Licht en Gezondheid bij Senioren

Transcriptie

1 Bouwfysica Licht en Gezondheid bij Senioren Dat licht nodig is voor visuele waarnemingen is algemeen bekend. Ook is al langere tijd bekend dat licht of juist het ontbreken daarvan negatieve invloed heeft op onze fysieke gesteldheid, denk bijvoorbeeld aan het omzetten van vitamine D middels licht op de huid en het onderdrukken van winterdepressies middels lichttherapie. Door de ontdekking van een derde fotoreceptor in het oog die in directe verbinding staat met onze biologische klok kan de invloed van licht op andere lichaamsprocessen worden verklaard. Deze nieuwe inzichten zouden aanleiding moeten geven voor een andere manier van bouwen. Bij de unit BPS aan de TU/e en bij TNO Bouw en Ondergrond wordt zowel applicatie gericht onderzoek verricht naar de invloed van licht in een kantooromgeving als ook naar de invloed van licht op senioren. In dit artikel wordt nader ingegaan op de mogelijke gezondheidsverbetering door middel van licht bij senioren. Geconcludeerd kan worden dat de gemeten lichtniveaus onvoldoende zijn afgestemd op het verouderde oog. De resultaten van de hieronder behandelde onderzoeken geven voldoende aanleiding om te veronderstellen dat de visuele en de niet-visuele aspecten van licht verbeterd kunnen worden om ertoe bij te dragen dat senioren langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Ir. M.P.J. Aarts, Universitair Docent Licht en Verlichting, Unit Building Physics and Systems, Faculteit Bouwkunde, Technische Universiteit Eindhoven (m.p.j.aarts@bwk.tue.nl) Ir. A.C.Westerlaken, TNO Bouw en Ondergrond, Business Unit Bouw en Installaties, Delft Inleiding Nederland is sterk aan het vergrijzen. Het hoogtepunt, met een kwart van de bevolking boven de 65-jarige leeftijd, wordt verwacht rond Daarnaast worden mensen gemiddeld ouder. Dit betekent dat er in de toekomst meer middelen nodig zijn om voor deze groep zorg te dragen, denk aan verplegend en verzorgend personeel, medicatie maar ook de bouw van verpleeg- en verzorgingshuizen. Een gedeeltelijke oplossing voor dit probleem is senioren zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen. Licht zou hierbij op verschillende manieren een rol kunnen spelen. In de periode van hebben een tweetal grootschalige veldstudies plaatsgevonden in verpleeg- en verzorgingshuizen[1]: 1. Onderzoek naar visuele en biologische lichtcondities en lichtbehoeften van senioren in verzorgingshuizen (TU/e afstudeerverslag A.C. Westerlaken, 2003) 2. Onderzoek naar visuele en biologische lichtcondities en lichtbehoeften van zelfstandig wonende senioren (TU/e onderzoeksrapport, A.C. Westerlaken, M.P.J. Aarts, S.H.A. Begemann, 2004). Het doel van beide onderzoeken was inzicht verkrijgen in de leef- en woonsituatie van ouderen met betrekking tot licht. In een vervolgonderzoek is in een veldstudie onderzocht of meer licht een positieve invloed heeft op het slaapwaakritme van zelfstandig wonende ouderen [2]. Onderzoeksmethode Bij het eerste onderzoek waren 37 personen (43% man, 57% vrouw) betrokken uit 10 verschillende verzorgingshuizen. De gemiddelde leeftijd was 83 jaar. Per deelnemer werden zowel dag- als kunstlichtmetingen verricht op relevante plaatsen. Daarnaast werd een interview afgenomen waarin o.a. gevraagd werd naar het gebruik van kunstlicht, de beleving van daglicht, de meest frequent gebruikte positie in de kamer, de mobiliteit en zelfstandigheid (Groningen Activiteiten Restrictie Schaal, GARS [3]), of en hoe vaak en wanneer men buiten kwam, hoeveel en hoe vaak men dutjes deed, slaapkwaliteit, visuele testen (visus, kleurenblindheid), gebruik van zonwering, duur en uitvoering van specifieke oogtaken en seizoensgebonden depressies (Seasonal Pattern Assessment Questionnaire, SPAQ-schaal [4]). Aan het tweede onderzoek namen in totaal 91 personen deel (31% man, 69% vrouw) met een gemiddelde leeftijd van 77 jaar. Allen woonden in één van de 7 onderzochte zelfstandige woonvormen. Vergelijkbare lichtmetingen en een interview met de bewoner(s), zoals gebruikt in het eerste onderzoek, vonden in de woningen plaats. Bij deze groep senioren is wat betreft slaap-waak gedrag, gebruik gemaakt van de gevalideerde vragenlijsten van de Pitsburgh Sleeping Quality Index (PSQI-schaal, [5]) De verlichtingssterkte werd gemeten middels Hagner Lichtmeetcellen, type SD2. Data analyse vond plaats middels het statische analyse programma SPSS Lichtsituatie voor oogtaken Bij het ouder worden, treden overal in het lichaam verouderingsprocessen op. Zo ook met betrekking tot het zien. Tot ons 40 e levensjaar is deze veroudering nauwelijks merkbaar. Hierna wordt dit vaak hinderlijk [6].

