Binnenmilieu en gezondheid. Bouwfysica

Transcriptie

1 Binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica VISUEEL COMFORT VOOR SENIOREN De toenemende vergrijzing van de samenleving is een actueel onderwerp dat bouwend Nederland voor nieuwe uitdagingen plaatst. In dit artikel wordt de visuele situatie geschetst van geestelijk gezonde senioren. Daartoe zijn + ouderen geïnterviewd in hun eigen woningen en verzorgingshuizen. Met verlichtingssterkte-metingen en luminantiefoto s zijn de visuele situaties in kaart gebracht. Deze studie laat zien dat de hoeveelheid licht in de daglichtzone in de meeste van de beschouwde situaties onvoldoende is voor senioren om hobby s uit te kunnen oefenen. Senioren in verzorgingshuizen hebben daarnaast minder grip op hun eigen situatie waardoor de verlichtingssituatie verre van optimaal is. Er wordt echter nauwelijks geklaagd over hinder van daglicht. dr. G.J. (Truus) de Bruin-Hordijk, TU Delft, Bouwkunde, Bouwfysica ir. D. (Dennis) Bankersen, TU Delft, Bouwkunde, Bouwfysica ir. V. (Vincent) Vallenduuk, Deerns raadgevende ingenieurs, Rijswijk INLEIDING Een van de grote problemen voor de nabije toekomst is de sterke vergrijzing van de bevolking. Dat betekent nieuwe uitdagingen voor de bouwindustrie. Meer seniorenwoningen zijn nodig en de onafhankelijke generatie van + senioren zal daarbij een hoog niveau van comfort vragen. Veel van de toekomstige ouderen starten hun + seniorenleven als gezonde mensen, maar ze verschillen wel van jongeren. Gedurende het leven veranderen onze zintuigen behoorlijk, dus ook onze ogen. Wanneer men een goede visuele woonomgeving voor senioren wil creëren om de kwaliteit van leven te behouden dan zal men terdege rekening moeten houden met het verouderingsproces van de ogen. Normen en bouwregelgeving hebben eisen voor de bouwfysische aspecten van gebouwen om een goed en comfortabel binnenklimaat te verkrijgen, maar er wordt bij deze voorschriften geen rekening gehouden met verschillen tussen jongere mensen en senioren. Het wordt daarom hoog tijd om goede ontwerpprincipes te ontwikkelen voor seniorenwoningen en verzorgingshuizen. Een goed binnenklimaat kan een preventieve werking hebben voor verschillende problemen waar ouderen mee te maken kunnen krijgen. Zo zullen goede daglichtsituaties minder depressiviteit klachten en slaapproblemen geven en kunnen slechte lichtomstandigheden leiden tot meer valpartijen []. In het algemeen kan men zeggen dat goede lichtomstandigheden stimulerend zijn en er mede voor kunnen zorgen dat senioren langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Er bestaan verschillende onderzoeken naar een goede visuele omgeving voor demente of slechtziende senioren [,, ], maar in het hier besproken onderzoek wordt gekeken naar de visuele omgeving van geestelijk gezonde senioren zonder afwijkingen aan de ogen. Over het verouderingsproces van het menselijk oog is vanuit de literatuur voldoende bekend [ -]. Daarvan wordt in dit artikel een korte samenvatting gegeven. Deze literatuur was voor ons de aanleiding om de werkelijke visuele situatie van senioren nader te onderzoeken in een pilot studie. Er zijn metingen gedaan in elf woningen van senioren en in vier verzorgingshuizen. Aan de senioren werden vragen gesteld over hun visuele woonomgeving. In de verzorgingshuizen werden ook vragen gesteld aan enkele verzorgers. Wij zijn van mening dat het noodzakelijk is om de senioren zelf te enquêteren, want in veel bouwfysische experimenten zijn proefpersonen vaak studenten, dus jonge mensen. Dit onderzoek is in onze faculteit sinds twee jaar een onderzoek voor afstudeerstudenten. Het enquêteren van senioren bleek