Effecten van verlichting
|
|
- Pieter Johan Vedder
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Effecten van verlichting Whitepaper Inleiding Zonder dat we er ons bewust van zijn, heeft licht effect op uiteenlopende processen in ons lichaam. Zonder licht kunnen we niets waarnemen en daarnaast hebben we licht nodig om processen in ons lichaam te sturen. Licht zorgt ervoor dat we kunnen zien en dat onze biologische klok geprikkeld wordt en het heeft daardoor invloed op bijvoorbeeld onze werkprestaties. In dit hoofdstuk staan de laatste ontwikkelingen over licht en verlichting in kantoren. Licht en verlichting Een gedeelte van de zonnestraling die de atmosfeer binnendringt, bereikt het aardoppervlak. Een deel hiervan is het zichtbare daglicht; een ander deel is voelbaar in de vorm van warmte. Het aanbod van daglicht in een ruimte in een gebouw verandert gedurende elk moment van de dag en het jaar, het is ook afhankelijk van de plaats op aarde, het landschap en de gebouwen in de omgeving. Het verschil in hoeveelheid en kwaliteit van het daglicht buiten zorgt ervoor dat binnen in gebouwen ook verschillende condities ontstaan. Indien er niet voldoende daglicht aanwezig is (bijvoorbeeld s ochtends of s avonds) zal de verlichting geheel of gedeeltelijk komen van kunstverlichting. Het daglicht heeft wel andere eigenschappen dan het kunstlicht en hiermee dient bij het ontwerpen van een gebouw rekening te worden gehouden. Verlichting is in de eerste plaats nodig om de omgeving zichtbaar te maken, maar het bepaalt ook de sfeer in de ruimte en de prestatie. Licht neem je alleen waar als het ergens op valt omdat het oog helderheden waarneemt. In de hersenen ontstaat een beeld op basis van helderheids- en/of kleurverschillen. Het verlichten van een ruimte of object is hierop gebaseerd. Helderheidverschillen mogen niet te klein of te groot worden omdat anders waarneming minder goed mogelijk is en daardoor dus een slechtere prestatie wordt geleverd. Bij te lage contrasten gaan details verloren, bij te hoge contrasten wordt er teveel aanpassing van het oog gevraagd wat vermoeiend kan zijn en in ieder geval tijd vraagt (figuur.1). Bij daglicht kan het helderheidverschil groter zijn omdat het oog de tijd krijgt enigszins te adapteren. ls aan mensen gevraagd wordt naar hun voorkeur voor een lichtbron, dan zal de overgrote meerderheid het daglicht noemen. Het verlangen naar natuurlijk licht, boven kunstverlichting, is een van de redenen waarom ramen zo belangrijk zijn voor gebruikers van gebouwen. Ramen zijn opening voor stromen, van lucht, licht en geluid, zowel naar binnen als naar buiten, en daarom vaak elementen die het binnenmilieu het sterkst beïnvloeden (Tregenza en Loe 1998). Van alle kenmerken van een raam is uitzicht misschien wel de meest belangrijke. Uitzicht vanuit een raam voorziet in informatie over de tijd en het weer, vermindert het gevoel van
2 claustrofobie en kan een positieve bijdrage leven aan de ooggezondheid. Een goed uitzicht moet normaal gesproken een voorgrond en een skyline bevatten (Littlefair 1996), maar juist bij ramen moet men extra oppassen voor de verblindende effecten van de lucht.
3 Figuur 1 Voorbeelden van een te groot contrast voor goede waarneming Verschillende verlichting en haar effect op mensen Licht speelt een belangrijke rol bij het lichamelijk en psychisch functioneren van mensen. Licht dat op onze ogen wordt ontvangen via reflecties in de omgeving, maakt dat we de omgeving kunnen zien. Datzelfde licht kan nog een andere rol spelen. Licht kan namelijk een sturende rol hebben in verschillende processen, door middel van de biologische klok (Bergman et. al. 1995; Beld 2001; Lockley 2009). Deze interne klok regelt dagelijkse, maandelijkse en jaarlijkse ritmes van vele lichaamsprocessen, zoals lichaamstemperatuur, dag-en nachtritmes, slaappatronen,
4 cognitieve prestaties, stemming en de aanmaak of onderdrukking van diverse hormonen (figuur 2). De biologische klok is nauw verbonden met een fotoreceptor in het oog, die pas enkele jaren geleden ontdekt is (Berson e.a. 2002). Voorheen dacht men altijd dat het alleen de kegeltjes en staafjes in het oog zijn die het invallende licht opvangen en verwerken, maar nu is bekend dat nog een derde type receptor een rol speelt. De intensiteit en het spectrum van licht beïnvloeden dus zowel visuele als niet-visuele processen. Bij de niet-visuele effecten spelen ook timing en blootstellingsduur een rol. Figuur 2: Het 24-uursverloop van het stresshormoon Cortisol, het slaaphormoon Melatonine, de alertheid en de lichaamstemperatuur (uit: Beld 2001) Onze inwendig mee tikkende klok wordt meestal gelijk gezet door invloeden van buitenaf, vooral daglicht. In de westerse samenleving echter zitten we ongeveer 80-90% van onze tijd binnen en hoewel in onze gebouwen vaak wel daglicht aanwezig is, wordt er ook veel kunstverlichting toegepast, vooral in kantoren. Er zijn al vele studies verricht naar de algemene lichtkwaliteit, de bediening van de verlichting in binnenruimten en het effect op werkprestatie, comfort, welzijn en gezondheid van medewerkers (o.a. Veitch en Newsham 1998; Pernot en Zonneveldt 2000; Chung en Burnett 2000, Zonneveldt en Aries 2002). In Nederland is bijvoorbeeld een uitgebreide studie gedaan naar de tevredenheid van gebruikers met de verlichting in het Paleis van Justitie in s-hertogenbosch (figuur 3). In dat kantoor wordt de verlichting beheerd via een infraroodregelaar, die daarnaast ook het functioneren van de buitenzonwering regelt. Die buitenzonwering bestaat uit schermen die automatisch worden beheerd op basis van de benodigde gevelisolatie. De gebruikers kunnen het automatische besturingssysteem echter overrulen en het gewenste lichtniveau instellen. De helderheidswering met behulp van horizontale jaloezieën in het kantoorvertrek moeten handmatig worden bediend.
