Afstudeerverslag. Student: Cédrique Steenkamer, Examinatoren: dr. G.J. Hordijk, TU Delft ir. Y. Cuperus, TU Delft

Transcriptie

1 Verbetering van het thermisch comfort en de lichtcondities in seniorenwoningen door het ontwikkelen van een optimale woning in een getransformeerd kantoor Afstudeerverslag Student: Cédrique Steenkamer, Examinatoren: dr. G.J. Hordijk, TU Delft ir. Y. Cuperus, TU Delft Stagebegeleider: ing. G. Verbaan, DGMR Delft,

2 Auteur: T.M.C. Steenkamer BSc (Cedrique) Studentnummer: Afstudeercommissie: dr. G.J. Hordijk, TU Delft ir. Y. Cuperus, TU Delft Stagebegeleider: ing. G. Verbaan, DGMR Onderwijsinstelling: Technische Universiteit Delft Faculteit: Bouwkunde, Bouwfysica Julianalaan BL Delft

3

4 Voorwoord Dit afstudeerverslag is de afronding van de masteropleiding Architecture, Urbanism & Building Sciences aan de Technische Universiteit Delft. Dit onderzoek gaat over een opzet voor een Programma van Bouwfysische Eisen met betrekking tot het visueel en thermisch comfort voor senioren en over de mogelijkheid tot het transformeren van een kantoor naar een wooncomplex. Met dit onderzoek is geprobeerd een bijdrage te leveren aan de kennis over het gewenste binnenklimaat voor ouderen en over de mogelijkheid deze toe te passen in woningen geplaatst in een leegstaand kantoorpand. Enkele mensen hebben een waardevolle bijdrage geleverd aan dit afstudeeronderzoek en deze wil ik graag bedanken. Ten eerste de afstudeerbegeleiders: dr. G.J. Hordijk en ir. Y. Cuperus en stagebegeleider ing. G. Verbaan van DGMR. Dank voor de nuttige begeleiding en sturing tijdens het onderzoek. Ten slotte wil ik mijn familie bedanken voor het helpen bij het veldonderzoek en de medewerkers van DGMR aan wie ik elk moment een vraag kon stellen. CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 5

5 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Samenvatting Inleiding In Nederland neemt de vergrijzing met de jaren toe. In 21 was 15% van de bevolking 65 jaar of ouder en de verwachting is voor 23 dat de groep groeit naar 24%. In de toekomst zal het aantal opname in verzorgingscentra dalen. Er worden strengere eisen opgesteld om gebruik te maken van deze voorziening. Bovendien worden de mensen ten opzichte van het verleden steeds ouder. Hierdoor zal er in de toekomst meer vraag zijn naar geschikte woningen voor senioren, zoals nultredenwoningen (van Iersel and Leidelmeijer). Voor geheel Nederland is de opgave voor de periode geraamd op tussen de 33 en 36 duizend geschikte woningen voor senioren (Galen and Willems, 211). Het Bouwbesluit geeft geen Programma van Eisen voor het binnenklimaat voor senioren, terwijl de wensen en behoeften anders zijn ten opzichte van jongeren. Vanaf gemiddeld de leeftijd van 6 jaar vinden er biologische veranderprocessen plaats in het lichaam. Senioren hebben meer licht nodig gedurende het ouder worden en er treden fysiologische veranderingen op. Optimale lichtcondities en binnenklimaat zijn bevordelijk voor het welzijn van senioren. De stagnerende onroerendgoedmarkt leidt tot structurele leegstand. In Nederland staat nu 27% van de kantoorgebouwen leeg (ANP, 213). In 24 raakt zelfs 14% van de voorraad incourant (Zuidema et al., 212). De hoofdvraag voor het onderzoek luidt als volgt: Welke bouwfysische eisen betreffende thermisch en visueel comfort moeten er worden gesteld voor senioren en kan een kantoorgebouw getransformeerd worden naar een energiezuinige seniorenwoning, die meegroeit met de ouderwordende gebruiker? Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden moeten de volgende deelvragen worden beantwoord: 1. Wat zijn veranderprocessen van het oog en wat zijn de gevolgen voor de kwaliteit van zien? 2. Wat zijn de lichtbehoeften van ouderen en welke normen zijn er al gesteld in de literatuur? 3. Wat zijn de fysiologische veranderingen en wat zijn de gevolgen voor de sensiviteit voor thermische behaaglijkheid? 4. Wat zijn de thermische behoeften van ouderen en welke normen zijn er al gesteld in de literatuur? 5. Hoe ziet het nieuwe Programma van Eisen eruit, als de verschillen tussen de gestelde normen in de literatuur en de wensen van de gebruiker, verkregen door veldonderzoek, vergeleken zijn? 6. Hoe ziet de transformatie eruit van kantoorgebouw naar een zorgwoningcomplex? 7. Hoe ziet een seniorenwoning eruit die voldoet aan de nieuwe opgestelde visuele en thermische eisen. Onderzoeksopzet Het onderzoek bestaat uit twee delen. Het eerste deel bestaat uit het opstellen van een Programma van Eisen. Deze wordt opgesteld aan de hand van literatuuronderzoek en veldonderzoek op het gebied van thermisch en visueel comfort. Binnen de literatuuronderzoek wordt er een vergelijking gemaakt tussen de verschillende eisen, die opgesteld zijn door bedrijven, overheid en wetenschappelijke instellingen. Vervolgens is er een veldonderzoek uitgevoerd, bestaande uit enquêtes en metingen. Senioren zijn bevraagd over hun wensen en ervaringen met betrekking tot temperatuur en licht. Samen met het literatuuronderzoek worden er eisen opgesteld voor het Programma van Eisen. Het tweede deel van het onderzoek bestaat uit een case study. Hierbij wordt de haalbaarheid getoetst van het transformeren van een kantoorpand naar een wooncomplex voor senioren. Vervolgens is er een ontwerp voor een woning gemaakt, die voldoet aan het opgestelde Programma van Eisen. Deze woning wordt op de lichtcondities getoetst. De technische uitwerking is gefocust op een gevelontwerp. 6 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