2 bouwfysica en gezondheid Bouwfysica % v.d. ouderen Dagelijkse activiteit TV Lezen Handwerk Staren Verzorgingshuis Zelfstandig wonend Veroudering van het visuele systeem uit zich onder andere in: afname van de lichtinvang door het oog. Door vertroebeling en vergeling van de lens en het glasachtig lichaam, worden deze minder transparant en waardoor minder licht het netvlies bereikt. Vooral het kortgolvige licht (blauw/groen) verdwijnt. Daarnaast neemt de pupildiameter af. Dit heeft te maken met een verslapping van de kringspier in het oog. Ten gevolge hiervan neemt de lichtinvang met een factor 3-4 af. vermindering accomodatievermogen. De ooglens verstart waardoor de kringspier niet meer voldoende in staat is de lens te bollen met als gevolg dat de mogelijkheid om dichtbij te zien afneemt. meer lichtverstrooiing. De transparantie van zowel de lens, glasachtig lichaam en het hoornvlies nemen af door vertroebeling, verdikking en vergeling. Het gevolg hiervan is dat er verstrooiing van het licht in het oog plaats vindt wat leidt tot een vorm van verblinding en contrasten verminderen. neurologie. Het aantal fotoreceptoren neemt af. Eveneens treedt er een verslechtering van de zenuwverbindingen op. Het gevolg hiervan is dat er meer en duidelijkere signalen nodig zijn om eenzelfde resultaat te bereiken. oogziektes. Naast de normale verouderingsprocessen vormen diverse oogziektes voor een vermindert gezichtsvermogen. Bekende ziektes zijn: diabetes, staar en glaucoom. Hoewel niet exact bekend is hoeveel meer licht op de specifieke oogtaken nodig is, lijkt een factor 3 hiervoor een realistische waarde. In de veldstudies is er dan ook van uitgegaan dat een factor 3 meer licht gelijkwaardig is aan de waardes die worden aanbevolen in de Europese norm voor werkplekverlichting [7]. Dit betekent op een normale leestaak zo n 1500 lux en voor inspannende werkzaamheden 2400 lux. Resultaten lichtsituatie oogtaken De mensen in verzorgingshuizen brachten hun tijd veelal binnenshuis door. De meeste ouderen brachten dagelijks een periode door met staren, lezen, tv kijken en handwerken. Deze activiteiten vonden meestal in de raamzone plaats. De gemiddelde verlichtingssterkte ten gevolge van daglicht was goed voor een normaal, gemiddeld oog maar onvoldoende voor het verouderde oog, uitgaande van een factor 3 hogere lichtbehoefte. Vrijwel geen enkele deelnemer schakelde overdag de kunstverlichting aan. Ook in de avondsituaties was er met gemiddeld 110 lux, onvoldoende licht aanwezig voor het uitvoeren van de oogtaken voor een langere periode. De helft van de deelnemers had een visus lager dan 0,5 (gemeten in de situatie waarbij de deelnemers hun normale hulpmiddelen zoals brillen op hadden). Ter indicatie, bij een dergelijke waarde mag men niet meer autorijden. Waarschijnlijk tengevolge van de lage visus in combinatie met de te lage verlichtingssterkte gaf 56% van de deelnemers aan dat ze geen hobbies met kleine details meer konden uitvoeren. De zelfstandig wonende ouderen zijn duidelijk mobieler en actiever dan de mensen in de verzorgingshuizen. Zo brachten ze, binnenshuis, vooral hun tijd door met lezen en televisie kijken. Vrijwel alle deelnemers gaven aan voor hun eigen boodschappen te zorgen. De lichtsituatie was weliswaar minder dramatisch als in de verzorgingshuizen; met een gemiddelde van 800 lx overdag in de raamzone is dit eveneens onvoldoende om inspannende oogtaken voor langere tijd vol te houden. In de avondsituatie bij