5 Licht- en aanwezigheidssensoren zorgen dat een bepaald lichtniveau wordt gehaald en dat de verlichting wordt uitgeschakeld als de gebruiker langer dan vijftien minuten de ruimte heeft verlaten. Op deze manier ontstaat een verlichtingssysteem dat hoge lichthoeveelheden kan bieden, maar tegelijkertijd ook zeer energie-efficiënt is. Figuur 3 Kantoorruimte in het Paleis van Justitie in s-hertogenbosch (uit: Zonneveldt en Aries 2002) Het gebruikersonderzoek laat zien dat de medewerkers tevreden zijn met een lichtsysteem waarbij naast daglichtgestuurde regeling de gebruikers ook zelf de verlichting kunnen aanpassen (Zonneveldt 2002; Pernot en Zonneveldt 2000). Ten opzichte van een standaardkantoor met een handmatig geschakeld verlichtingssysteem zonder controle is er tevens een sterke verlaging (25%) op het energiegebruik gemeten. De resultaten lieten echter ook zien dat de keuze van mensen soms ver uiteen ligt: sommige mensen willen altijd veel licht, anderen willen af en toe veel licht en weer anderen zijn met weinig licht al tevreden. Dit pleit dus voor een individuele instelbaarheid van de verlichting. Uit een studie van
6 Amerikaanse architecten blijkt dat controle over verlichting, meubilair en temperatuur een hogere ervaren productiviteit geeft (ASID 1998). Enkele experimenten waarin effecten zijn aangetoond Kunstverlichting kost energie en daglicht brengt naast licht ook vaak warmte mee naar binnen, waardoor de ruimte soms weer gekoeld moet worden. Vandaar dat er veel onderzoek gedaan wordt naar verlichtingsbehoefte van mensen in combinatie met energiegebruik. Een Nederlands onderzoek met 96 proefpersonen uit 1993 laat bijvoorbeeld zien dat mensen, als ze daar de kans toe krijgen, in een kantooromgeving gemiddeld hogere (horizontale) verlichtingsniveaus kiezen dan noodzakelijk is voor de uitoefening van hun taak (Begemann e.a. 1994; Tenner 1998). De bijgeschakelde hoeveelheid kunstlicht neemt af bij toenemende daglichtbijdrage. Uit het onderzoek kwam eveneens naar voren dat proefpersonen de kunstverlichting een curve laten volgen die sterk op een alertheidscurve lijkt (zie figuur 4). Nadere analyse van de experimentele gegevens liet ook zien dat bij een langdurig verblijf in de kantoorruimte mensen een steeds hoger lichtniveau kiezen. De onderzoekers trokken hieruit de conclusie dat dit erop kan wijzen dat mensen bij hogere lichtniveaus minder snel moe worden (Begemann e.a. 1994; Begemann e.a. 1995; Tenner 1998). Figuur 4 Gemiddelde horizontale verlichtingssterkte op het bureau als functie van de tijd van de dag, wisselend bewolkte dagen mei-juni 1993 (uit: Tenner 1998)
7 De huidige normen en aanbevelingen voor kantoorverlichting zijn voornamelijk gebaseerd op visuele criteria. Bij het ontwerpen van kantoorverlichting is de hoeveelheid licht op het horizontale bureaublad momenteel de belangrijkste parameter. De totale hoeveelheid licht die op een bepaald oppervlak terecht komt wordt verlichtingssterkte genoemd en uitgedrukt in de eenheid lux. Voor de meeste kantoren is een verlichtingssterkte van 500 lux op het bureau normaal. Voor de nietvisuele prikkeling is een hoeveelheid licht in het oog echter een belangrijke variabele. Gezonde verlichting in kantoorgebouwen is essentieel. Verlichting, die zowel aan de visuele als de niet-visuele eisen van de mens voldoet en waarbij geen visueel discomfort ontstaat, wordt gezonde verlichting genoemd. De Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) heeft in 2003 eerste criteria voor gezonde verlichting op een werkplek voorgesteld (NSVV 2003). Op aanraden van de NSVV dient verlichting overdag dynamisch te worden uitgevoerd, met momenten van verhoogde lichthoeveelheden in de ochtend (vooral op maandag), na de lunch en aan het eind van de werkdag. Voor de verticale verlichtingssterkte wordt momenteel een waarde van 1000 tot 1500 lux geadviseerd. Sinds de energiecrisis in de jaren zeventig van de vorige eeuw staat energiebesparing boven aan de prioriteitenlijst als het gaat om verlichting in het algemeen. Gevolg is dat veel mensen in hun dagelijkse bezigheden verstoken lijken van voldoende licht. Om de huidige kantoorpraktijk op gezonde verlichting te onderzoeken, zijn in tien bestaande kantoren op 88 werkplekken objectieve, lichttechnische metingen gedaan en hebben de medewerkers in de kantoren een subjectieve vragenlijst ingevuld (Aries 2005). De metingen hebben bij verschillende weersomstandigheden plaatsgevonden in april en mei De vragenlijst bestond uit 43 vragen over de werkomgeving, zoals over de inrichting, over hoe men zich voelt in die ruimte, over gezondheid, stemming, slaap- en eetpatronen, enzovoort. In het voorjaar draagt het daglicht in grote mate bij aan de verlichting in de kantoren. De horizontale verlichtingssterkte lag bij metingen rond de normwaarden van lux. In de raamzone is echter op slechts vier van de 88 gemeten werkplekken op beide ogen een waarde van meer dan 1000 lux gemeten. Achter in de ruimte, op meer dan vier meter van de daglichtopening, daalde de verticale verlichtingssterkte in enkele gevallen zelfs tot rond de 100 lux (Aries e.a. 2003; Aries 2005). De oorzaak van de lage waarden is dat de huidige kunstverlichting voornamelijk is ontworpen om het bureaublad te verlichten en geen verblinding te veroorzaken, terwijl het daglicht vaak is afgeschermd door geheel of gedeeltelijk gesloten zon- of helderheidsweringen (figuur 5).