6 Resultaten Literatuuronderzoek Ouderen hebben veel meer licht nodig dan jongeren en kunnen last hebben van een verminderd scherp beeld, verminderde contrastgevoeligheid, verhoogde gevoeligheid voor verblinding en verlaagd kleuronderscheidend vermogen. (Boyce, 23) Licht helpt bij zien, maar ook bij aansturing van lichaamsprocessen. Als gevolg van het ouder worden gaat de kwaliteit van het oog achteruit en is er een grote kans op oogaandoeningen. Weeromstandigheden hebben invloed op de mortualiteit van ouderen. Daaruit blijkt dat vanaf 25 C er een toename van 5% stervenden is (Borst et al., 1997). Als gevolg van het ouder worden, wordt de hypothalamus minder gevoelig voor de signalen, er is een afname in snelheid van het metabolisme in rusthouding, afname van de reactiviteit van het zenuwstelsel en ouderen hebben een lagere activiteitenniveau ten opzichte van jongeren. Veldonderzoek Senioren zitten graag in lichte ruimten. Zij voeren daar het liefst de lees- en schrijftaken uit. Ramen op verschillende oriëntaties zorgen voor gelijkmatig verdeeld licht in de ruimte en het komt ten goede aan de daglichtfactor. De minimale daglichtfactor is 2% om te voorkomen dat de ruimte te donker is. De minimale horizontale verlichtingssterkte voor een leestaak zonder oogaandoeningen lopen de resultaten tot 8 lux uit het veldonderzoek. Als de grens gesteld wordt bij 4 lux dan is een groot deel van de gemeten senioren voorzien van voldoende verlichting. Grote luminantieverhoudingen kunnen verblinding veroorzaken. Senioren ondervinden in huis geen last van hoge verhoudingen. Wellicht moet de norm aangepast worden. Ouderen ondervinden wel veel last van reflecties van objecten die zich buiten bevinden. De helft van de senioren gebruikt een extra leeslampje en dimbare lampen. Gedurende de avond hebben voornamelijk senioren 75 jaar optimale verlichting nodig, omdat ze moeite hebben met het herkennen van kleuren als gevolg van de kunstverlichting. Als de senior gemiddeld langer buiten blijft, slaapt hij ook minder overdag dan senioren die bijna niet naar buiten komen. Als senioren langer dan een uur buiten wandelen, speelt conditie ook een rol. De groep die dan 2 of meer dutjes per dag doet stijgt. In zone A van de huiskamer wordt men ook blootgesteld aan een hoge verticale verlichtingssterkte. Tijdens de metingen in de zomerperiode is er een maximale, verticale verlichtingssterkte van 3 lux gemeten. Als men het liefst in zone A zit, dan komt het ook ten goede van het slaap/waak-ritme. Bovendien spelen hier conditie of lichamelijke beperking geen rol. Senioren stellen geen andere eisen voor de binnentemperatuur in de zomer dan in de winter. Zowel in de zomer als in de winter wordt 21,5-24,5 C als comfortabel beoordeeld. Senioren in de groep <8 jaar of 8 jaar verschillen in mate van mobiliteit. Dit kan de sensiviteit van de temperatuur en binnenklimaat beinvloeden. Onderscheid tussen senioren <8 jaar en 8 jaar kan interessant zijn voor verder onderzoek. In de zomer houden senioren van natuurlijk ventileren en zitten graag dichtbij het grote raam. Langs het raam ondervindt een deel van de senioren tocht. Uit de enquête is het onduidelijk of bij geopenende ramen tocht wordt ervaren of dat tocht ervaren wordt door koudeval aan het raam. Het laatste lijkt onwaarschijnlijk vanwege de periode van het afnemen van de enquête, namelijk in augustus. Tijdens het afnemen van de enquête was het warm in de huiskamer volgens de senioren. Senioren hanteren voornamelijk natuurlijk ventileren. In een periode van een hittegolf is het niet genoeg om de binnentemperatuur te controleren. Bedien-vriendelijke installaties zijn dan nodig bij extreme buitentemperaturen. CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 7

7 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Case study Gasthuisvelden te Breda Om het opgestelde Programma van Eisen toe te passen en te toetsen aan een seniorenwoning is er een ontwerp gemaakt voor een leegstaand kantoor. Voor deze casus study is gekozen voor het voormalig belastingkantoor Gasthuisvelden in Breda. Niet alle kantoren zijn te transformeren naar zorgwoningen. De uitstraling en de functionaliteit van de bestaande gevel zijn belangrijk. De ontsluiting zowel horizontaal als verticaal moet in orde zijn. De casco moet geschikt zijn voor ondiepe woningen en indelingsmogelijkheden. Als gevolg van meer installaties en strikte regelgeving moet het mogelijk zijn om sparingen te maken voor schachten en extra belasting te geven aan de bestaande constructie. (Remoy and Voordt, 212) In het geval van de Gasthuisvelden voldoet het kantoor aan al deze eisen. Na deze toetsing is er een opgave opgesteld voor het ontwerp. De opgestelde opgave was: Verschillende grootte van appartementen Verticale ontsluiting per woning Daglicht op de centrale gang Buitenruimten maken Daglichttoetreding uit meer dan één richting Informele geveluitstraling Er is gekozen voor interne afbraak als aanpassing op de bestaande vorm. Interne afbraak zorgt voor openingen op de centrale gang, waardoor er minder kunstlicht nodig is. Bovendien is het tunnel-effect in de gang daarmee onderbroken. De woningen krijgen daardoor een extra gevel op een andere oriëntatie. Door de interne afbraak toe te passen op alle verdiepingen op verschillende plekken geeft dat een informele uitstraling aan de gevel. De stramienmaat 5,4m x 5,4m leent zich uitstekend voor het indelen van verschillende grootte van appartementen. Een serre, als dubbele gevel, fungeert als spouw in de tussenseizoenen. In de winter zorgt het voor afname van de winddruk en infiltratie. In de zomer kan deze opengezet worden en is het een balkon. Boven de raamopening wordt een ventilatierooster geplaatst met daarachter een omkasting, waardoor optimaal gebruik gemaakt wordt van het coanda-effect. Daarmee wordt tocht door hinderlijke koudeval vermeden. De bestaande situatie bevat een vlakke plaatconstructie. Ten gevolge van de huidige eisen ten aanzien van thermische en akoestische isolatie is het belangrijk dat de toegevoegde massa zo licht mogelijk is. Ook wordt de serre zo licht mogelijk gedimensioneerd en wordt opgehangen aan een kabel. Deze kabel hangt aan een ingeklemde stalen balk, ingeklemd tussen twee bestaande kolommen. De verticale schachten zijn geplaatst in de minst kritieke plekken van de bewapening. De huiskamer is L-vormig en heeft op twee verschillende oriëntaties raamopeningen. De huiskamer is maximaal 5,4m diep. De minimaal berekende daglichtfactor in Ecotect is 2,8%. Op de eetkamertafel en in de keuken is er genoeg horizontale verlichtingssterkte, ook op een bewolkte dag. De verticale verlichtingssterkte op een bewolkte dag is 38 lux, gemeten een meter van de gevel af in het zitgedeelte. Dit is voldoende ter stimulering van het slaap/waak-ritme. Wellicht verhoogt de serre de verticale verlichtingssterkte. Conclusie Een deel van de kantoorgebouwen heeft de mogelijkheid te transformeren tot seniorenwoningen. Een haalbaarheidsstudie kan beoordelen of het gebouw geschikt is voor de transformatie. Belangrijke aspecten zijn draagconstructie, leidingdistributie, brandveiligheid, thermisch comfort, akoestisch comfort en daglichttoetreding. Indien het mogelijk is levert transformatie een hoop voordelen op. Een transformatie bespaart materiaal en de locatie is in het algemeen gunstig. Senioren hebben meer licht nodig dan jongeren. Om donkere ruimte te voorkomen is er een minimale daglichtfactor nodig van 2%. Om deze daglichtfactor te behalen moeten ondiepe woningen voorkomen worden en de woning moet ramen op meerdere oriëntaties bevatten voor gelijkmatig verdeeld licht. Zonwering met de juiste LTA-waarde houdt hinderlijk licht tegen, maar voorkomt te hoge luminantieverhoudingen. Een groot raam naast 8 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