kunstlicht lagen de gemiddelden op een vijfde van de ideale situatie. Ondanks deze lage waarde gaf 85% aan dat ze tevreden waren over de verlichtingssituatie. Of deze lage waardes daadwerkelijk een probleem vormen is in dit onderzoek niet onderzocht. Wel is bekend dat de mens wat betreft licht een ruime tolerantie grens kent en men zich pas realiseert dat het beter kan als men daarmee geconfronteerd wordt. Iets vergelijkbaars gaat op voor de visus. De mogelijkheid om scherp te stellen neemt met leeftijd versneld af. Middels brillen e.d. kan dit gecompenseerd worden. De controle frequentie zou voor ouderen groter moeten worden naarmate men ouder wordt. Bij goed afgestelde hulpmiddelen en meer verlichting, verwachten we dat senioren oogtechnisch gezien, in staat zijn om oogtaken zoals lezen, puzzelen en handwerken langer vol te houden. Vallen en valangst In Nederland worden jaarlijks zo n senioren (55+) behandeld ten gevolge van een val. Ongeveer 1700 senioren komen dientengevolge te overlijden. Een groot aantal ongevallen (23%) wordt veroorzaakt doordat de senioren struikelen of uitglijden en ongeveer 10% wordt veroorzaakt door een val van een vaste trap. Een derde van de valincidenten vindt plaats binnen de woning. De senioren die in het ziekenhuis belanden ten gevolge van een val zijn daarna vaak niet meer in staat om zelfstandig te blijven wonen. Goede verlichting kan bijdragen tot het verminderen van het valrisico onder senioren [8]. Resultaten vallen en valangst De resultaten uit het onderzoek bij zelfstandig wonende senioren lieten zien dat de algemene verlichting in de woonsituatie op geen enkele manier is aangepast aan het verminderde zicht. Waar waardes rond de 300 lux op de looproute toereikend zou moeten zijn om senioren veilig door de woning te begeleiden bleek gemiddeld slechts één tiende van het licht daadwerkelijk aanwezig (fig. 2). Het is dus niet verwonderlijk dat een groot aantal van de valincidenten bij senioren in de woning plaatsvindt. Daarnaast bleek dat de meerderheid van de senioren die s nachts uit bed moet, bijvoorbeeld om naar het toilet te gaan, geen verlichting aandoet. Een oplossing hiervoor

3 Bouwfysica Verlichtingssterkte [lux] Kunstlicht Emin [lux] Eavg [lux] Emax [lux] Daglicht Verlichtingssterkte op looproute Achter zone Midden zone zou een lichtschakeling bij het bed kunnen zijn of een automatisch gestuurde loopverlichting. Wel dient hierbij rekening te houden dat de lichtniveaus en de lichtkleur geen melatonine onderdrukking tot gevolg heeft (zie uitleg over dit onderwerp in volgende paragraaf niet visuele fotoreceptie ). Dit om ervoor te zorgen dat het slaapritme niet verder verstoord wordt. Een goed verlichte looproute kan daadwerkelijk een positief resultaat opleveren mits ook de verslechterde visus van senioren zo goed mogelijk gecompenseerd wordt door goed aangepaste hulpmiddelen zoals brillen. Dit stelt mensen in staat om de omgeving beter waar te nemen waardoor men valrisico s kan mijden. Hoewel de verlichtingssterkte op de looproute in verzorgingshuizen niet gemeten is, gaf 50% van de mensen aan bang te zijn om te vallen. Deze angst om te vallen beperkt senioren in hun mobiliteit en dus ook hun zelfstandigheid. Niet-visuele fotoreceptie In het menselijk oog vinden twee typen fotoreceptie plaats; de visuele en de niet-visuele. De eerste zorgt dat beelden (bestaande uit licht/donker en kleuren) doorgestuurd worden naar de hersenen, het zogenaamde zien. Hiervoor zijn de staafjes