8 Figuur 5 Geheel en gedeeltelijk gesloten zon- en/of helderheidswering Bij te lage lichtniveaus op het oog bestaat de kans dat medewerkers wegdromen of wegdoezelen. Vermoeidheid neemt toe en alertheid neemt af. In het onderzoek van Górnicka (2008) is door middel van een laboratoriumexperiment, met daarin in totaal 35 vrijwilligers, het effect van lichtniveau onderzocht. In het experiment werd de deelnemers gevraagd testen te doen bij lichtniveaus van 1150 lux en 70 lux op het oog. De proefpersonen hebben elk twee keer gedurende acht uur in de proefruimte diverse testen gedaan en kantoorachtige taken uitgevoerd. Door middel van continue EEG-metingen is de alertheid van de deelnemers gemeten (figuur 6). Eenmaal per uur is de proefpersonen naar hun alertheid gevraagd door middel van vragenlijsten met subjectieve schalen. De resultaten van dit laboratoriumonderzoek laten zien dat de effecten van het lichtniveau afhangen van het tijdstip van de dag en van de aard van de activiteiten. Blootstelling aan een hoge verlichtingssterkte heeft een positief effect op alertheid, met name in de ochtend bij het uitvoeren van lange, monotone taken (Górnicka 2008). Ook het verblijf gedurende de werkdag in een conditie met een hoog lichtniveau kan een positief effect hebben op de alertheid aan het eind van de werkdag. Licht had geen effect op de prestaties van korte testen.
9 Figuur 6 Een deelnemer tijdens het laboratorium onderzoek en de locaties van gemeten horizontale (Eh) en verticale (Ev) verlichtingssterkte (Górnicka 2008) De vraag is echter of het lichtniveau de hele dag zo hoog moet zijn, aangezien uit het onderzoek ook is gebleken dat proefpersonen de kunstverlichting een curve laten volgen die sterk op een alertheidscurve lijkt (zie figuur 3) en ze kennelijk ook behoefte aan dynamiek hebben. In een ander onderzoek is aan kantoormedewerkers gevraagd of er momenten gedurende dag zijn dat ze zich meestal moe of minder alert voelen (Aries 2005). Een derde van de ondervraagden (101 personen) geeft aan geen moment van verminderde alertheid te hebben, 39 personen (12%) is in de ochtend of rond de lunch vermoeider dan de rest van de dag. De overige respondenten (192 personen, 58%) gaf aan in de middag momenten van vermoeidheid of verminderde alertheid te hebben. Als werknemers zich vermoeid of verminderd alert voelen, veranderen velen van activiteit (36%) of nemen iets te drinken of te eten (eveneens 36%). Een wandeling maken of een praatje met een collega maken zijn activiteiten die respectievelijk in 35 en 28% van de gevallen geantwoord zijn. Slechts 1.2% van de ondervraagden zorgt dat de ruimte lichter wordt. Verdergaande (statistische) analyse van de verzamelde data laat significante relaties zien tussen inrichting van de werkruimte en verschillende discomfortvariabelen (Aries e.a.2007; Aries e.a. 2009).