in het begin voor hen een speciale uitdaging, want sommige senioren zijn blij met een bezoek van een onderzoeker, maar geven niet altijd adequaat antwoord op de onderzoeksvragen. HET VEROUDERINGSPROCES VAN HET OOG Naarmate de ogen ouder worden merken we dat de leesbril en/of de computerbril nodig wordt en dat we meer licht nodig hebben. Dit wordt veroorzaakt door het natuurlijk verouderingsproces van het oog. Gedurende het leven wordt het lensmateriaal stijver, neemt met name de maximale pupildiameter af (figuur ) en wordt de lens troebeler en geler (figuur ). Bovendien verandert het gezichtsveld (figuur ), neemt het aantal staafjes en kegeltjes op het netvlies af en veranderen ook de neurale visuele processen in de hersenen. Daarnaast neemt de regulering van het oogvocht af waardoor de ogen wateriger worden en komen oogproblemen als staar en glaucoom alsook diabetes, waardoor eveneens extra oogproblemen kunnen ontstaan, veel meer voor bij senioren. Door deze combinatie van factoren is voor senioren het vermogen van de ogen om zich aan wisselende lichtsituaties aan te passen kleiner. Hierdoor zijn er hogere verlichtingssterkten en luminantiecontrasten nodig in de oogtaak in vergelijking met jonge mensen, maar zal verblinding en versluierende reflecties tegelijkertijd eerder problemen

2 Bouwfysica Pupil diameter (mm) Age (years) De maximale en minimale pupildiameter gedurende het leven [] % % % % % % % % % % De relatieve transmissie van de lens [] pasgeborenen - jaar - jaar golflengte (m) Het gezichtsveld voor een oog, voor twee verschillende leeftijden [] geven. De verwachting is daarom dat de marges voor een goede visuele omgeving kleiner zijn voor senioren. WONINGEN VAN SENIOREN Twaalf senioren in elf woningen hebben vragen beantwoord over hun visuele omgeving. Vier personen hadden een leeftijd tussen de en jaar en acht personen waren tussen de en jaar. Er zijn verlichtingssterktemetingen gedaan in de huiskamers van deze senioren en met de luminantiecamera zijn foto s gemaakt om de luminantiecontrasten in beeld te brengen. Statistische analyses kunnen niet toegepast worden op dit onderzoek omdat het aantal personen te klein is, maar we vatten de antwoorden hier samen: negen van de twaalf mensen kunnen donkere plaatsen in hun woning aanwijzen en twee personen ervaren zelfs hun gehele woning als donker. Drie personen zijn tevreden over het licht in hun woning. Niemand vindt zijn woning te licht, slechts één persoon kan een te heldere plek in huis aanwijzen. Niemand ervaart verblindingproblemen ten gevolge van het daglicht in de huiskamer. De meest genoemde lichthinder problemen zijn lichtreflecties in auto s in de straat, in huisdeuren van de buren of reflecties aan dakpannen. Een persoon noemt reflecties in een deurtje van een kast in de huiskamer. Zonwering of gordijnen worden alleen gesloten ter bescherming tegen directe zonnestralen of warmte in de zomer. Vijf personen sluiten hun zonwering nooit. Alle senioren hebben hun favoriete stoel of plaats op de bank in de buurt van het raam (figuur ) om hun hobby s zoals lezen, puzzelen, knutselen en borduren uit te kunnen voeren. De afstand tussen het raam en de favoriete stoel is in het algemeen kleiner dan meter. Voor borduren en ander precies werk is er ook altijd een lamp om bij te lichten omdat daglicht dan vaak niet voldoende De favoriete stoel van de senior is altijd dicht bij het raam is. Op één persoon na heeft iedereen overdag genoeg licht in huis om zich goed te kunnen bewegen en te oriënteren. Maar men is zich bewust van mogelijke val ongelukken, de meeste + senioren doen het licht aan als ze s nachts naar het toilet gaan. De