8 het zitgedeelte zorgt voor voldoende verticale verlichtingssterkte voor stimulering van de biologische klok gedurende de zonnige dagen. Senioren geven de voorkeur aan een constante binnentemperatuur gedurende het jaar. Deze ligt hoger dan bij jongeren. Uit het veldonderzoek bleek dat senioren houden van natuurlijke ventilatie. Daarentegen houden ze niet van tocht en koudeval. In het geval van de Gasthuisvelden is het haalbaar om het complex te transformeren naar een wooncomplex onder andere voor senioren. Een serre in een seniorenwoning zorgt voor een buitenruimte gedurende de zomer, een spouw gedurende de tussenseizoenen en de winter, uitzicht, stimulering van de het slaap/waak-ritme, beperkt koudeval in de winter en reduceert het jaarlijks energieverbruik. CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 9

9 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Inhoudsopgave 1. Introductie 1.1 aanleiding 1.2 probleem- en doelstelling 1.3 onderzoeksmethode 1.4 onderzoeksopzet [ Literatuurstudie ] 2. Visuele prestatie en leeftijd 2.1 belang licht voor ouderen 2.2 werking van het oog 2.3 veroudering van het oog 2.4 ouderdomsoogziekten 2.5 literatuurstudie verlichtingseisen voor ouderen 3. Homeostase en thermisch behaaglijkheid van ouderen 3.1 belang thermisch comfort voor ouderen 3.2 thermische behaaglijkheid 3.3 thermoregulatie 3.4 thermoregulatie van ouderen 3.5 literatuurstudie temperatuurbehoeften voor ouderen 4. Levensloopbestendige wooncomplexen in getransformeerde kantoorgebouwen 4.1 doelstellingen van de overheid voor de toekomstige huisvesting 4.2 leegstand kantoorgebouwen in Nederland 4.3 open en Lean bouwen 4.4 transformeren van kantoorgebouwen naar woningen 4.5 toekomstige autarkische levensloopbestendige woon(zorg)complexen in getransformeerde kantoorgebouwen [ Veldonderzoek ] 5. Methode 5.1 veld van onderzoek 5.2 enquête 5.3 metingen 6. Resultaten 6.1 enquête 6.2 metingen 7. Discussie 7.1 discussie over de enquête 7.2 discussie over de metingen 7.3 algehele discussie 7.4 conclusie 8. Eindconclusie uit de literatuur en het veldonderzoek: Programma van Bouwfysische Aanbevelingen AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

10 [ Casestudy ] 9. Simulatie 9.1 methode 9.2 onderzoeksopzet 9.3 resultaten 9.4 discussie 9.5 conclusie 1. Ontwerp seniorenwoning in Gasthuisvelden te Breda 1.1 de opgave 1.2 de haalbaarheid van de transformatie naar zorgwoning 1.3 bouwkundig ontwerp op gebouwniveau 1.4 klimaattechnisch ontwerp op gebouwniveau 1.5 brandveilig ontwerp op gebouwniveau 1.6 comforttechnisch ontwerp op gebouwniveau 1.7 constructieve ingrepen als gevolg van de transformatie 1.8 uiteindelijk ontwerp 11 Toetsing seniorenwoning 11.1 methode 11.2 resultaten 11.3 discussie 11.4 conclusie 12. Eindconclusie: transformatie kantoorpand naar woningcomplex 13. Reflectie [ Literatuurlijst ] [ Appendix ] Appendix A Appendix B Appendix C Appendix D Appendix E Appendix F Appendix G Appendix H Appendix I Appendix J Bouwtechnische gegevens Savelberghof Enquête vragenlijst ruwe resultaten enquête ruwe resultaten metingen ruwe resultaten daglichtfactor ruwe resultaten luminantieverhoudingen invoergegevens Designbuilder Logistische regressie analyse Dimensionering ventilatiekanalen, woningtype A Regressie-analyse p=, CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 11

11 12 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN

12 Symbolenlijst A Oppervlakte [m²] DF Daglichtfactor [%] E Verlichtingssterkte [lux] E bi Verlichtingssterkte binnen [lux] E bu Verlichtingssterkte buiten [lux] E gem Gemiddelde verlichtingssterkte [lux] E max Maximale verlichtingssterkte [lux] E min Minimale verlichtingssterkte [lux] E v Verticale verlichtingssterkte op het oog [lux] E h,vv Horizontale verlichtingssterkte in het vrije veld [lux] L Luminantie [cd/m²] r Reflectiecoëfficiënt [SI] Kleurweergave index [Ra] LTA n Lichttoetredingsfactor Aantal meetpunten/personen Clothing index [clo] / [m 2.kW] Metabolisme [met] / [W/m 2 ] T Temperatuur [ C] T bi Binnentemperatuur [ C] T bu Buitentemperatuur [ C] v Luchtsnelheid [m/s] CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 13

13 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 1. Introductie 1.1 Aanleiding In Nederland neemt de vergrijzing met de jaren toe. In 21 was 15% van de bevolking 65 jaar of ouder en de verwachting is voor 23 dat de groep groeit naar 24%, zie figuur 1.1. In de toekomst zal het aantal opnames in verzorgingscentra echter dalen. Er worden strengere eisen opgesteld om gebruik te maken van deze voorziening. Bovendien worden de mensen ten opzichte van het verleden steeds ouder. Hierdoor zal er in de toekomst meer vraag zijn naar geschikte woningen voor senioren, zoals nultredenwoningen (van Iersel and Leidelmeijer). Voor geheel Nederland is de opgave voor de periode geraamd op tussen de 33 en 36 duizend geschikte woningen. Figuur 1.2 laat zien dat in aantallen woningen de vraag bij jongeren afneemt, de stijging doet zich alleen voor bij ouderen (Galen and Willems, 211). Een nultredenwoning is bouwkundig gezien aangepast aan de wensen en behoeften van senioren, maar het binnenklimaat is dat nog niet. Het bouwbesluit geeft geen Programma van Eisen voor het binnenklimaat voor senioren, terwijl de wensen en behoeften anders zijn. Dit komt doordat er gemiddeld vanaf de leeftijd van 6 jaar biologische veranderprocessen plaatsvinden in het lichaam. De volgende grafieken 1.3 en 1.4 laten zien dat lichamelijke en zintuiglijke beperkingen gemiddeld optreden na het 75ste levensjaar. De stagnerende onroerendgoedmarkt leidt tot structurele leegstand. In Nederland staat nu 27% van de kantoorgebouwen leeg. (ANP, 213) Dit aantal zal in de toekomst groeien. In 24 raakt zelfs 14% van de voorraad incourant. (Zuidema et al., 212) 1.2 Probleem- en doelstelling Er is veel onderzoek gedaan naar een optimaal binnenklimaat voor kantoren, ziekenhuizen en woningen, maar er is weinig onderzoek gedaan naar het binnenklimaat voor seniorenwoningen. In het bijzonder richt dit onderzoek zich op licht en warmte. Gedurende het ouder worden daalt het activiteitenniveau en verandert de kledingsamenstelling. De gewenste omgevingstemperatuur is daarmee erg gevarieerd binnen de groep senioren. Bijkomend feit is dat de buitentemperatuur in Nederland als gevolg van de klimaatverandering zal gaan stijgen. Uit onderzoeken van het Bouwcollege is gebleken, dat die warmte nadelig is voor ouderen in verpleeghuizen. Met de leeftijd verandert de zichtkwaliteit ook omdat er veranderprocessen in het oog plaatsvinden. Optimaal licht kan leiden tot een betere oriëntatie in de ruimte, bevordering van mobiliteit en mogelijkheid van het verrichten van taken. Soort lichtinval, verschillende lichtniveaus en lichtkleuren kunnen belangrijke factoren zijn. (CBZ, 27) Het doel van het onderzoek is om een optimaal thermisch en visueel comfort met een minimaal energieverbruik voor een seniorenwoning te realiseren. Door het opstellen van een Programma van Eisen voor het binnenklimaat kan een ontwerp getoetst worden aan deze eisen. Vanwege de huidige leegstand van kantoren wordt er onderzocht in hoeverre een kantoorpand herbestemd kan worden. Het pand wordt getoetst naar de transformeerbaarheid naar seniorenwoningen. Flexibele indeelbaarheid, grote raamopeningen en ruimte voor extra thermische en akoestische isolatie zijn belangrijke aspecten. 14 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