10 Het gebouw, de verlichting en de inrichting spelen een belangrijke rol, aangezien de analyse significante verbanden tussen concentratie, vermoeidheid en zelfs slaapkwaliteit en variabelen zoals lichtkwaliteit, werkplekdecoratie, uitzicht, aantal mensen en afstand tot het raam laat zien. Conclusie Door verlichting wordt de omgeving zichtbaar, maar het licht bepaalt ook de sfeer in de ruimte en de prestatie. Naast effecten van licht op de waarneming, zijn er ook effecten op niet-visuele processen, zoals lichaamstemperatuur, dagen- nachtritmes of cognitieve prestaties. Een conditie met een hoog lichtniveau kan een positief effect hebben op alertheid en prestatie, maar er is ook behoefte aan dynamiek zoals het verloop van het daglicht over de dag. Goede verlichting is daarmee de basis voor productiviteit en het gebouw, het verlichtingsontwerp en de inrichting spelen daarbij een belangrijke rol. Referenties Aries, M.B.C., G.B. Górnicka, S.H.A. Begemann, L. Zonneveldt en A.D. Tenner, Retinale verlichtingssterkte in de kantoorpraktijk, Proceedings Nationale lichtcongres van de NSvV, Ede: Aries, M.B.C., Human Lighting Demands Healthy Lighting in an Offi ce Environment (diss. Eindhoven TU), Aries, M.B.C., J.A. Veitch en G.R. Newsham, Physical and Psychological Discomfort in the Offi ce Environment, Proceedings Symposium Light, Performance and Quality of Life, Eindhoven: Light and Health Research Foundation SOLG 2007, p Aries, M.B.C., J.A. Veitch en G.R. Newsham, Windows, View, and Offi ce Characteristics Predict Physical and Psychological Discomfort, Journal of Environmental Psychology, vol. 29 (2009), ter perse. ASID, Workplace Values: How Employees Want to Work, Washington DC: The American Society of Interior Designers Begemann, S.H.A., A.D. Tenner en M. Aarts, Daylight, Artificial Light and People, Proceedings 39th IES Lighting Convention, Sydney: Lights Begemann, S.H.A., G.J. van den Beld en A.D. Tenner, Daylight, Artificial Light and People Part 2, Proceedings 22nd CIE session, New Delhi, November Beld, G.J. van den, Light and Health, International Lighting Review 2001, p Berson, D.M., F.A. Dunn en M. Takao, Phototransduction by Retinal Ganglion Cells that Set the Circadian Clock, Science 2002, p Chung, T.M. en J. Burnett, Lighting Quality Surveys in Office Premises, Indoor and Built Environment, vol. 9, nr. 6 (2000), p Górnicka, G.B., Lighting at Work, Environmental Study of Direct Effects of Lighting Level and Spectrum on Psychophysiological Variables (diss. Eindhoven TU), 2008.
11 Littlefair, P.J., Designing with Innovative Daylighting, London: BRE Publication Crown Research Communications Lockely, S., Circadian Rhythms: Infl uence of Light, in: Humans, Encyclopedia of Neuroscience 2009, dl. 2, p NSVV, Commissie Licht en Gezondheid, Licht en gezondheid voor werkenden:aanbevelingen, Ede: NSVV Pernot, C.E.E. en L. Zonneveldt, Metingen aan het energiegebruik van de kunstverlichting in het Paleis van Justitie te s-hertogenbosch, Eindhoven: TNO Tenner, A., Een ander zicht op licht op de werkplek, Syllabus Congresdag NSVV, Licht steeds intelligenter en effi ciënter, november Tregenza, P. en D. Loe, The Design of Lighting, London / New York: E en FN Spon Veitch, J.A. en G.R. Newsham, Determinants of Lighting Quality I: State of the Science, Journal of the Illuminating Engineering Society, vol. 27, nr. 1 (1998), p Zonneveldt, L., In Broad Daylight, International Lighting Review, vol. 52, nr. 011 (2002), p Zonneveldt, L. en M.B.C. Aries, Application of Healthy Lighting in the Working Place, Proceedings Symposium Healthy Lighting, Eindhoven Auteurs M.B.C. Aries en L. Zonneveldt, TNO Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in Aangetoonde effecten van het kantoorinterieur. ISBN:
Onderzoek werpt nieuw licht op de zaak
Onderzoek werpt nieuw licht op de zaak Dr. ir. (Myriam) M.B.C. Aries TU/e Department of the Built Environment Unit Building Physics and Systems Building Lighting group LED event 17 september 2015 Verlichting
Nadere informatieDaglicht, gebouwen en mensen
Daglicht, gebouwen en mensen NSVV Nationaal Lichtcongres 29 januari 2015 Prof. Dr.-Ing. A.L.P. Rosemann Dr. ir. M.B.C. Aries Natuurlijke verlichting Gebouwen: beschutting voor weersomstandigheden Voorkeur
Nadere informatieVerlichtingskunde 2009 Verlichtingskunde 2009 7S630
7S630 Laurens Zonneveldt Mariëlle Aarts Doel van het college Gereedschap bieden om via een doordacht PvE tot het gewenste doel te komen Opzet Hoe kom je tot eisen, wat speelt een rol Zoeken naar oplossingen
Nadere informatiePULSE VTL BIODYNAMISCH LICHT VOOR HET MODERNE KANTOOR
PULSE VTL BIODYNAMISCH LICHT VOOR HET MODERNE KANTOOR 2 PULSE VTL 3 V I S U E E L E M O T I O N E E L LICHT B I O I S C H L O G De dimensies van licht: licht stelt ons in staat om onze omgeving waar te
