ZWEMWATERPROFIEL. van het ZWEMWATER LYTSE WIELEN

Transcriptie

1 ZWEMWATERPROFIEL van het ZWEMWATER LYTSE WIELEN september 2010

2 voorblad: zwemwater De

3 Inhoud 1 Inleiding Werkwijze Huidige toestand Terrein Gebruikers Beheer Bronnen van fecale verontreiniging Risicofactoren van blauwalg Voorgekomen verontreinigingen Fecale verontreiniging Blauwalg Kwalificatie Maatregelen...21 Literatuur

4

5 1 Inleiding Dit rapport vormt het voor het zwemwater. De Lytse Wielen maakt onderdeel uit van het recreatiegebied de Groene ster, ten oosten van Leeuwarden. aanleiding De Zwemwaterrichtlijn van de Europese gemeenschap (Richtlijn 2006/7/EG) beoogt het risico op gezondheidsschade van zwemmers zoveel mogelijk te verminderen. In 2006 is deze richtlijn vernieuwd. De richtlijn schrijft voor dat aan het einde van het badseizoen van 2015 alle zwemwateren ten minste aanvaardbaar zijn. Uiterlijk maart 2011 moeten voor het eerst en zijn opgesteld. In een worden per zwemwater mogelijke gezondheidsrisico s geïnventariseerd en maatregelen voorgesteld. doel Een beschrijft potentiële bronnen van verontreiniging en beoordeelt de mogelijke risico s hiervan op de gezondheid van de zwemmers bij zwemwater Indijk. Verder worden maatregelen geformuleerd waarmee deze risico s verkleind kunnen worden. figuur 1. De globale ligging van het zwemwater leeswijzer Voorliggend is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 1 is de inleiding. Hoofdstuk 2 beschrijft de werkwijze die bij dit is gebruikt. In hoofdstuk 3 wordt de huidige toestand in kaart gebracht. Dan volgt in hoofdstuk 4 een beschrijving van de voorgekomen verontreinigingen. Na de kwalificatie van het zwemwater in hoofdstuk 5, geeft hoofdstuk 6 een opsomming van uit te voeren maatregelen. procedure Het wordt opgesteld onder verantwoordelijkheid van het waterschap. Tijdens de concept-fase van dit rapport is contact geweest met de andere bij het beheer van dit zwemwater betrokken partijen. Dit zijn de provincie, de gemeente Leeuwarden en de Gemeenschappelijke Gezondheids Dienst (GGD). reikwijdte In een wordt een zwemwater alleen bekeken vanuit de invalshoek van de volksgezondheid van zwemmers. Allerlei andere inrichtingsaspecten, zoals die voor het parkeren van auto s, blijven dan ook buiten beschouwing