14 INTRODUCTIE personen jaar jaar jaar jaar jaar en ouder leeftijd Figuur 1.1 Leeftijdsopbouw met prognose in Nederland (van Iersel and Leidelmeijer) leeftijd (jaren) huishoudens met vraag naar geschikte woningen (%) Figuur 1.2 Raming totaal huishoudens met vraag naar geschikte woningen naar leeftijd (Galen and Willems, 211) Mannen Geen gehoorbeperkingen Geen visuele beperkingen Vrouwen jaartal Geen bewegingsbeperkingen jaartal jaartal levensverwachting (jaren) leeftijd Mannen lv Vrouwen lv -54 jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar en ouder 85 jaar en ouder huishoudens met vraag naar geschikte woningen (%) huishoudens met vraag naar geschikte woningen (%) huishoudens met vraag naar geschikte woningen (%) Mannen lv zonder lichamelijke beperkingen Vrouwen lv zonder lichamelijke beperkingen -54 jaar jaar jaar jaar 85 jaar en ouder Figuur 1.3 Levensverwachting (lv) zonder lichamelijke beperkingen, naar soort beperking, (Bruggink, 21) Figuur 1.4 Levensverwachting en levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen, naar leeftijd, (Bruggink, 21) CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 15

15 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 1.3 Onderzoeksmethode De studie start met een literatuuronderzoek. Dit onderzoek heeft twee onderdelen, namelijk visueel en thermisch comfort. De studie gaat over het menselijk lichaam en de veranderprocessen in het lichaam gedurende het ouder worden. En het gaat over de gevolgen die het heeft voor de wensen en behoeften voor het comfort. Er wordt ook een vergelijking gemaakt tussen verschillende eisen die opgesteld zijn door bedrijven, overheid en wetenschapsinstellingen. Veldonderzoek, bestaande uit een enquête en metingen, wordt gedaan om samen met het literatuuronderzoek een Programma van Eisen op te stellen. Senioren in woningen op vier verschillende oriëntaties worden bevraagd over hun wensen en ervaringen met betrekking tot temperatuur en licht. Aan de hand van het opgestelde Programma van Eisen wordt er een conceptontwerp van een ouderenwoning gemaakt. Deze woning is een onderdeel van een seniorencomplex in een voormalig kantoorpand. Deze woning wordt getoetst aan de opgestelde eisen. De toetsing zal uitgevoerd worden in simulatie softwareprogramma s. Het ontwerp wordt getoetst op de gestelde normen en zal worden aangepast waar nodig om aan de normen te voldoen. De technische uitwerking zal gefocust zijn op een gevelontwerp. Uiteindelijk kunnen er conclusies worden getrokken en aanbevelingen worden gedaan voor toekomstige seniorenwoningen. De grafische weergave, figuur 1.5, visualiseert het stappenplan van het onderzoek. 1.4 Onderzoeksopzet De hoofdvraag luidt als volgt: Welke bouwfysische eisen betreffende thermisch en visueel comfort moeten er worden gesteld voor senioren en kan een kantoorgebouw getransformeerd worden naar een energiezuinige seniorenwoning, die meegroeit met de ouderwordende gebruiker? Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden moeten de volgende deelvragen worden beantwoord: 1. Wat zijn veranderprocessen van het oog en wat zijn de gevolgen voor de kwaliteit van zien? 2. Wat zijn de lichtbehoeften van ouderen en welke normen zijn er al gesteld in de literatuur? 3. Wat zijn de fysiologische veranderingen en wat zijn de gevolgen voor de sensiviteit voor thermische behaaglijkheid? 4. Wat zijn de thermische behoeften van ouderen en welke normen zijn er al gesteld in de literatuur? 5. Hoe ziet het nieuwe Programma van Eisen eruit, als de verschillen tussen de gestelde normen in de literatuur en de wensen van de gebruiker, verkregen door veldonderzoek, vergeleken zijn? 6. Hoe ziet de transformatie eruit van kantoorgebouw naar een zorgwoningcomplex? 7. Hoe ziet een seniorenwoning eruit die voldoet aan de nieuw opgestelde visuele en thermische eisen. 16 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

16 INTRODUCTIE oog homeostase Visueel comfort voor senioren Thermisch comfort voor senioren Visue voo Veldonderzoek Literatuurstudie Veldonderzoek Programma van Eisen Progra va Eis Transformatie ontwerp Transfo ontw Simulatie Simu Figuur 1.5 Visualisatie onderzoeksmethode CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 17