Nadere informatieInhoud. Het belang van ramen en een aangenaam uitzicht in de werkomgeving
Het belang van ramen en een aangenaam uitzicht in de werkomgeving ir. H.IJ. (Hester) Hellinga Faculteit Bouwkunde, Leerstoel Bouwfysica 17-04-2008 NVvA Symposium, Zeist Inhoud 02 1. Onderwerp van het onderzoek
Nadere informatieGezonde verlichting in gebouwen
Gezonde verlichting in gebouwen Dr. ir. M.B.C. Aries BPS Building Lighting group Intelligent Lighting Institute CIE info dag 19 oktober 2015 Gezonde verlichting in gebouwen Gezonde verlichting Gebouwen
Nadere informatieHUMAN CENTRIC LIGHTING. LED EVENT 30 november 2017 Den Bosch Jan Van Riel
HUMAN CENTRIC LIGHTING LED EVENT 30 november 2017 Den Bosch Jan Van Riel Human Centric Lighting AGENDA De mens staat centraal Werking van het oog Niet visuele werking van het oog HCL en normen: Functionele
Nadere informatieEFFECTEN VAN LICHT OP DE GEZONDHEID
EFFECTEN VAN LICHT OP DE GEZONDHEID Prof. Ir. Wout van Bommel Lighting Consultant www.woutvanbommel.eu De ontdekking in 2002 van een nieuwe type lichtgevoelige cel in het oog maakt het makkelijker te begrijpen
Nadere informatieLicht en Gezondheid. Effecten van licht gaan veel verder dan alleen perceptie. IE&IS / Human Technology Interaction
Licht en Gezondheid Effecten van licht gaan veel verder dan alleen perceptie IE&IS / Human Technology Interaction 18-12-2008 PAGE 1 Licht en Gezondheid Licht blootstelling Visuele effecten Non-visuele
Nadere informatieBlauw licht: the fake news en de nuttige toepassingen. Peter Bracke Cluster manager Groen Licht Vlaanderen Gent, 12 september 2017
1 Blauw licht: the fake news en de nuttige toepassingen Peter Bracke Cluster manager Groen Licht Vlaanderen Gent, 12 september 2017 2 3 4 Wat is een te hoge blootstelling? Overdag: de mens is aangepast
Nadere informatieFrisse School Verlichting,
Frisse School Verlichting, Fris licht stimuleert leerling en docent Dr ir Ellie de Groot Ir Nancy Westerlaken Drs Laurens Zonneveldt 1 Doelstelling Verlichting voor optimale prestatie van leerling en docent
Nadere informatieHaal het daglicht uw kantoor binnen DYNAMISCHE LED PANELEN 1:00
DYNAMISCHE LED PANELEN 1:00 Waarom dynamisch licht Dynamische LED kantoorverlichting van Emmlight (markt introductie medio 2011) is een geavanceerde oplossing om de dynamiek van daglicht te introduceren
Nadere informatieVERLICHTING VAN BELANG VOOR GOED FUNCTIONEREN
VERLICHTING VAN BELANG VOOR GOED FUNCTIONEREN Zien kost kwart van onze energie Het zien vraagt 25% van het energieverbruik van het zenuwsysteem. Wordt het zien bemoeilijkt, bijvoorbeeld door onvoldoende
Nadere informatieDYNAMISCH LICHT NU HAALBAAR VOOR IEDEREEN
Dynamisch licht DYNAMISCH LICHT NU HAALBAAR VOOR IEDEREEN Het aanbrengen van dynamiek in de intensiteit, kleur en verdeling van (kunst)licht heeft vele toepassingen. U kent natuurlijk de effecten van extra
Nadere informatieStichting Living Daylights. Light Inspirations. ir Atto Harsta
Stichting Living Daylights Light Inspirations ir Atto Harsta oprichter & bestuurder Stichting Living Daylights directeur Aldus bouwinnovatie voorzitter Booosting ir Atto Harsta directeur Aldus bouwinnovatie
Nadere informatieHet effect van een goede geluidsomgeving
Het effect van een goede geluidsomgeving Activiteit gerelateerd akoestisch design Yvette Tietema Concept Developer Office Wat kunnen we horen? 35-80dB A O U E B M R V Y P F S T 125-8000 Hz Wanneer is
Nadere informatieDe invloed van licht op stemming en prestaties
De invloed van licht op stemming en prestaties Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid Eindhoven DAVITA Nederland BV Eindhoven Wie is SOLG? De Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG
Nadere informatieKantoren NS, Utrecht Bamboe in BDO, Amstelveen Moskee, Harderwijk
Kantoren NS, Utrecht Bamboe in BDO, Amstelveen Moskee, Harderwijk 6 06 Johan G. Smits Levend licht INVLOED VERLICHTING OP DAGRITME Toepassing van dynamische verlichting in een kantoorruimte. Links: 350
Nadere informatieAanbeveling. Licht, welzijn en de ouder wordende mens. Definitief concept, d.d. oktober 2006. Colofon
Aanbeveling Licht, welzijn en de ouder wordende mens Definitief concept, d.d. oktober 2006 Colofon Uitgegever Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde Galvanistraat 1 Postbus 539 6710 BM Ede telefoon:
Nadere informatieOnderzoek KIEN dynamische. Uitgangspunten en oplossingen
* Ing. Jan Meutzner Onderzoek KIEN dynamische verlichting intramuraal Uitgangspunten en oplossingen Lichtadvies Projectaanpak Afsluiting Jan Meutzner Jan Meutzner Jan Meutzner Jan Meutzner Nico Koreman
Nadere informatieBeter licht met minder energie