indicatie van de senioren over donkere plekken in huis stemmen overeen met de gemeten verlichtingssterktes. Tijdens de metingen in vijf woningen was het bewolkt weer, dus voor die situaties kunnen daglichtfactoren berekend worden. Tabel laat de daglichtfactoren in de huiskamers zien op de plek van de favoriete stoel. De jongste senior van jaar had voldoende daglicht met een daglichtfactor van % om te lezen en te puzzelen. Voor de persoon van jaar is een daglichtfactor van,% niet voldoende om ontspannen te lezen. Hij raakt er snel vermoeid van. De senior van jaar heeft ook het kunstlicht aan om haar hobby uit te voeren, een daglichtfactor van,% is niet voldoende. Zes senioren geven aan bij borduren en ander naaiwerk vrijwel altijd een lamp nodig te hebben. Ook de jonge senior van jaar, ondanks de daglichtfactor van,%. Met de luminantiecamera en een fish-eye-lens zijn foto s gemaakt in diverse richtingen in de huiskamers (figuur ). In alle huiskamers zijn luminantiefoto s gemaakt in de lengte richtingen van de huiskamers met het zicht naar Tabel : Daglichtfactoren in de huiskamers op de plek van de favoriete stoel woning nummer daglichtfactor (%),,,, leeftijd senior

3 Binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica Luminantie afbeelding in de lengterichting van een huiskamer; buiten is het bewolkt Luminantie afbeelding vanaf een favoriete plek en vanaf een donkere plek een raam (figuur ). Het bijbehorende computer programma van de luminantiecamera berekende de minimale, maximale en gemiddelde luminantie binnen een cirkel. De door ons gekozen cirkel correspondeert met een kijkhoek van ±. Figuur laat de verhoudingen zien tussen de maximale en de gemiddelde luminantie in alle huiskamers. Daaruit blijkt dat voor deze huiskamers de luminantieverhoudingen gemiddeld rond de : liggen, met uitschieters naar boven en beneden. Bij deze verhoudingen waren er geen verblindingklachten bij de senioren. VERZORGINGSHUIZEN Metingen van de verlichtingssterkten en de luminanties zijn in vier verzorgingshuizen gedaan in de eet- en recreatiezalen, de gemeenschappelijke huiskamers en in de gangen. De afmetingen van de eetzalen waren tot m, de gemeenschappelijke huiskamers hadden afmetingen vergelijkbaar met de afmetingen van de huiskamers uit de woningen (- m). De metingen zijn gedaan voor de lichtsituatie zoals de ruimten iedere dag gebruikt werden, een combinatie van daglicht en kunstlicht. Niet alle senioren in de verzorgingshuizen zijn geïnterviewd. De senioren werden geïnterviewd wanneer ze aanwezig waren in de ruimten waar ook gemeten werd. De leeftijd van de geïnterviewden lag tussen de en de jaar. maximum luminantie / gemiddelde luminantie In de grote recreatiezalen gaven de senioren aan dat de ruimten in het midden te donker waren, ze voerden hun hobby s van lezen en handwerken alleen uit op plaatsen dicht bij het raam, in feite op dezelfde manier als in de privéwoningen uit de vorige paragraaf. Maar de tafels waaraan de senioren kunnen zitten worden niet altijd geplaatst in de daglichtzone van het raam. Deze zone is soms een opslagplaats voor stoelen, katheders, microfoons, koffiepotten, etc. (figuur ). De kunstlichtplannen van deze zalen laten niet altijd een gelijkmatige lichtverdeling zien, de metingen van de verlichtingssterkten vertonen grote pieken recht onder de armaturen (figuur ). De hier getoonde lichtniveaus zijn voor ouderen voldoende om algemene activiteiten uit te kunnen voeren, maar voor hobby s zoals lezen zijn deze lichtniveaus te laag, behalve misschien recht onder de lampen. De luminantieverhoudingen in de recreatiezalen zijn op dezelfde manier bepaald als voor de huiskamers