17 18 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN

18 Literatuurstudie CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 19

19 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 2. Visuele prestatie en leeftijd In dit hoofdstuk wordt het oog met zijn veranderprocessen besproken in relatie tot de kwaliteit van het zien voor senioren en het aantal senioren die last hebben van slecht zicht. 2.1 Belang licht voor ouderen Visuele beperkingen in cijfers Centraal Bureau voor Statistiek (CBS), tabel 2.1, heeft met een onderzoek in 211 laten zien dat 21,9% van de senioren in de leeftijd 65 jaar t/m 75 jaar een beperking heeft in 211 voor het uitvoeren van de algemene dagelijkse levensverrichtingen. Van die groep heeft 7,8% een beperking in het zien. In de categorie 75 jaar en ouder is de groep met beperking groter, namelijk 36,8%. Het aandeel van die groep met een zichtbeperking wordt groter met de leeftijd, namelijk 11.4% (Statistiek, 212). Periode 211 % personen met minstens 1 beperking 65 tot 75 jaar 21,9 % 7,8 % 75 jaar of ouder 36,8 % 11,4 % Tabel 2.1: Percentage senioren met een beperking in de periode 211 (Statistiek, 212) % personen beperking in zien Er is een classificatie gemaakt naar zichtkwaliteit door de World Health Organization (WHO), zie tabel 2.2. Het systeem gebruikt het gezonde oog met zijn visuele scherpheid, grootte van zichtveld en optische correctie als referentie. De scherpheid wordt genoteerd als een verhouding tussen twee afstanden. Neem het voorbeeld: 2/2. Het eerste getal is de afstand die iemand nodig heeft om een detail te herkennen ten opzichte van het tweede getal, de afstand van een gezond oog om datzelfde detail te zien. Dus iemand met 2/2 (visus <,3) heeft slecht zicht en iemand met 2/2 heeft een normaal zicht (Boyce, 23). Vanaf de leeftijd van 65 jaar stijgt het aantal personen met matig tot slecht zicht, zie figuur 2.3. Figuur 2.3, laat de stijging zien met personen met visus <,3 (=grade 1 t/m 5) in Nederland met toename van leeftijd (Limburg et al., 25) Licht voor zicht Door veranderprocessen in het oog, kunnen ouderen last hebben van een verminderd scherp beeld, verminderd contrastgevoeligheid, verhoogd gevoeligheid voor verblinding en verlaagd kleuronderscheidend vermogen. Figuur 2.4 laat het verminderde gezichtsveld zien van een 75-jarige ten opzichte van een 24-jarige (Boyce, 23). Een lage lichtsterkte die op het netvlies valt en verandering in spectrale samenstelling zorgen voor verminder kleuronderscheidend vermogen. De Farnsworth-Munsell 1-kleurentest laat het aantal afwijkingen/fouten zien als functie van de soort lichtsterkte en leeftijd, figuur 2.5 (Werner et al., 199). Aries et al. onderscheidt twee soorten lichtbehoeften, namelijk comfortabele en functionele verlichting. Comfortabele verlichting is nodig voor huishoudelijke taken en het uitoefenen van hobby s, zoals breien. Functionele verlichting is nodig ter oriëntatie van een ruimte, bij het lopen van een ene naar een andere kamer of het belopen van de trap (Aries et al., 21). Om valincidenten te voorkomen en het oriënteren te vergemakkelijken zijn contrast en kleur erg belangrijk. Contrastgevoeligheid wordt minder als men ouder wordt. De volgende figuur 2.6 vergelijkt die gevoeligheid met toename van leeftijd. De contrastgevoeligheid van een 33-jarige vergeleken met een 94-jarige is 1x groter voor het zien op korte afstand. Voor het ver kijken is het verschil 2x kleiner (Boyce, 23). 2 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

20 Tabel 2.2: Classificatie van zichtkwaliteit opgesteld door WHO (Boyce, 23) Figuur 2.3: Prevalentie van personen met visus <,3 in Nederland naar leeftijdsgroep (Limburg et al., 25) Figuur 2.4: Het functionele gezichtsveld van een 24-jarige ten opzichte van een 75-jarige. (Boyce, 23 Figuur 2.5 Het aantal afwijkingen als functie van lichtsterkte en leeftijd (Werner et al., 199) Figuur 2.6 Contrastgevoeligheid voor bepaalde leeftijden. Open cirkels zijn voor dichtbij kijken en dichte cirkels voor ver kijken. (Boyce, 23) CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 21

21 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Licht voor ritme Licht helpt bij het zien, maar helpt ook bij de aansturing van verschillende lichaamsprocessen. Zoals eerder uitgelegd zorgen de prgcs van de fotoreceptoren ervoor dat de biologische klok wordt aangestuurd. De biologische klok stuurt processen aan als hormoonspiegels, lichaamstemperatuur, alertheid, urineproductie, slaap/waakritme, stemming en prestatie. De prgcs-cellen zijn het gevoeligst voor blauw en helder wit licht. Dat licht is vooral belangrijk voor de onderdrukking van het slaaphormoon melatonine (Aries et al., 21). Het circadiaan ritme, oftewel het 24-uurs/slaap-waakritme, de lichaamstemperatuur en de concentratie melatonine verminderen met de leeftijd. Sommige veranderingen in het oog en het verminderde hoeveelheid licht in het oog hebben effect op de gezondheid en welzijn van ouderen. Sommige blinde mensen hebben last van verstoring van het slaapritme (Boyce, 23) Stand van zaken lichtkwaliteit in seniorenwoningen Aarts en Westerlaken, onderzoekers van de TU Eindhoven, hebben veldonderzoek gedaan naar licht in relatie tot het uitoefenen van de dagelijkse handelingen. Zowel het daglicht als de kunstverlichting zijn gemeten en er is een enquête afgenomen. De horizontale verlichtingssterkte is gemeten voor oogtaken als lezen, handwerk en schrijven. De verticale verlichtingssterkte is bepaald voor de stimulering van de biologische klok. Overdag dicht bij het raam is de maximale gemeten horizontale verlichtingssterkte 8 lux. Verder van het raam af was de verlichtingssterkte niet meer dan 5 lux, zie figuur 2.7. s Avonds met verlichting aan heeft de vloer een gemiddelde van 28 lux, zie figuur 2.8. Opmerkelijk is dat 97% van de ondervraagden geen problemen ondervindt van deze lage lichtsterkte. Voor de stimulans van de biologische klok is de verticale verlichtingssterkte gemeten in raam en niet-raam gedeelten van de woonkamer op een zonnige en bewolkte dag, zie figuur 2.9. In de raamzone is er een gemiddelde van 1 lux gemeten en in niet-raamzone tussen de 2 en 3 lux. In het algemeen zijn alleen de lichtcondities dicht bij het raam voldoende. De kunstverlichting is niet aangepast op het ouder wordende oog. Voor stimulans van de biologische klok is binnenzitten niet voldoende om voldoende licht te krijgen. 2.2 Werking van het oog Het oog gebruikt licht om beelden naar de hersenen door te geven. Figuur 2.1 laat een doorsnede zien van het oog. Het licht bestaat uit elektromagnetische straling met een golflengte tussen 38 (violet) en 78 nm (rood) wat zichtbaar is voor het oog. Het licht valt op de retina; het netvlies. Op dit netvlies bevinden zich drie soorten fotoreceptoren: staafjes, kegeltjes en retinale ganglion cellen (prgcs). Kegeltjes zijn voor het dag-zien, de staafjes zijn voor het schemer/nachtzien en zij voorzien de hersenen van het visueel gebied. De kegeltjes bevinden zich in en rond de gele vlek, fovea. De staafjes zitten in de periferie van het netvlies en in een band rondom de gele vlek. De prgcs zorgen voor aansturing van de niet-visuele gebieden in het brein. Zij geven informatie over het licht aan de biologische klok, waardoor lichaamsprocessen worden aangestuurd. De zenuwprikkels verlaten uiteindelijk het oog via de oogzenuw naar de hersenen. Voordat licht het netvlies bereikt, schijnt het eerst door de gebolde hoornvlies, de oogkamer, de lens en het glasachtig lichaam. De schadelijke delen (gamma-, röntgen- en een deel van de UV-straling) zijn dan al gefilterd. Het hoornvlies en de lens breken het licht. Die breking wordt gecontroleerd door de kringspier. In het midden zit de iris, die de pupil vergroot, verkleint en daarmee de hoeveelheid binnenvallend licht bepaalt (Aries et al., 21). 22 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