Beter licht met minder energie Toelichting bij de scan voor kantoren Doe de slim licht scan! 1 Toelichting bij de slim licht scan voor kantoren De Slim Licht Scan is een instrument waarmee u de energie-efficiëntie
Nadere informatieHet licht zien in kantoortuinen gezondere medewerkers en een lager energieverbruik
Het licht zien in kantoortuinen gezondere medewerkers en een lager energieverbruik Christel de Bakker & Juliëtte van Duijnhoven PhDs bij Building Lighting, Technische Universiteit Eindhoven 31-05-2017
Nadere informatieWerkverlichting: Visuele en biologische effecten
Werkverlichting: Visuele en biologische effecten Ir.W.J.M. van Bommel Ir. G.J. van den Beld April 2004 Philips Lighting, Nederland Auteurs Ir. W. J. M. van Bommel en Ir. G. J. van den Beld De twee auteurs,
Nadere informatiePraktische relevantie van verlichtingsstrategiëen in kantoortuinen
Praktische relevantie van verlichtingsstrategiëen in kantoortuinen Christel de Bakker & Juliëtte van Duijnhoven PhDs bij Building Lighting, Technische Universiteit Eindhoven Boodschap Het aantonen van
Nadere informatieLicht voor ouderen. 19 oktober Mariëlle Aarts, Building Lighting
Licht voor ouderen 19 oktober 2015 Mariëlle Aarts, Building Lighting Realiteit In 2040, aantal mensen boven de 65 zal ongeveer 25% van de totale Westerse populatie zijn Sociale en Economische consequenties
Nadere informatieLicht in de verpleeghuiszorg. Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG Technische Universiteit Eindhoven
Licht in de verpleeghuiszorg Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG Technische Universiteit Eindhoven Gezonde verlichting w at doet licht via het oog: zien, zonder licht geen zicht
Nadere informatieBeter licht met minder energie
Beter licht met minder energie Toelichting bij de scan voor bedrijfshallen Doe de slim licht scan! 1 Toelichting bij de slim licht scan voor bedrijfshallen De Slim Licht Scan is een instrument waarmee
Nadere informatieVerlichting door de ogen van de gebruiker
Kwaliteit van installaties in de utiliteitsbouw: Verlichting door de ogen van de gebruiker Dr. ir. H.IJ. (Hester) Hellinga Themabijeenkomst Kwaliteit van Installaties door DEKRA en UNETO-VNI 29 maart 2017
Nadere informatieDYNAMISCH LICHT. Variatie op het gebied van kleur, intensiteit en verdeling. We onderscheiden:
webref. SC031A1 webref. SC031A2 DYNAMISCH LICHT Variatie op het gebied van kleur, intensiteit en verdeling We onderscheiden: Stimulerend licht: ETAP-programma dat zorgt voor ondersteuning van onze biologische
Nadere informatie~omazo... l'v Ambachte'ß. j\ Hoofdbedrijfs(hap. TNO: "Zonwering al in bouwontwerp meenemen"
~omazo..... j\ Hoofdbedrijfs(hap l'v Ambachte'ß -c TNO: "Zonwering al in bouwontwerp meenemen" AUTOMATISCHE ZONWERING BESPAART ENERGIE EN VERBETERT BINNENKLIMAAT Automatische zonwering kan op kantoor en
Nadere informatieBIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE A. klok. www. bio. .nl
BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE A www. bio klok.nl BIOKLOK MODULE A OCHTENDMENSEN, AVONDMENSEN INLEIDING Maandagochtend, het is 7:00 uur, tijd om op te staan! Zou je liever nog wat langer
Nadere informatieDOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer
DOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer IEDEREEN MOET LANGER DOOR 2 Doorfeesten tot in de late uurtjes? OOK
Nadere informatieMet Parans Solar Lighting. is het alsof je de aanwezigheid van de natuur ervaart.
2012 Met Parans Solar Lighting 360 is het alsof je de aanwezigheid van de natuur ervaart. Het Parans systeem Parans Solar lighting creëert een unieke ambiance binnenshuis, doordat de variatie van het
Nadere informatieDaglicht & materiaalkeuze
Daglicht & materiaalkeuze Daglicht & materiaalkeuze stemming gezondheid beleving buiten gezondheid transparantie laagdrempelig sfeer rustgevendheid band met natuur centraal punt grensvervaging luchtigheid
Nadere informatieLicht&is&energie.&Energie&die&door& de&miljoenen&jaren&van&evolu6e& buiten&via&ons&menselijk&oog& een&posi6eve&invloed&hee:&op&
Licht&is&energie.&Energie&die&door& de&miljoenen&jaren&van&evolu6e& buiten&via&ons&menselijk&oog& een&posi6eve&invloed&hee:&op& ons&gedrag&en&welbevinden&& &LIFE&NEEDS&LIGHT&E&& Menselijke&evolu6e&is&sterk&
Nadere informatiehoofdstuk 2-4 hoofdstuk 2
Samenvatting Het doel van het onderzoek, zoals beschreven in dit proefschrift, is het identificeren van fysiologische parameters voor het meten van stress bij vleesvarkens. Stress, veroorzaakt door de
Nadere informatieMaximalisatie van concentratie
Light Lines 01 Optimal light Door de combinatie van een strak design, slanke vormgeving en een optimale lichtverdeling zijn de Light Lines een essentieel en integraal onderdeel van de totale beleving in
Nadere informatieLED licht in de zorg. Hoe belangrijk is dat nou eigenlijk?