6

7 2 Werkwijze De volgende activiteiten zijn uitgevoerd om de risico s voor de gezondheid van zwemmers bij het zwemwater in beeld te brengen en om geëigende maatregelen te formuleren. risico s De risico s zijn via twee sporen in beeld gebracht: alle mogelijke huidige oorzaken van verontreiniging zijn geïnventariseerd; nagegaan is welke verontreinigingen de afgelopen jaren feitelijk zijn voorgekomen. huidige toestand Het zwemwater zoals het er nu buiten bij ligt kan meer of minder risico leveren. Ook de omgeving met daarin eventuele bronnen is bepalend. Daartoe is het beïnvloedingsgebied bepaald. Daaruit zijn alleen die bronnen geselecteerd die fecale verontreiniging kunnen veroorzaken. De bronnen zijn achterhaald via de registratie Vergunningverlening en Handhaving. Dit zijn de lozingen van nooduitlaten, overstorten, huishoudelijk afvalwater en open teelt en veehouderij. Naast deze fysieke aspecten wordt het risico ook bepaald door de wijze waarop de verschillende partijen, overheden met deze plaats omgaan. voorgekomen verontreinigingen Van risicovolle omstandigheden is sprake bij fecale verontreiniging en/of bij teveel blauwalg (cyanobacteriën). Dergelijke situaties staan in deze rapportage gedocumenteerd (hfdst 4). kwalificatie Het zwemwater is gekwalificeerd uit oogpunt van gezondheidsrisico s voor zwemmers en wel via drie invalshoeken: Het zwemwater is gekwalificeerd volgens de in de richtlijn voorgeschreven systematiek. Deze systematiek maakt gebruik van metingen aan de fecale parameters Escherichia coli en Intestinale enterococcen. Omdat deze metingen pas sinds kort zij voorgeschreven, zijn hier te weinig metingen van beschikbaar. De fecale parameters waarvan wel al jarenlang metingen beschikbaar zijn, Thermotolerante coli en Totaal coli, zijn verwerkt op een manier die zoveel mogelijk aansluit bij de EG systematiek. Van deze metingen zijn die van de afgelopen acht jaar gebruikt. Terwijl de systematiek van de richtlijn alleen gebaseerd is op fecale verontreiniging, is hier ook blauwalg in de kwalificatie meegenomen. maatregelen Uit de beschrijving van de huidige toestand (hfdst 3), de voorgekomen verontreinigingen (hfdst 4) en de kwalificatie (hfdst 5) blijkt of er risico s zijn waardoor dit zwemwater op het einde van badseizoen 2015 geen aanvaardbare kwaliteit heeft. Indien dit het geval is dan bestaat de verplichting om maatregelen te nemen ter bestrijding daarvan. Bij de activiteiten rond de opstelling van dit rapport kunnen zaken naar voren komen die niet meteen een erg groot risico vormen of tot een slechte kwalificatie hebben geleid, maar die wel nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van zwemmers. Denk bijvoorbeeld aan een toiletgebouw waarvan het onderhoud niet is geregeld. Ook dergelijke secundaire aspecten worden bij de maatregelen beschreven

8

9 3 Huidige toestand 3.1 Terrein ontstaan Het gebied van de Kleine Wielen en de Groene Ster is aangelegd als dagrecreatief gebied in de jaren 70. De laatste grote herinrichting dateert uit de periode Toen heeft het gebied zijn huidige opzet en indeling gekregen. directe omgeving De en de Grutte Wielen vormen samen het Wielengebied ten oosten van Leeuwarden. De N355, de Rijksweg tussen Leeuwarden en Groningen doorkruist het gebied. Zie figuur 2. figuur 2. De Ligging van zwemwater naastliggend grondgebruik Ten zuiden van de Groningerstraatweg ligt het gebied van de en de Groene Ster en andere bijbehorende waterpartijen zoals de Nieuwe Wielen, de Natuurplas en de Merriedobbe. Het gebied is afgebakend door het water van het Ouddeel (aan de westkant) en Cammingaburen, de spoorweg Hurdegaryp - Leeuwarden aan de zuidzijde en de bebouwing van het dorp Tytsjerk aan de oostkant. Behalve een centrumplein is er geen sprake van bebouwing c.q. bewoning nabij het zwemwater. Het centrumplein bestaat uit vier kleine gebouwen met toiletten, een EHBO post, een politiepost en de verkoop van snacks. Behalve het strand naast dit zwemwater, liggen naast dezelfde plas nog drie andere zandstranden. inrichting De inrichting van het terrein is af te lezen in figuur

10 figuur 3. De inrichting van het zwemwater. figuur 4. De waterdiepte van het zwemwater

11 Het zandstrand is ongeveer 200 meter lang en 30 meter breed. Het droge deel van het verblijfsgebied ligt langs het zandstrand en gaat geleidelijk over in het park zelf. Het zwemwater zelf wordt in het water begrensd door een drijflijn. De waterdiepte is afgebeeld in figuur 4. Het water binnen de drijflijnen bereikt hier en daar een maximale diepte groter dan 1,25 m. Er staat een bord nabij de ingang waarop de regels zoals opgenomen in tabel 1 staan aangegeven. Verder wordt verwezen naar informatieborden op diverse locaties. tabel 1. Op het bord aangegeven regels. Gooi afval in een prullenbak Verboden voor brommers Verboden voor honden en paarden Zwemmen en recreëren op eigen risico Parkeren alleen op aangegeven plaatsten Geen zwemtoezicht Watercontrole op zicht van mei tot september Duik nooit in troebel of ondiep water Verlaat bij onweer het water waterstroming Het zwemwater maakt niet direct onderdeel uit van de boezem. Het is wel mogelijk om indirect door te spoelen met boezemwater. Over het algemeen is er sprake van (zeer) beperkte waterstroming. bodemsoort Het gebied de Groene ster ligt op de grens tussen veen en zand. De bodem van het zwemwater bestaat uit zand. bagger Gemeente peilingen wijzen uit dat er een baggerlaag zit. Het baggeren staat gepland voor 2011/ Gebruikers Alle doelgroepen gebruiken het zwemwater maar vooral ouders met kinderen en jongeren. Ook vissers gebruiken de als visplek. 3.3 Beheer officieel zwemwater Het zwemwater was de afgelopen jaren officieel zwemwater in het kader van de Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (Whvbz). dagelijks beheer Het dagelijkse beheer wordt uitgeoefend door de gemeente Leeuwarden. De onderhoudsdienst van de gemeente Leeuwarden controleert het gebied en haalt vuil op. Ook in de weekendeinden. In het zwemseizoen wordt dagelijks gecontroleerd op blauwalg. De kioskhouder is verantwoordelijk voor het beheer van de toiletten