22 Figuur 2.7 Horizontale verlichtingssterkte op bewolkte en heldere dag bij raam/niet-raamzone Figuur 2.8 Horizontale verlichtingssterkte op circulatieroute Figuur 2.9 Gemiddelde verticale verlichtingssterkte Figuur 2.1 Horizontale doorsnede van het oog (Aries et al., 21 CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 23

23 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 2.3 Veroudering van het oog De kwaliteit van het oog neemt af met het ouder worden. De kwaliteit van het weefsel loopt terug en veranderprocessen treden op (Aries et al., 21). De hoeveelheid binnenvallend licht op het netvlies is minder dan bij jonge mensen, dat komt door veranderingen in de lens, de gele vlek en de pupil (Werner et al., 199) De lens - verstijving - Het beeld van objecten op afstand wordt scherp gesteld op het netvlies. De lens beheerst dit accommodatievermogen, dit doet hij door te bollen, zie figuur Het vermogen van het scherpstellen van objecten op verschillende afstanden vermindert met het ouder worden; de lens is volledig verstijft na 6 jaar, zie figuur Brillen en lenzen zijn in staat om dit op te lossen. Figuren 2.13 en 2.14 laten zien wat brillen kunnen verbeteren voor het dichtbij en ver zien (Boyce, 23). De gevolgen van verstijfde lenzen is dat men last kan krijgen van verblinding. Die verblinding treedt op bij wisselingen van lichtsterkte doordat men bijvoorbeeld van een lichte naar een donkere ruimte loopt (Cleveringa et al.). - vertroebeling - Naast verstijving van de lens, kan de lens ook vertroebelen. De vertroebeling blokkeert het invallend licht op het netvlies. Die blokkering van licht komt door absorptie, verstrooiing en reflectie. Dit lichtverlies hangt af van bepaalde golflengten. Er is zowel een afname van licht in het algemeen als een verandering in de spectrale samenstelling die het netvlies bereikt. Werner et al. heeft de verhoging van de dichtheid van de oculaire media (hoornvlies, waterachtige substantie, lens en glasvocht) per leeftijd onderzocht, zie de stijging per leeftijd in figuur De grafiek laat zien dat het oog van een 7-jarige 22 keer minder licht doorlaat dan het oog van een 1-jarige (Werner et al., 199). -vergeling - De spectrale samenstelling binnenvallend op het netvlies verandert als de lens is vergeeld (Aries et al., 21). De grafiek 2.15 laat de transmissie van het licht per golflengten in het oog zien van 65-jarigen ten opzichte van 25-jarigen. De absorptie van korte golflengten vergroot ernstig met de leeftijd, zie figuur 2.16 (Borst et al., 1997). Het blauw en groen licht bereiken het netvlies minder. Dit verklaart de afname van het kleuronderscheidend vermogen en het waarnemen van contrast (Aries et al., 21). En heeft ook gevolgen voor de non-visuele aspecten van het licht, zoals de sturing van de biologische klok. 24 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

24 Figuur 2.11 De amplitude van het accommodatievermogen (in dioptrie) uitgezet tegenover de leeftijd Figuur 2.12 Het scherp stellen van objecten op afstand en van dichtbij (Boyce, 23) Figuur 2.13 Verbetering objecten zien op afstand en dichtbij vergeleken met en zonder bril (Boyce, 23) Figuur 2.14 Optische dichtheid van het menselijke oculaire media op 4nm in relatie tot leeftijd. (Werner et al., 199) open: dichtheid oculaire media, dicht: dichtheid van de lens Figuur 2.15 Transmissie van het oog van 65 jarigen relatief weergegeven t.o.v. 25 jarigen, (Aries et al., 21) Figuur 2.16 De absorptie van het oog in relatie tot de verschillende golflengtes voor verschillende leeftijden.(borst et al., 1997) CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 25

25 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Gele vlek (fovea) Een retinale ganglioncel is een speciaal type zenuwcel die zich in de binnenste laag van het netvlies bevindt. Deze cellen ontvangen informatie van de staafjes en kegeltjes in de buitenste laag van het netvlies. Ze bewerken deze informatie en geven signalen door aan de hersenen. Werner et al., heeft onderzocht dat het aantal cellen met 25% vermindert van 2-jarige leeftijd tot 8-jarige. Dit zorgt voor een afname in scherpte (Werner et al., 199). Met toenemende leeftijd, neemt het aantal staafjes en kegeltjes lineair af. De groep neuronen in thalamus in de hersenen en de gezichtschors hebben te maken met celverlies. Devaney en Johnson (198) melden dat tussen de leeftijden van 2 en 87 jaar de neurondichtheid daalt met 54% in de gezichtschors (Hennelly et al., 1998) (Boyce, 23) De pupil Woodhouse heeft aangetoond dat het vermogen van het verkleinen en vergroten van de pupil verschilt tussen jongeren en ouderen, zie figuur In de oudere ogen blijft de pupil vasthouden aan zijn diameter, dat balanceren is verstoord (Hennelly et al., 1998). In figuur 2.18 staat weergegeven, dat de pupil van ouderen meer moeite heeft met groter worden dan kleiner worden (Boyce, 23). Dit betekent, dat ouderen meer problemen hebben bij het zien in minder verlichte ruimten ten opzichte van jongeren. 26 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

26 Figuur 2.17 Veranderingen pupildiameter in relatie tot leeftijd (Hennelly et al., 1998) Figuur 2.18 Maximum en minimum pupildiameter in relatie tot leeftijd (Boyce, 23) CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 27