LED licht in de zorg Hoe belangrijk is dat nou eigenlijk? Een belangrijke omgevingsfactor in de zorg wordt vaak vergeten of als niet beïnvloedbaar gezien. De invloed die licht heeft op het welzijn van
Nadere informatieNBN EN 12464-1 en de interpretatie van lichtstudies
NBN EN 12464-1 en de interpretatie van lichtstudies Wouter Ryckaert Wouter.Ryckaert@kuleuven.be 09 265 87 13 24 oktober 2013 Belgische Vereniging voor Arbeidshygiëne Belgian Ergonomics Society Verlichtingsontwerp
Nadere informatieOchtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1. Naam: Datum:
Ochtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1 Naam: Datum: Kies bij iedere vraag het antwoord dat het beste bij u past. Zet een cirkeltje om het antwoord dat het beste aangeeft hoe u
Nadere informatieGloeilampvervangende lampen en gezondheid
Gloeilampvervangende lampen en gezondheid Wout van Bommel Samenvatting Gloeilampvervangende spaarlampen en LEDlampen hebben een grotere blauwcomponent (koelwit licht) dan gloeilampen (warmwit licht). Ons
Nadere informatieHet oog als zintuig en de osteopatische benadering van visus problemen bij het paard
Het oog als zintuig en de osteopatische benadering van visus problemen bij het paard Anita Voskamp 2012 Hoe ziet een paard In dit hoofdstuk leg ik uit hoe de visus van het paard werkt. Voor ons mensen
Nadere informatieDaglicht en gezond verstand
Daglicht en gezond verstand in theorie 1 Rien van Overveld 2 Werkgroep gelijkwaardigheid Samenstelling BNA COB IWB LNB ONRI SBR VBWTN VNG VROM VSN Publicatie van: gelijkwaardige oplossingen (32) pragmatische
Nadere informatieLight Cells Square 01
Light Cells Square 01 Light me Deze LED verlichtingsobjecten zijn speciaal ontworpen als basis voor de hedendaagse interieurarchitectuur. De Light Cells staan voor een optimale lichtbeleving in binnenruimtes
Nadere informatieDe invloed van een dynamisch binnenklimaat op thermisch comfort en productiviteit
De invloed van een dynamisch binnenklimaat op thermisch comfort en productiviteit ir. Lisje Schellen L.Schellen@tue.nl NVvA 27-11-2009 Inhoud Inleiding Experiment Methoden Resultaten Discussie Conclusie
Nadere informatieslaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018
Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom
Nadere informatieFysiologische effecten van licht: licht regelt onze slaap, ons humeur, ons energiepeil
Fysiologische effecten van licht: licht regelt onze slaap, ons humeur, ons energiepeil Oktober 2009 Zonsopgang, zonsondergang Sinds mensenheugenis staan we op en gaan we slapen op het ritme van de zon.
Nadere informatieBeter licht met minder energie
Beter licht met minder energie Toelichting bij de scan voor opleidingsgebouwen Doe de slim licht scan! Toelichting bij de slim licht scan voor onderwijsgebouwen De Slim Licht Scan is een instrument waarmee
Nadere informatieOPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN VERLICHTING: ONTWERP EN REGELING HERFST 2018 Natuurlijk licht: doelstellingen en reglementeringen De nieuwe Europese norm EN 17037 Magali BODART Leefmilieu Brussel 2 DOELSTELLINGEN
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35174 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Hester Catharina van Title: Retinal and neuronal mechanisms of circadian
Nadere informatieBijlagerapport Lichthinderonderzoek. Capaciteitsonderzoek Sportpark Zuidhorn
Bijlagerapport Lichthinderonderzoek definitief revisie 0.0 15 februari 2016 Revisie 0.0 15 februari 2016 Auteurs R.P. (Rob) Keur Opdrachtgever Postbus 3 9800 AA Zuidhorn datum vrijgave beschrijving revisie
Nadere informatieDUURZAAMHEID EN HET IDEALE KANTOOR
DUURZAAMHEID EN HET IDEALE KANTOOR WAT IS HET IDEALE KANTOOR? AKOESTIEK LICHT LUCHTKWALITEIT THERMISCH COMFORT BUSINESS CASE WAT IS EEN IDEAAL KANTOOR? Een ideaal kantoor is een plaats waar op lange termijn
Nadere informatieDialux Evo. De evolutie van verlichtingsprogramma s. Docent : Alain Floree
Dialux Evo De evolutie van verlichtingsprogramma s Docent : Alain Floree Welke programma s zijn momenteel het meest gebruikt in Belgie? 1: Dialux 2 : Relux?????? Wat is dialux? Berekeningsprogramma voor
Nadere informatieLiving Lab van de energietransitie. www.tertium.nl
Living Lab van de energietransitie www.tertium.nl 1. Gespreksleiding 2. Wetenschap & Samenleving 3. Participatie Natasja van den Berg Menno van der Veen @tertiumnl www.tertium.nl Inhoud 1. Korte inleiding
Nadere informatieVerbetering van concentratie, motivatie en coöperatief leergedrag Klaslokaal van de toekomst! Kim van Rosmalen
Verbetering van concentratie, motivatie en coöperatief leergedrag Klaslokaal van de toekomst! Kim van Rosmalen 2012 1 SchoolVision -veel media aandacht Licht van invloed op concentratie leerlingen WINTELRE
Nadere informatieLang leven het Smart Grid! Nu het gebouw nog! Wim Zeiler
Lang leven het Smart Grid! Nu het gebouw nog! Wim Zeiler Context 40% van alle energie wordt in de westerse wereld gebruikt in gebouwen [1] Elektriciteit is een duurzame energie drager Een nieuw type elektriciteitsnet
Nadere informatieSoundlight Comfort Ceiling
Soundlight Comfort Ceiling Waar geluid en licht elkaar treffen, ontstaat comfort De uitdagingen voor kantoren Moderne communicatiemiddelen hebben zonder enige twijfel onze manier van werken veranderd.