12 hygiëne In Nederland zijn drie systemen beschikbaar om eventuele problemen met de hygiëne van zwemwater te signaleren: De GGD kan ziekteverschijnselen te interpreteren. De afgelopen jaren zijn bij de GGD over dit zwemwater nooit signalen over ziekteverschijnselen binnengekomen. Het is onbekend of dit komt doordat er werkelijk geen ziektegevallen zijn opgetreden of dat die niet gemeld zijn. Met behulp van de Whvbz wordt door de provincie gehandhaafd. Er kan een negatief zwemadvies, een zwemverbod worden afgekondigd, of een zwemwater kan zelfs gesloten worden. De afgelopen jaren is voor dit zwemwater twee keer een negatief zwemadvies (2001 en 2003) en één keer een zwemverbod (2002) afgegeven. Tijdens het zwemseizoen wordt om de twee weken een watermonster genomen en geanalyseerd. De watermonsters worden altijd op een en dezelfde locatie genomen, het controlepunt bij een zwemwater volgens de Richtlijn. Zie figuur 3. De Whvbz biedt de mogelijkheid om bij een zwemwater een houder aan te wijzen die de hygiëne weliswaar op eenvoudige wijze, maar wel frequent onderzoekt. Bij dit zwemwater is geen houder aangewezen. Het zwemseizoen loopt van 1 mei tot en met 30 september. informatie Via de website is informatie over dit zwemwater te vinden. ruimtelijke aspecten In het waterbeheerplan staat het zwemwater in de Kleine Wielen aangegeven als zwemwater. Op de functiekaart in het waterbeheerplan is de plas aangegeven als "natuur en vaarwater", hoewel het varen, gezien het feit dat het een polderplas is, beperkt is tot kano s, visbootjes en rubberbootjes. Qua ontheffingen is het gebied gekarakteriseerd als "kwetsbaar". De Kleine Wielen is niet aangewezen als Natura 2000 gebied, maar maakt wel deel uit van de natte ecologische verbindingszone. In de periode vond het laatste grote onderhoud in de plaats. Het gebied was recent weer toe aan een herstructurering. Daarom is in 2008 de Structuurvisie Wielengebied en Groene Ster opgesteld. De Structuurvisie Groene ster en Wielen (2008) beschrijft maatregelen die de waterkwaliteit ter plekke zodanig moet verbeteren, zodat de als zwemwater aangewezen gebieden behouden kunnen blijven. Sommige maatregelen uit de structuurvisie hebben dus ook direct betrekking op het en deze staan opgesomd in tabel 2. privaatrechtelijke situatie Zowel de gronden boven, als die onder water, in eigendom bij de gemeente Leeuwarden. Ter plaatse bestaan verder geen private rechten. onderhoud De gemeente Leeuwarden is verantwoordelijk voor het onderhoud. De gemeente maakt het strand regelmatig schoon in het hoogseizoen. Er staan 105 prullenbakken die dagelijks worden geleegd