27 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 2.4 Ouderdomsoogziekten Als gevolg van ouderdom kunnen er afwijkingen ontstaan aan de lens, aan de oogdruk, aan de gele vlek, aan het netvlies. (Limburg et al., 25) de meeste mensen krijgen last door de veranderingen in de lens (refractieafwijking en cataract), zie figuur Figuur 2.2 laat de verschillende zichtbeelden zien die optreden als men een bepaalde oogaandoening heeft. Hieronder wordt er per aandoening een omschrijving gegeven. - refractieafwijking - Bij een refractieafwijking is het niet mogelijk om scherp te kunnen zien. Het accommoderen is verstoord waardoor het beeld niet goed op het netvlies valt. Als het hoornvlies en de lens niet goed in verhouding staan met de lengte van de oogbol dan is er spreke van refractie- of brekingsafwijking. Bij het ouder worden vermindert het vermogen van de ooglens om scherp te stellen voor dichtbij. Een bril of lenzen kunnen dit verhelpen.(nog, 211b) - diabetische retinopathie - Deze aandoening is aan het netvlies veroorzaakt door diabetes. Er treden veranderingen op in de bloedvaten in het netvlies. De gezichtsscherpte is dan aangetast en dat kan uiteindelijk leiden tot blindheid. (VUmc) - glaucoom - Bij verhoogde oogdruk is er een belemmering van de afvoer van het kamerwater en dat kan glaucoom veroorzaken. Dit water houdt de bolvorm in stand van het oog. Er treedt vervolgens beschadiging op bij de zenuwvezels van de oogzenuw. Deze vezels gaan geleidelijk verloren bij deze ziekte. Zoals eerder gesteld gaat de informatie naar de hersenen via de oogzenuw. Het gevolg is dat er blinde vlekken ontstaat in het gezichtsveld. (NOG, 211a) - cataract - Als de helderheid van de lens in het oog afneemt, doordat de lens vertroebelt, valt er geen scherp beeld op het netvlies. Dan is er sprake van cataract. Het licht wordt wel doorgelaten maar wordt niet goed gebroken. (AMC, 28) Het zicht is waziger, men heeft een verminderde contrastgevoeligheid over het gehele gezichtsveld, verminderd kleuronderscheidend vermogen en grote gevoeligheid voor verblinding. (Boyce, 23) - leeftijdsgebonden macula-degeneratie - Op de gele vlek van het netvlies zit de grootste concentratie van contrast- en kleurziencellen; de kegeltjes. Leeftijdsgebonden macula-degeneratie is een aandoening, waarbij er schade ontstaat aan de gele vlek. Er treden veranderingen op ten opzichte van de normale functie. Het scherp zien en het zien van details nemen af. Rechte lijnen worden krom of golvend waargenomen. Ook kunnen er vlekken komen in het gezichtsveld (Novartis). Naast beschadiging aan het netvlies wordt de aandoening ook gekenmerkt door veroudering van de fotoreceptoren en overige netvlieslagen. (oogartsen.nl, 213) 28 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

28 Figuur 2.19 Oorzaken en gemiddelde schattingen van blindheid en slechtziendheid in Nederland voor 2-22 (zwart: blind, wit: slechtziend) LMD = leeftijdsgebonden macula-degeneratie. (Limburg et al., 25) Figuur 2.2 Een illustratie van het zicht voor mensen met bepaalde aandoeningen. (Boyce, 23) CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 29

29 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN 2.5 Literatuurstudie verlichtingseisen voor ouderen De NEN-EN :211 is een Europese norm voor verlichtingseisen in binnenruimten. De normen zijn gebaseerd op een normaal gezichtsvermogen. Ouderen hebben een verzwakking in kwaliteit van het gezichtsvermogen. De verlichtingseisen van jonge mensen zijn dus niet bruikbaar voor ouderen. Verschillende instanties hebben bepaalde verlichtingseisen opgesteld voor senioren: - De Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde-commissie Licht en Gezondheid (NSVV) bestaat uit een groep van lichtdeskundigen die zich buigen over bepaalde vraagstukken. In het blad licht, welzijn en de ouder wordende mens heeft de commissie van het NSVV aanbevelingen gedaan over de hoeveelheid licht, dat in iedere ruimte aanwezig zou moeten zijn voor senioren (Bankersen, 21). - TNO bevat een kennisplein Zorg en Bouw waar artikelen en studies verzameld worden. Er is een literatuurstudie gedaan naar beschikbare kennis en inzichten op het gebied van goede en gezonde verlichting voor senioren. Zij concluderen na vergelijking van andere studies dat de gewenste lichtniveaus voor 6 jaar en ouder 3 tot 8 maal de standaard visuele lichtbehoeften zijn, afgezien van bepaalde oogziekten (Aries et al., 21). - De Lepeleire is als hoogleraar verbonden aan de Faculteit der Geneeskunde aan de KU Leuven. Aanbevelingen door De Lepeleire et al. zijn gebaseerd op een verhoging van 55 % van de niveaus die in Europese normen vermeld staan (Hoof et al., 21). Verlichtingseisen worden bepaald door drie menselijke basisbehoeften: visueel comfort, waarbij de mens zich goed voelt, visuele prestatie, waardoor visuele taken verricht kunnen worden en veiligheid (Normalisatie, 211). Naast visuele aspecten is er ook een non-visueel aspect, dat de biologische klok aanstuurt (Aries et al., 21). Tabel 2.21 laat de onderverdeling zien van de verlichtingseisen (Wijnands, 212) Visuele prestatie De horizontale verlichtingssterkte is een maat om de hoeveelheid licht te bepalen voor verschillende oogtaken, zoals schrijven, lezen of handwerkzaamheden. De juiste verlichtingssterkte op de vloer en de trap kan valincidenten beperken. (Aarts and Westerlaken, 25a) Tabel 2.22 laat de verschillende verlichtingseisen zien die zijn opgesteld door NSVV, TNO en de Lepeleire voor de verschillende ruimten. Vanwege de starheid van de ooglens kunnen de verouderde ogen niet snel reageren op wisselende lichtniveaus. Dit geldt bijvoorbeeld voor het verschil in lichtniveau tussen het taakniveau en de omgeving. Dit kan vermoeidheid en hoofdpijn veroorzaken. TNO stelt een gelijkmatigheid 7% op taakniveau en van 5% in de ruimte. (Aries et al., 21) Het kleuronderscheidend vermogen bij ouderen is bij lage lichtniveaus slechter dan bij hoge lichtniveaus. Een lamp met een goede kleurweergave, minimaal Ra 85, zal het onderscheiden van kleuren positief ondersteunen. Een lamp die het kortgolvige blauwe gedeelte van het spectrum bevat, kan de vergeling van de lens compenseren. Om het contrast zien te bevorderen moeten de stijlen en regels van deuren en ramen licht zijn en de elementen die men moet zien moeten contrasterend zijn met de achtergrond. (Aries et al., 21) De opgestelde eisen liggen allemaal ver uitelkaar. In het beginsel hebben zij al verschillende opvattingen over het verouderde oog. TNO maakt een onderscheid in fasen van het verouderde oog. Voor ouderen met de leeftijd 65, 75, 85 en 95 adviseren zij respectievelijk , 4-1, , lux. NSVV heeft deze eisen opgesteld uit ervaring in de praktijk. De Lepeleire stelt eenmalig een verhoging in, maar deze is niet afhankelijk van leeftijd of een bepaald zichtvermogen. 3 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