en de kegeltjes die zich bevinden in het netvlies, verantwoordelijk. De niet-visuele fotoreceptie beïnvloedt o.a. het circadiane ritme. In de hypothalamus, een onderdeel van de hersenen, bevind zich de biologische klok of de suprachyrasmatische kern (SCN). Mede aangestuurd door licht, worden vanuit de biologische klok verschillende lichaamsprocessen aangestuurd waaronder lichaamstemperatuur, en slaap/waakritme. Daarnaast vindt daar productie van hormonen plaats waaronder Melatonine (slaap-hormoon) en Cortisol (stress-hormoon). Beide hormonen zijn van invloed op de gezondheid, stemming, welbevinden en prestatie. In 2001 [9,10] werd vastgesteld dat het melatonine niveaus in mensen het best werden onderdrukt bij blootstelling aan monochromatisch blauw licht met een golflengte rond de nm. Dit impliceerde een nieuw type lichtpigmentcellen in het oog dat in 2003 [11] de naam Melanopsin kreeg. Andere studies toonden recentelijk aan dat Melanopsin het pigment is dat verantwoordelijk is voor de lichtreactie van de Intrinsically photoreceptive ganglion cells (iprgc). Het vrijkomen van het hormoon Melatonine wordt gestuurd door de biologische klok. Dit hormoon is 105 Raam zone 251 Weekly time outside (hours) 3 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 n = 15 n = 29 n = > 1 Naps per day Boxplot dutjes per dag versus de tijd per week buiten o.a. belangrijk voor ons slaap-waak ritme. Bij normale, gezonde mensen is de melatonineconcentratie tijdens de slaap het hoogst en gedurende onze waak-fase vrijwel nihil. Licht is in staat om de melatonineproductie, gedurende de slaap, te onderdrukken waardoor men wakkerder wordt. Over de hoeveelheid en samenstelling en richting van het licht is men het nog niet eens. Uit onderzoeken van Van Someren [12] is bekend dat senioren slecht slapen. Hieruit blijkt verder dat er sprake kan zijn van een verstoord slaap-waakritme. Te verwachten is dat een deel van deze problemen een oorzaak kent in te weinig licht gedurende de dag waardoor melatonine onvoldoende onderdrukt wordt, wat vermoeidheid tot gevolg heeft; de biologische klok loopt niet meer synchroon. Phipss-Nelson et al [13] toonde aan dat 1000 lux van een full-spectrum lichtbron, op een normaal oog een biologische stimulatie bewerkstelligt. Ervan uitgaande dat ouderen ook hierbij een factor 3 meer licht nodig hebben, hebben we aangenomen dat het verouderde oog een waarde van 3000 lux nodig heeft. Resultaten niet-visuele fotoreceptie De resultaten uit de verzorgingshuizen lieten zien dat er een verband leek te bestaan tussen slaap en buiten zijn. De vraag daarbij was óf blootstellling aan daglicht ten gevolge van het verblijven in de open lucht met waardes E hor. > lux voldoende zou zijn om het slaap-waak ritme in positieve zin te beïnvloeden. In de verzorgingshuizen leek er inderdaad een positief effect zichtbaar; mensen die meer tijd buiten waren of in de raamzone doorbrachten gaven aan beter te slapen en minder te dutten overdag dan mensen die minder buiten kwamen of niet in de raamzone doorbrachten. Hierbij is van de veronderstelling uitgegaan dat mensen die meer dutten een enigszins ontregelt slaap-waak ritme vertonen. Van de mensen in verzorgingshuizen gaf 60% aan dat ze alleen nog maar bij goed weer buiten kwamen. 3 Deelnemers gaven aan het gehele jaar door niet buiten te komen. Van de mensen die het gehele jaar door buiten kwam deed 80% geen dutjes. De resultaten uit de PSQI gaven aan dat ze ook s nachts beter sliepen.