13 tabel 2. Lopende maatregelen bij de op grond van de Structuurvisie Groene Ster en Wielen Vanuit de boezem worden er 2 inlaten/overstorten gemaakt, waardoor het water van de boezem in de polder stroomt. Het boezempeil ligt ongeveer 40 cm. hoger. Het boezemwater zal op een natuurlijke wijze gefilterd worden door een optelsom van rietvelden en helofytenvelden. De eilanden worden, door afgravingen en landtongen, dusdanig met elkaar verbonden dat er een noordelijk en zuidelijk compartiment ontstaat. In het noordelijke compartiment wordt het waterpeil met ongeveer cm. Verhoogd en wordt een stuw aangelegd. Daartoe wordt verder een ongeveer meter brede verbinding uitgegraven. De zo georganiseerde doorstroomsnelheid moet voldoende en veilig zijn. Uitgewerkt wordt nog of de waterspeelplaats heringericht of verplaatst moet worden. De oevers op de eilanden kunnen worden voorzien van plasdras oevers. Dat geldt ook voor de zuid- en oostkant van het Kleine Wielengebied. Een natuurlijk en fluctuerend peilbeheer behoort tot de mogelijke maatregelen. Zowel in het noordelijk als het zuidelijke compartiment als het oostelijk deel vindt actief visbeheer plaats, waardoor het water helderder wordt en de oeverbegroeiing sneller een kans krijgt. Om er verzekerd van te zijn dat de zwemwaterkwaliteit gehandhaafd blijft is het (misschien) noodzakelijk de nutriëntrijke bodem van alleen het ontstane noordelijke compartiment te baggeren. Het gaat hier om ongeveer m3, die hergebruikt kan worden. Gepland 2011/ Bronnen van fecale verontreiniging fecale verontreiniging ter plaatse Fecale verontreiniging kan als herkomst de mens hebben, maar ook van bijvoorbeeld paarden, honden of vogels afkomstig zijn. Menselijke herkomst: de toiletten en het restaurant zijn aangesloten op een persleiding; Aanwezigheid van paarden of honden is verboden; Fecaliën van vogels komen niet veel voor. fecale verontreiniging vanuit de omgeving In het beïnvloedingsgebied van dit zwemwater (figuur 5) liggen de volgende bronnen van mogelijke fecale verontreiniging. Er zijn vier riooloverstorten aanwezig, waarvan drie in de wijk Woelwijk (Tytsjerksteradiel) en één in de wijk Cammingaburen. Gezien de grote afstand tot het zwemwater hebben deze riooloverstorten waarschijnlijk weinig of geen invloed op de kwaliteit van het zwemwater. Verder zijn er twee lozingsobjecten van huishoudelijk afvalwater in het beïnvloedingsgebied die (nog) niet zijn aangesloten op een IBA-systeem, te weten: de golfclub en een woonboerderij in het oostelijk deel van het gebied. Er is één bron van open teelt en veehouderij in het beïnvloedingsgebied. Ook graast een schapenkudde in het gebied. Het zwemwater ontvangt relatief voedselrijk (eutroof) polderwater

14 figuur 5. Het beïnvloedingsgebied van het zwemwater. verspreiding van ziekten via dieren Uit de geraadpleegde jaaroverzichten Botulisme en de klachten/incidenten meldingen zijn geen botulisme gevallen bekend in de buurt van het zwemwater. locale eutrofiëring De voedselrijkdom van het water kan toenemen doordat mensen voer in het water gooien, bijvoorbeeld bij het voeren van vogels en/of vissen. Het voeren van eenden of andere vogels is in is weliswaar niet verboden (tabel 1), maar naar verwachting komt het voeren van vogels over het algemeen meer voor in de bebouwde omgeving. Het water van de Groene ster wordt ook als viswater verpacht aan de HSV Leeuwarden. Algemeen bekend is dat er vooral wordt gevist op Karper waar bijvoeren een algemene praktijk is. Het zou kunnen dat door het bijvoeren van vis de eutrofiering van het water toeneemt. overige bronnen Microverontreinigingen. De gemeente gebruikt geen chemische bestrijdingsmiddelen bij het onderhoud van het strand en directe omgeving. Glas, puin en ander afval. Volgens de gemeente is het niet waarschijnlijk dat onder water glas, puin of ander afval zal voorkomen. 3.5 Risicofactoren van blauwalg risicofactoren Blauwalg (Cyanobacteriën) komt van nature voor in het Nederlandse oppervlaktewater. De laatste decennia komt blauwalg voor in veelvoud van de natuurlijke situatie. Dit is vooral het geval wanneer het zwemwater voldoet aan bepaalde risicofactoren. Deze staan in tabel 3 uitgewerkt voor zwemwater. Hierbij is gebruikt gemaakt van het rapport Status, toestand, waterkwaliteitsdoelen en maatregelen KRW lichamen (2009), Wetterskip Fryslân