uit de vorige paragraaf. Er zijn in verschillende richtingen in de recreatiezalen luminantiefoto s gemaakt. Figuur laat zien dat de luminantieverhoudingen in de recreatiezalen veel hoger zijn en veel meer uit elkaar lopen dan in de huiskamers van de privé woningen. Verhouding tot meer dan : kwamen voor. Zowel de verlichtingssterkten als de luminanties laten zien dat de visuele situaties in deze grote zalen onevenwichtig en onrustig zijn. De gemeenschappelijke huiskamers hebben dezelfde afmetingen als huiskamers in privé huizen, maar de zeggenschap van de senioren over hun woonsituatie is minder groot, helemaal als ze minder mobiel zijn (figuur ). Tafels worden midden in de kamer geplaatst, buiten de daglichtzone van het raam, zodat de verzorgers er gemakkelijk omheen kunnen lopen. Ramen hebben vitrages of half gesloten zonwering (figuur ) die het daglicht temperen en heel diffuse lichtsituaties opleveren. De senioren gaven aan dat er in deze huiskamers niet voldoende licht was om hun hobby uit te kunnen voeren. Dat werd nog verergerd doordat lampen vaak niet boven de tafels hangen omdat de tafels nog wel eens verplaatst werden. De verzorgsters vertelden dat de opstelling van de tafels gevarieerd werd om steeds weer andere gezellige situaties te creëren. woning nummer De luminantieverhoudingen in de diverse huiskamers Er waren geen klachten over verblinding door daglicht of over daglicht reflecterend in de kunststof tafelbladen, hoewel onze luminantiecamera dat regelmatig registreer-

4 Bouwfysica De recreatieruimten van twee verzorgingshuizen. De linker heeft dakramen als aanvullend licht, de rechter heeft vitrages voor de ramen verlichtingssterkte E in recreatiezaal AS recreatiezaal: maximale luminantie / gemiddelde luminantie AS AS E [lux] afstand [m] verschillende verzorgingshuizen Verlichtingssterkten gemeten in de lengterichting van een recreatiezaal De luminantieverhoudingen in de diverse recreatiezalen de (figuur boven). Er waren alleen klachten over lampen die in de ogen schenen. De luminantieverhoudingen in de huiskamers zijn voor de diverse verzorgingshuizen van dezelfde ordegrootte als in de huiskamers van de privé woningen (figuur ). Verzorgingshuis nummer laat wel een evenwichtiger beeld zien dan de andere verzorgingshuizen. handwerken, ook niet voor jonge senioren. Terwijl dit toch overeenkomt met situaties waarbij circa % van het jaar (tussen uur en uur) een gemiddelde verlichtingssterkte aanwezig is van tenminste lux diffuus daglicht. Figuur laat een meting zien van de verlichtingssterkten in één van de gangen van een verzorgingshuis. De verzorgers klaagden dat het licht in deze gang niet voldoende was om bij het uitdelen van de medicijnen de opschriften op de medicijndoosjes goed te kunnen lezen. Figuur laat de luminantie afbeeldingen in twee verschillende gangen zien, waaronder de genoemde gang. Verlichtingssterkten die sterk variëren (uniformiteit circa,) en gemiddeld in een gang nog geen lux geven leveren een slechte lichtsituatie. Senioren klagen dat er niet genoeg licht in deze gangen is om een eenvoudige inscriptie op een laatje te lezen of om een chipknip op te laden die gebruikt wordt in het huiswinkeltje. Een senior vertelde dat ze de lichtlijn in de gang nodig heeft om haar weg te vinden (figuur onder). s Avonds raakt ze gedesoriënteerd, omdat het licht dan gedeeltelijk uitgeschakeld is om energie te besparen. In de verzorgingshuizen zijn de lichtsituaties voor senioren minder goed dan in zelfstandige woningen voor senioren. Tafels staan niet altijd in de daglichtzone, het kunstlicht hangt niet altijd boven de tafels en gordijnen en zonwering zijn vaker gesloten