n dan in Nederland. Het laatste decennium hebben de directe inve s t e r i n- gen van Nederlandse bedrijven in het buitenland een flinke vlucht genomen: in 1984 bedroegen deze nog 8,5 miljard terwijl deze in 1993 toegenomen wa ren tot 20 miljard 1. Het MKB neemt daarvan ongeveer een tiende voor zijn re kening, en volgt deze trend. De ve r wachting is dat dit percentage langzamerhand zal toenemen; steeds meer MKB-bedrijven gro e i- en naar een ve rd e rg evo rd e rd stadium van internationalisering, maar het g e b rek aan de benodigde financiële middelen zal een belangrijke belemmering blijve n. P ro d u c t i everplaatsing om dicht bij de klant te zitten Aangezien veel bedrijven op ve rschillende markten actief zijn en soms ook ve r re markten bedienen, hebben zij steeds meer de neiging om hun p roductie te verplaatsen naar het buitenland. Dit om dicht bij de klant te zitten en zodoende snel in te kunnen spelen op de lokale wensen van de klant. Voor het MKB, dat veelal toeleve rancier is voor andere bedrijve n, b e t e kent dit dat zijn toeleve ra n c i e r - u i t b e s t e d elatie e r r op de tocht staat. I m m e rs steeds meer bedrijven besteden uit aan buitenlandse (goedko p e- re) bedrijven. In de machine-industrie bleek in % van de ondern e m e rs die gere s p o n d e e d r hebben op een schriftelijke enquête actief te zijn of van plan te zijn binnen drie jaar actief te wo rden wat inkoop en/of uitbesteding betreft in Tsjechië en Polen. Dit om de kosten te re d u c e re n en om direct aanwezig te kunnen zijn op deze markten van de toeko m s t 2. 1 Koos van Elk, Karin de Lind van Wijng a a rden en Bram Mo o nen, Globalisation of economic activities and small and medium-sized enterprises development, EIM, Zo e t e r me e r, E.G.J. Rie gen en E. IJspeert, Transacties in de machine-industrie, EIM, Zo e t e r me e r,