4 bouwfysica en gezondheid Bouwfysica Bij de zelfstandig wonende senioren werden overdag ten gevolge van daglicht verticale verlichtingssterktes gemeten van ~1000 lux in de raamzone. Deze zouden voldoende moeten zijn voor het niet-verouderde oog maar theoretisch onvoldoende voor senioren. Aan de hand van diverse vragen ontstaat er een score. Bij een score > 5 spreekt men van een slechte slaper. Tevens is gekeken of slechte slapers meer dutjes overdag doen. Dit wordt echter niet onderbouwd door de gegevens. Wel blijkt er een trend te zijn dat mensen die langer buiten komen, gemiddeld minder dutjes doen [Figuur 3 Boxplot dutjes per dag versus de tijd per week buit Sleep efficiency [%] Influence of high exposure duration on sleep efficiency Winter Summer Deze correlatie is echter niet significant (r=-0,24, n=50, p=0,09) Een, weliswaar niet-significante, relatie is gevonden tussen de tijd dat mensen buiten doorbrachten en de PSQI-score. Bij deze resultaten dient opgemerkt te worden dat deze op antwoorden uit vragenlijsten gebaseerd zijn en dus een mindere mate van betrouwbaarheid kennen. Vandaar dat additioneel een 6-tal personen (3 slechte en 3 goede slapers volgens PSQI) gevraagd is voor 7 opeenvolgende dagen in de winter, een actiwatch [Camebridge Neurotechnology Actiwatch, type actiwatch L-plus] te dragen. Een actiwatch wordt gedragen om de pols en registreert beweging. Daarnaast meet een lichtgevoelige cel de verlichtingssterkte met een maximum van lx. De sample tijd was elke 15 seconde. Uit het type en duur van de beweging kan middels bijbehorende software [Actiwatch Activity & Sleep Analysis 5, version 5.11] iets gezegd worden over de slaap, activiteit, dutjes, etc. Dit om objectieve gegevens aangaande het slaap-waak gedrag van senioren te krijgen. Hieruit bleek dat deze 6 personen gemiddeld 19 minuten per dag >1000 lux op de pols registreerde en slechts 1,5 minuut > 3000lux. Helaas werden er geen relaties gevonden tussen slaap-waakritme en lichtblootstelling. Gebrek aan licht kan ook een oorzaak zijn van Seasonal Affective Disorder (SAD). In dit onderzoek vonden we dat 3% van de senioren leiden aan SAD of winterdepressie. Dit wijkt echter niet af van het landelijke gemiddelde. Ook verbleven deze senioren gemiddeld niet korter buiten dan de overige senioren. Dit is opmerkelijk te noemen; de verwachting was dat dit percentage veel hoger zou zijn vanwege het verouderde oog en de beperkte tijd die senioren aan hoge lichtniveaus blootgesteld. De vraag blijft of mensen überhaupt wel aan voldoende licht worden blootgesteld om het systeem te beïnvloeden. Kan er een positieve relatie gevonden worden tussen blootstelling aan hoge lichtniveaus en slaap-waakritme? Daily exposure to >1000 lux [min] Relatie tussen blootstellingsduur aan lichtniveaus >1000 lux en slaapefficiëntie In de vervolgstudie zijn in totaal 14 senioren (9 mannen en 5 vrouwen) met een gemiddelde leeftijd van 67 jaar (SD±4,1) gevraagd om gedurende de zomersituatie 1 week en gedurende de wintersituatie 1 week een actiwatch te dragen. De helft van de deelnemers had een PSQI hoger dan 5, wat hen aanmerkte als slechte slaper. Er werd hen gevraagd een slaapdagboek bij te houden en een logboek waarin men noteerde wanneer en hoe lang men zich buiten bevond. De resultaten lieten inderdaad zien dat men in de zomer significant langer blootgesteld was aan hoge lichtniveaus dan in de winter. Ook bleken de personen die in de zomer vaak aan hoge lichtniveaus waren blootgesteld ook in de winter aan hoge lichtniveaus worden blootgesteld. De hypothese was dat, omdat men in de zomer blootgesteld werd aan hogere lichtniveaus dan in de winter, men in de zomer beter zou slapen dan in de winter. Voor deze hypothese werd geen bewijs gevonden. Wel werd er een significant verband [voor >1000lux: r=.31, p=.003, N=88] gevonden tussen de blootstellingsduur aan hoge lichtniveaus (>1000 lux) en de slaapefficiëntie. Dit gold zowel voor de zomer als voor de wintersituatie. De respondenten met een hoge lichtblootstellingsduur, hadden een betere slaap efficiëntie. Er werd overigens geen vergelijkbare correlatie gevonden tussen activiteit en slaapefficiëntie, waaruit geconcludeerd kan worden dat deze verbeterde slaapefficiëntie niet het gevolg was van een