dan bij senioren in een privé woning. Daardoor ontstaan klachten dat er niet voldoende licht is om de hobby te kunnen uitoefenen. Er zijn veel klachten over lampen die in de ogen schijnen, maar er zijn geen klachten over verblinding door daglicht anders dan over hinderlijke reflecties van direct zonlicht. Luminantieverhoudingen van : (of zelfs :) lijken geen problemen op te leveren voor een senioren oog. Tot diezelfde conclusie komt Westerlaken in haar afstudeeronderzoek ook []. Senioren lijken minder last van luminantiecontrasten bij daglicht te hebben dan we theoretisch zouden verwachten. CONCLUSIE De resultaten van de woningen laten zien dat senioren allemaal een voorkeur hebben om in de daglichtzone van het raam te zitten om hun hobby s te kunnen uitvoeren. Deze oriënterende studie laat zien dat een daglichtfactor van % niet genoeg is voor een oudere senior om ontspannen te kunnen lezen en een daglichtfactor van % niet genoeg is om nauwkeurig te kunnen borduren of Een gemeenschappelijke huiskamer

5 Binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica Luminantie afbeeldingen in twee verschillende huiskamers, één met vitrage voor de ramen en één met een gedeeltelijk gesloten zonwering Luminantie afbeeldingen in twee verschillende gangen. De bovenste afbeelding toont de gang van figuur maximale luminantie / gemiddelde luminantie in de gemeenschappelijke huiskamers verlichtingssterkte in een gang E [lux] verschillende verzorgingshuizen afstand [m] De luminantieverhoudingen in de gemeenschappelijke huiskamers De verlichtingssterkten in een gang laat geen gelijkmatige lichtverdeling zien Dit is een oriënterend onderzoek, maar het laat zien dat senioren een goede daglichtsituatie nodig hebben om hun hobby s nog uit te kunnen voeren. Vooral in verzorgingshuizen zou er een betere visuele situatie gecreëerd kunnen worden. Wat betreft de mogelijke verblinding door daglicht laat dit oriënterende onderzoek zien dat er wellicht grotere verhoudingen mogelijk zijn dan verwacht. Maar die conclusie vereist eerst een veel uitgebreider vervolgonderzoek. Wij zijn dan ook op zoek naar sponsors die een dergelijk uitgebreid onderzoek zouden willen financieren. n [] van Hoof, J., Aarts, M.P.J., Schoutens, A.M.C., Ambient bright light improves behaviour and circadian rhythmicity of institutionalised older adults with dementia, Indoor Air, Paper ID, [] Boyce, P.R., Human factors in lighting, e druk, Londen: Taylor & Francis, [] Cavallotti, C.A.P., Cerulli, L., Age related changes of the human eye, e druk. Totowa: Humana Press, [] Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde, Licht, welzijn en de ouder wordende mens, Ede: NSVV, [] Commission Internationale de L Eclairage, Low Vision Lighting needs for the partially sighted, Vienna: CIE, [] Haegerstrom-Portnoy, G., Schneck, M. E. & Brabyn, J.A., Seeing into old age: vision function beyond acuity, Optometry and Vision Science : -, [] Hennelly, M.L. et al., The effect of age on the light scattering characteristics of the eye, Ophthalmic Physiological Optics, (): -, [] Westerlaken A.C., Onderzoek naar visuele en biologische lichtcondities en lichtbehoeften van senioren in verzorgingshuizen, Afstudeerrapport, Technische Universiteit Eindhoven, augustus BRONNEN [] Stephen, R. Lord, Visual risk factors for falls in older people, Age and Aging -S, [] Evans, et al., A pilot study of lighting and low vision in older people, Lighting Research & Technology :, [] Sinoo, M.M., van Hoof, J., van Dijken, F. & Kort, H.S.M., Design of a healthy living environment for older adults with low vision, Proceedings of the th international conference Healthy Buildings,