15 tabel 3. Risico op blauwalg bij de op grond van verschillende factoren. factor lokale situatie risico Isolatie De is niet geïsoleerd, omdat het onderdeel is van een groter (recreatie)water. Klein Ecologische toestand De huidige toestand is ontoereikend Groot Nutriëntenrijkdom De huidige toestand is matig Groot Troebeling en slibophoping Doorzicht is ontoereikend. Slibophoping? Groot Watertemperatuur Watertemperatuur is matig Groot Ligging ten opzichte van wind Het zwemwater ligt ongunstig t.o.v. de wind, te weten: noordoosten. Groot conclusie Op grond van de huidige toestand in het veld wordt het risico op blauwalg aangemerkt als hoog

16

17 4 Voorgekomen verontreinigingen 4.1 Fecale verontreiniging parameters Het risico op fecale verontreiniging is in beeld gebracht door de meetcijfers voor Totaal coli en Thermotolerante coli te gebruiken zoals die in de periode tijdens het operationele zwemwaterbeheer zijn ingewonnen. periode In de periode is op ongeveer 100 dagen gemeten of fecaal verontreinigd was. Dat bleek op één van die dagen het geval. Zie tabel 4. Die dag was Thermotolerante coli te hoog. De norm voor Totale coli is in deze periode niet overschreden. Vanaf 2008 zijn ook metingen gedaan naar Fecale Streptococcen en Escherichia coli. De norm daarvan is nooit overschreden. datum tabel 4. Fecale verontreiniging in de Totale coli s Intestinale (kve/100ml) Enterococcen norm= Thermotolerante coli (kve/100ml) norm= norm=400 Escherichia coli (kve/100ml) norm=1.000 Op de extra controle meting ca. 7 dagen na de monstername van de overschrijding is een tweede monster genomen. In deze herbemonstering zijn steeds geen overschrijdingen voor de Thermotolerante coli s meer waargenomen. conclusie Op grond van de in de afgelopen jaren opgetreden verontreinigingen wordt het risico op fecale verontreiniging in de als laag aangemerkt. 4.2 Blauwalg In de periode 2002 t/m 2009 zijn er bij de in totaal 23 drijflagen van blauwalg waargenomen. In drie van deze gevallen was daarbij teveel microcystine aanwezig. Zie tabel 5. De norm voor microcystine is 20 µg/l. tabel 5. Microcystine in de in de periode datum microcystines (µg/l) De is de afgelopen jaren negatief in beeld geweest wat blauwalg betreft. In 2001 is er een negatief zwemadvies afgegeven vanwege grote hoeveelheden blauwalg. In verband met de aanwezigheid van blauwalg in 2002 is er een zwemverbod ingesteld. Ook in 2003 is er een negatief zwemadvies ingesteld naar aanleiding van een verhoogde concentratie microcystine. conclusie Op basis van de feitelijk voorgekomen blauwalg in de afgelopen jaren wordt het risico op