hoge activiteit op de dag. Conclusie en discussie Visueel De verlichting in de woningen van senioren in verzorgingshuizen en in mindere mate zelfstandig wonende senioren, is onvoldoende voor het uitvoeren van oogtaken. Alleen de hoeveelheid daglicht in de raamzone komen in buurt van de benodigde waardes en zijn sterk afhankelijk van het type woonruimte, de belemmering en het weer. In de overige zones is deze duidelijk onvoldoende. Ook de hoeveelheid kunstlicht in de avondsituatie is onvoldoende voor het langere tijd kunnen volhouden van oogtaken zoals lezen, puzzelen en handwerken. Een meer verontrustende situatie is de minimaal verlichte looproute, zeker gezien het feit dat de gevolgen van een val voor deze groep senioren de weg terug naar zelfstandigheid drastisch verkleint. Ook het gegeven dat zelfstandig wonende als ze s nachts het bed uit moeten geen verlichting aanschakelen(dit is niet gevraagd en gemeten in het onderzoek in de verzorgingshuizen) maakt dit tot een serieus aandachtspunt. Het geeft verder aan dat mensen zich ook hierbij niet bewust zijn van de gevaren en de mogelijkheden die licht hierin kan bieden. Regelmatigere oogtesten is bij deze doelgroep noodzakelijk.

5 SIGHT adviseurs voor milieu en landschap b.v. is een middelgroot adviesbureau dat gevestigd is in Zetten en Den Haag. Vanuit diverse disciplines worden overheden en bedrijfsleven geadviseerd over juridische, beleidsmatige en technische vraagstukken. Het gaat dan niet alleen om de kwaliteit van de oplossing, maar ook om het draagvlak dat er voor die oplossing bij de diverse partijen in het proces is. Binnen SIGHT werken vier marktgroepen aan de kwaliteit van de omgeving, te weten de marktgroepen Rentmeesterij, Ontwikkeling Groene Ruimte, Urbane Ruimte en Milieu en Industrie en Milieu. Onze werksfeer wordt gekenmerkt door plezier en gedrevenheid, werken vanuit eigen verantwoordelijkheid en een proactieve werkhouding. Ter versterking van onze marktgroepen Urbane Ruimte en Milieu en Industrie en Milieu zoeken wij voor onze vestigingen in Zetten en Den Haag adviseurs geluid (m/v) die samen met zo n 40 collega s mee willen werken aan de verdere groei van het bureau rond de totstandkoming van onze sectorale en integrale adviesproducten, waarbij het accent naast de techniek vaak ook op beleidsmatige en juridische aspecten ligt. Van een adviseur wordt verwacht dat hij/zij in teamverband kan werken. Onder begeleiding van een projectleider zal hij/zij belast worden met het uitvoeren van geluids metingen en het opstellen van akoestische rekenmodellen, voor zowel industrie- als weg- en railverkeerslawaai. Daarnaast wordt verwacht dat de adviseur geluid onder begeleiding van de projectleider mee zal werken aan de totstandkoming van de akoestische rapporten en dat hij/zij waar nodig ook op de andere vakgebieden binnen het project meedenkt om een optimaal, integraal resultaat te bereiken. Wij gaan ervan uit dat je voor deze functie: minimaal een Hbo-opleiding hebt gevolgd, bijvoorbeeld richting bouwkunde, milieukunde of werktuigbouwkunde; affiniteit hebt met specialistische geluidssoftware zoals Geonoise; ervaring hebt met AutoCad, Arcvieuw en/of ArcGis; minimaal 4 dagen per week beschikbaar bent; in het bezit bent van rijbewijs B. Gevraagde competenties: praktische inslag, brede interesse en maatschappelijke betrokkenheid; goede mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid; communicatief, analytisch en samenwerkingsgericht. Van onze kant menen wij de juiste kandidaten een leuke, uitdagende en afwisselende baan te bieden. Het salaris dat wij bieden, is marktconform en passend bij ervaring en opleiding. SIGHT biedt tevens goede secundaire arbeidsvoorwaarden. Voor nadere informatie kun je bellen met een van de marktgroepleiders, de heer Chris Weevers (Ruimte) of de heer Peter de Vries (Industrie). Bij de eventuele gesprekken zal ook de vakgroepleider Geluid van SIGHT, de heer Ed Goudriaan, aanwezig zijn. Schriftelijke sollicitaties kunnen worden verstuurd naar SIGHT adviseurs voor milieu en landschap b.v., Postbus 52, 6670 AB Zetten of naar het adres info@sight.nl, onder vermelding van sollicitatie geluid. Ons bezoekadres is Wageningsestraat 43 te Zetten. In Den Haag hebben wij een vestiging aan de Neherkade 1.