30 Tabel 2.21 Onderverdeling verlichtingseisen (Wijnands, 212) Ruimte Hal, gang en looppaden NSVV (Bankersen, 21) TNO (Aries et al., 21) De Lepeleire (Hoof et al., 21) 1 lux 3-8 lux 1-2 lux Trap 2 lux lux s Nachts 5 lux - Dimbaar tot 8 lux lux - Lijnverlichting met lage luminantie Woonkamer 2-3 lux lux 2-3 lux Helderheid - Gelijkmatigheid,7 - Oogtaak Kleurweergave Fijnwerk: 5-1 lux Lezen: 5-1 lux Algemeen werk: 3-5 lux Fijnwerk: 24-6 lux Lezen: 15-4 lux 85 Ra Algemeen werk op tafel: lux Lezen: 5-1 lux Bij de stoel: 1-25 lux Keuken 3-1 lux 1-25 lux 1 lux Kleurweergave - Minimaal 85 Ra - Slaapkamer 1-3 lux - Dimbaar tot 8 lux 1-3 lux leesverlichting: 1. lux leesverlichting: 5-1 lux - Lijnverlichting Badkamer 2 lux 1-25 lux 2 lux Tabel 2.22 Horizontale verlichtingseisen per ruimte opgesteld door NSVV, TNO en de Lepeleire CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR 31

31 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN Visueel comfort Het oudere oog heeft veel licht nodig, maar te hoge helderheden moeten voorkomen worden. Dit zorgt voor oncomfortabele situaties, waarbij gedeeltes van het beeld vervallen. Hoge helderheden voorkomen kan door de lichtbron niet zichtbaar te maken en de ruimte af te werken met matte materialen.. Breng helderheidwering aan voor glasvlakken, ook op de Noord-zijde van gebouwen, en zorg voor een automatische regeling van het systeem. (Aries et al., 21) Helderheidsverhouding tussen taak: direct gezichtsveld: omgeving moeten minimaal zijn. Een advies van Aries et al( 21) is bij voorkeur respectievelijk 1:3:1. (Aries et al., 21) Ouderen zijn vaak thuis en kijken vaak naar buiten. De raamopeningen moet daarom zo laag en groot mogelijk zijn. Uitzicht naar buiten en beweging in het beeld zijn gewenst. Horizontale zonwering behoudt het uitzicht naar buiten. (Aries et al., 21) De veroudering van het oog verloopt met de jaren, het gewenste lichtniveau blijft dan ook veranderen. Een regelbaar verlichtingssysteem die afgestemd kan worden op persoonlijke voorkeur en meegroeit met de persoon kan een oplossing bieden. (Aries et al., 21) Non-visueel comfort De verticale verlichtingssterkte in het oog is belangrijk voor de non-visuele effecten. De verticale verlichtingssterkte wordt op de plek van het oog gemeten, omdat het nog niet mogelijk is om direct de retinale verlichtingssterkte te meten, zie figuur Een hoge verticale verlichtingssterkten kan de biologische klok stimuleren. Tabel 2.24 laat de verlichtingseisen zien voor de stimulans van de biologische klok. Aarts en Westerlaken hebben al eerder een veldonderzoek gedaan naar de lichtcondities in seniorenwoningen. De verticale verlichtingssterkte is daar gemeten en het aantal dutjes dat de bewoners per dag doen is geregistreerd. Uit de resultaten van het onderzoek is gebleken dat de gemeten verticale verlichtingssterkten te laag zijn voor de stimulans van de biologische klok, zie figuur Aarts en Westerlaken stellen een grens van minstens 3 lux voor het oog van ouderen. Wel is er een verband aangetoond tussen het aantal dutjes en de tijd dat de bewoners gemiddeld buiten zijn. Buiten wordt men wel blootgesteld aan voldoende verlichtingssterkte. Figuur 2.26 laat zien dat de bewoners die geen dutjes overdag doen, ook gemiddeld het langst buiten zijn. 32 AFSTUDEERONDERZOEK BUILDING TECHNOLOGY 214

32 not divergent from the national average. The percentage of people suffering from sub-sad is with 6% even 2% lower than the average. This is remarkable because we expected to find more people suffering from a type of winter depression than the national average, due to the aging of the eye. We also did not expect that people suffering from SAD or sub-sad spend on average not lesser time outside than the rest. Although no measurements of the vertical illuminance at eye-level outside were actually taken, the vertical illuminance at the window of the apartments give us some indication. On average, this level was 42 lux. This raises the question Figuur 2.23 Verticale versus retinale verlichtingssterkte. (Aarts and Westerlaken, 25a) of whether the minimum level for biolo- posed to the daylight for long enough Ruimte NSVV (Bankersen, 21) TNO De Lepeleire gical stimulation of 3 lux is actually (Aries et to al., 21) achieve any positive (Hoof et al., effects, 21) or it could mean that the daylight levels are Woonkamer Verticaal: Minimaal 3 lux Stimulans biologische klok 1-25 lux t = 2 uur too low. Another explanation could be that the lighting levels available in (9:-17:) Dutch winters are not sufficient for the Slaapkamer Verticaal: -2 lux - ive older effect eye. Another of higher aspect illuminance. to consider is t = 1/2 uur that not all sleeping disorders can be Stimulans biologische klok solved by higher light exposure; only (8: -9:) people who sleep badly during the night and tend to take a lot of naps during Tabel 2.24 verticale verlichtingseisen per ruimte opgesteld door NSVV, TNO en de Lepeleire the day may benefit from the light exposure. As yet, too little is known about the precise stimulant. What we do know is Figure 7. Horizontal daylight illuminance Figure 8. Average vertical daylight illuminance Figuur 2.25 Gemiddelde gemeten verticale verlichtingssterkte in seniorenwoningen (n=91), (Aarts and Westerlaken, 25a) 15 CEDRIQUE STEENKAMER TU DELFT DGMR w w w. g e r o n t e c h j o u r n a l. n e t D e c e m b e r 2 5, V o l 4, N o 3 DISCUSSION AND CONCLUSION Is there sufficient light? Is the current lighting situation for elderly people sufficient for them to perform the various eye/visual tasks? In general, the lighting levels measured in the residences of independently-living elderly people were not adjusted to their reduced retinal levels. Although the daylight conditions were acceptable near the window, this was not enough if you entered further into the room. The artificial light necessary to perform visual tasks was also not adjusted to the older eye. The fact that most of the participants did not turn on the light when L i g h t i n g c o n d i t i o n s a n d e l d getting out of bed during the night, in combination with the badly illuminated circulation area in the home, can lead to dangerous situations and shows how unaware the participants were of the posit- that we nee this mean of daylight right param pressing th and time o ant role? T tions to b draw a con The lighting conditions under which elderly people live can be improved for visual performance and visual safety. Welladjusted glasses can also improve their tients 31 vision. only a few visual effe people 13,31. con light on th stimulation More detail pecially in fects, shou standing of biological r should resu conditions ing them a Is there a relationship between light exposure and the sleep-wake pattern? Considering the biological stimulation effects of lighting we can conclude that when people stay in their homes most of the time, the lighting levels measured are not high enough to have a positive influence on their biological rhythm. Even the people who say that they go outside regularly do not seem to benefit from the lighting with respect to their sleep-wake rhythm or SAD-symptoms. This could mean that they are not ex- Figuur Figure Boxplot plot van of tijd time vs aantal outside dutjes versus (n=91), (Aarts number and Westerlaken, of naps 25a) Acknowled This study Light and (Stichting O heid, SOLG lands; www versity of study in c under the Begemann, Mrs J.M.A. K References 1. Bouwens ouderen e dering Be krant 2 2. Weale RA. 33Lewis; Charness print legib