18 blauwalg bij de aangemerkt als hoog

19 5 Kwalificatie systematiek van de richtlijn De richtlijn schrijft voor dat fecale verontreiniging wordt gemeten aan de hand van Escherichia coli en Intestinale enterococcen. De kwalificatie wordt dan gebaseerd op meting van deze parameters van de afgelopen vier jaar. Omdat het waterschap deze parameters pas sinds kort meet, zijn er onvoldoende getallen beschikbaar voor een juiste berekening volgens de voorgeschreven systematiek. Alleen van 2008 en 2009 zijn enkele getallen beschikbaar. Als de systematiek op de enkele wel beschikbare getallen wordt toegepast, dan leidt dat tot: Escherichia coli: 321 kve (95 percentiel), dus goed Intestinale enterococcen: 80 kve (95 percentiel), dus uitstekend. oude parameters De parameters Thermotolerante coli en Totaal coli zijn getoetst volgens de systematiek uit de richtlijn. In tabel 6 staat een overzicht van de gebruikte norm en de 95 percentiel berekening van de aangetroffen concentratie berekend uit de meetgegevens van Voor beide parameters wordt de norm niet overschreden. Dit betekent dat het voorlopige kwaliteitsoordeel op basis van Thermotolerante coli en Totale coli goed is. tabel 6. Percentielwaarden van de fecale parameters bij de over de periode parameter norm 95-percentiel Thermotolerante coli (kve/100 ml) Totaal coli (kve/100 ml) blauwalg Op grond van de huidige toestand in het veld en van hetgeen de afgelopen jaren bij dit zwemwater gebeurd is gebeurd, scoort dit zwemwater ten aanzien van blauwalg slecht. kwalificatie Hoewel kwalificatie volgens de richtlijn nog niet goed mogelijk is, leidt een methode die zo goed mogelijk conform de intentie van de richtlijn is gebeurd, voor het zwemwater Lytse Wielen tot de kwalificatie slecht

20

21 6 Maatregelen Bij zwemwater is sprake van een verhoogd risico voor de gezondheid van zwemmers vanwege blauwalg. Uit de analyse van risicofactoren blijkt dat dit een gevolg kan zijn van de ontoereikende ecologische toestand (waterflora), nutriëntenrijkdom, vertroebeling, de watertemperatuur en de ligging ten opzichte van de wind. Voor de en omgeving zijn recent maatregelen in gang gezet om onder andere de zwemwaterkwaliteit te verbeteren. Dat is gebeurd via de Structuurvisie Groene Ster en Wielen ( 3.3). Dit heeft twee consequenties: Bij een zwemwater waar geen veranderingen worden voorzien, levert de huidige situatie een goede indicatie voor mogelijke gezondheidsrisico s in de toekomst en kunnen op grond daarvan fysieke maatregelen worden voorgesteld. Omdat de huidige situatie hier op de schop gaat kunnen bij de op deze wijze geen maatregelen worden voorgesteld. Pas bij het volgende zal dan ook sprake zijn van de volledige toepassing van de systematiek van het. Behalve formeel-administratieve maatregelen wordt hier verder voorgesteld om op het gebied van blauwalg de vinger aan de pols te houden en na te gaan of de structuurvisie tot verbetering leidt. Behalve de reguliere meting van blauwalg, zal daarom een intensievere meting van blauwalg uitgevoerd worden, namelijk preventieve meting van blauwalg. Aldus zijn de maatregelen nodig zoals opgenomen in tabel 7. tabel 7. De bij zwemwater uit te voeren maatregelen. nummer omschrijving initiatief 1. aanwijzen als zwemwater provincie 2. begrenzing van het zwemwater conform figuur 3 provincie 3. aanmerken als categorie C volgens Whvbz provincie 4. regels over zwemwater in APV gemeente 5. afspraak gemeente / GGD over meldingen gemeente 6. monitoring blauwalg en fecale verontreiniging op het controlepunt met de in figuur 3 aangegeven locatie waterschap 7. preventieve monitoring blauwalg waterschap 8. bij een plan in het beïnvloedingsgebied rekening houden met gezondheid van zwemmers door het waterschap bij het plan te betrekken alle overheden

22 1. Literatuur Richtlijn 2006/7/EG van het Europees parlement en de Raad van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG. Wet van 2 juli 1969, houdende regelen nopens de hygiëne en de veiligheid in zweminrichtingen (Wet hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden); voor het laatst gewijzigd december Besluit hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; voor het laatst gewijzigd 9 december Regeling hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; laatst gewijzigd 10 december Werkboek Whvbz / Bhvbz re bereiken via > Water > Zwemwater. RIZA, Grontmij Handreiking bij het opstellen van een. Provincie Fryslân Draaiboek zwemwater 2008 Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding Draaiboek Ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater; Provincie Fryslân, Wetterskip Fryslân (2009); Status, toestand, waterkwaliteitsdoelen en maatregelen KRW lichamen; Gemeente Leeuwarden (2008); Structuurvisie Groene Ster en Wielen ; Min V & W, DHV KRW en oppervlaktewater; bescherming van zwemwater en oppervlaktewater voor drinkwaterbereiding onder de Europese Kaderrichtlijn Water