6 bouwfysica en gezondheid Niet-visueel De verlichtingssterktes die gemeten zijn in de woningen zijn theoretisch onvoldoende om het niet-visuele systeem te prikkelen en als Zeitgeber te dienen om het eventueel verstoorde slaap-waakritme weer volgens het 24-uurs ritme te laten lopen. Zelfs de mensen die aangeven regelmatig buiten te komen, lijken geen voordeel te ondervinden aan de hoge daglichtniveaus, wat betreft slaap-waakritme en winterdepressies. Dit roept een aantal nieuwe onderzoeksvragen op, te weten: Hoe lang en hoeveel licht is nodig om deze symptonen te bestrijden? Is dit überhaupt wel mogelijk met het daglichtaanbod in ons klimaat? Om inzicht te krijgen in de werking van licht op het nietvisuele systeem bij ouderen, is meer onderzoek op dit gebied noodzakelijk. Een grote praktijkproef waarbij de juiste verlichting voor ouderen geïmplementeerd wordt zou moeten uitwijzen of licht inderdaad een gunstige bijdrage levert aan een langere zelfstandigheid van ouderen. n bronnen [1] Aarts MPJ, Westerlaken AC. Field study of visual and biological light conditions of independently-living elderly people. Gerontechnology 2005; 4 (3): [2] Aarts MPJ, Schoutens AMC, Stapel J.C. Natural light exposure, healthy elderly people and sleep- a field study. Proceedings of the 2nd CIE Expert Symposium on Lighting and Health. Ottawa 2006; CIE Vienna [3] Kempen GIJM, Doeglas DM, Suurmeijer TH PBM. Het meten van problemen met zelfredzaamheid op verzorgend en huishoudelijk gebied met de Groningen Activiteiten Restrictie Schaal, 1993; een handleiding, Rijks Universiteit Groningen, Groningen [4] Mersch PPA, Middendorp HM, Bouhuys AL, Beersma DGM, Hoofdakker RH van den. Seasonal affective disor- Bouwfysica der and latitude; a review of the literature. Affective Disorders 1999; 53: [5] Buysse DJ, Reynolds III CF, Nonk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburg Sleep Quality Index: A new instrument for Psychiatric Practice and Research, Journal of Psychiatric Research.1989;28(2): [6] Melore GG. Treating Vision Problems in the Older Adult 1997; Mosby, St. Louis [7] NEN-EN Light and lighting -Lighting of work places-part 1: indoor work places NEN, Delft [8] Consument en Veiligheid. Valongevallen (55-plussers). Website:[ [9] Brainard GC, Rollag MD, Hanifin JP. Photic regulation of melatonin in humans: ocular and neural signal transduction. Journal of Biological Rhythms 1997;12: [10] Thapan K, Arendt J. Skene DJ. An action spectrum for melatonin suppression: evidence for a novel non-rod, non-cone photoreceptor system in humans, Journal of Physiology 2001;535.1: [11] Hattar S. Lucas R.J. Mrosovsky N. Thompson S. Douglas R.H. Hankins M.W. Lem J. Biel M. Hofmann F. Foster R.G. Yau K.W. Melanopsin and rod-cone photoreceptive systems account for all major accessory visual functions in mice, Nature 2003; 424 (6944) [12] Someren EJW van. Circadian and sleep disturbances in the elderly, Experimental Gerontology 2000;35: [13] Phipps-Nelson J, Redman JR, Dijk D-J, Rajaratnam SMW. Daytime exposure to bright light, as compared to dim light, decreases sleepiness and improves psychomotor vigilance performance. Sleep 2003;26(6):1-6 25