Nadere informatieEIR LUCHTEN.
www.pomwvl.be EIR LUCHTEN www.pomwvl.be Is investeren in relighting de ideale oplossing om op energie en onderhoud te besparen? D e e n e z e g t : R e l i g h t i n g i s e e n z e e r g o e d e i n v
Nadere informatieDesigned for human performance H PERFORMANCE PROGRAMME. Performance Study
Designed for human performance H PERFORMANCE PROGRAMME Performance Study inhoud: rh performance study de doelstellingen van de studie de opzet van de studie de resultaten van de studie de wetenschap van
Nadere informatieUniversity of Groningen
University of Groningen Ambulatory assessment of human circadian phase and related sleep disorders from heart rate variability and other non-invasive physiological measurements Gil Ponce, Enrique IMPORTANT
Nadere informatieHet SenseLab. Een Speeltuin voor de Zintuigen. Philomena M. Bluyssen
Het SenseLab Een Speeltuin voor de Zintuigen Philomena M. Bluyssen COLOFON Tekst Dit boekje is geschreven door Philomena M. Bluyssen van de Technische Universiteit Delft, Faculteit Bouwkunde, leerstoel
Nadere informatieOuderen en slaap(problemen)
Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Somnio, Personal Health Institute Int. Psychologie, Universiteit van Amsterdam 1 Waar gaan we het over hebben Invloed van veroudering op de slaap De biologische
Nadere informatieSoundlight Comfort Ceiling
Soundlight Comfort Ceiling Waar geluid en licht elkaar treffen, ontstaat comfort De uitdagingen voor kantoren Moderne communicatiemiddelen hebben zonder enige twijfel onze manier van werken veranderd.
Nadere informatieBINNENKLIMAAT IN DE RGD
2013/2014 BINNENKLIMAAT IN DE RGD Auteurs: L. Noord M. Postma D. de Vries C. Wassenaar 2013/2014 Onderzoek naar het binnenklimaat van kantoorpanden in de RGD BINNENKLIMAAT IN DE RGD Auteurs: Laura Noord
Nadere informatieZitten, een ongezonde duursport? Zutphen, 12 maart Erik de Winter, adjunct-directeur Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen
Zitten, een ongezonde duursport? Zutphen, 12 maart 2015 Erik de Winter, adjunct-directeur Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen Ontwikkeling van de mens Ontwikkeling van het werk Duurzame inzetbaarheid
Nadere informatieKantoorinrichting en lichamelijke klachten
Kantoorinrichting en lichamelijke klachten Overzicht 1. INLEIDING 2. INRICHTING VAN DE KANTOORRUIMTE 3. SICK BUILDING SYNDROOM 4. WAT DOE JE ALS IPA? 22/01/2019 KANTOORINRICHTING EN LICHAMELIJKE KLACHTEN
Nadere informatiePost Acoustics. Akoestische verlichting. April 2014
Post Acoustics Akoestische verlichting April 2014 OMSCHRIJVING WAAROM AKOESTISCHE VERLICHTING? Dit document geeft informatie over de verschillende akoestische lampen binnen het assortiment van Post Acoustics.
Nadere informatieDe nieuwe Thorn producten zullen vanaf verkrijgbaar zijn
Persinformatie www.thornlighting.nl De nieuwe Thorn producten zullen vanaf 30.11.2017 verkrijgbaar zijn De slimme IQ Wave van Thorn biedt aangename verlichting van topkwaliteit voor kantoren en scholen
Nadere informatieMODERN. Indoor Generation ZIJN WIJ DE INDOOR GENERATION? HOE ZIJN WE VAN OUTDOOR- NAAR INDOORSOORT GEGAAN IN SLECHTS EEN AANTAL JAAR?
ZIJN WIJ DE INDOOR GENERATION? HOE ZIJN WE VAN OUTDOOR- NAAR INDOORSOORT GEGAAN IN SLECHTS EEN AANTAL JAAR? WAT ZIJN DE FYSIOLOGISCHE EN PSYCHOLOGISCHE EFFECTEN OM BIJNA AL ONZE TIJD BINNEN GEBOUWEN EN
Nadere informatieDynamisch daglicht. Een studie naar dynamiek in daglichttoetreding. Afstudeerpresentatie Lies Schaberg Climate Research & Design
Dynamisch daglicht Een studie naar dynamiek in daglichttoetreding Afstudeerpresentatie t ti Lies Schaberg Climate Research & Design Hoofdmentor Dr. G.J. Hordijk Vakgroep Bouwfysica TUDelft Tweede mentor
Nadere informatie7 tips. voor een betere nachtrust
7 tips voor een betere nachtrust Word jij 90 jaar oud en heb je een goede nachtrust? Dan heb je 32 jaar van je hele leven geslapen. Zonde van je tijd? Juist niet! In dit E-book lees je waarom slaap onmisbaar
Nadere informatieMEUBELEN VRANKEN. By Gy 2012
MEUBELEN VRANKEN By Gy 2012 Hoeveel slaap hebben we nodig? U realiseert het zich misschien niet altijd, maar we brengen gemiddeld een derde deel van ons leven in bed door. Goed en genoeg slapen is een
Nadere informatieVERLICHTINGSVERBLINDING
VERLICHTINGSVERBLINDING VERLICHTING EN VERBLINDING Bij verblinding kan onderscheid gemaakt worden tussen directe, rechtstreeks vanuit het armatuur en indirecte verblinding door weerkaatsing van bijvoorbeeld
Nadere informatieSound Lighting in publieke ruimte
Sound Lighting in de publieke ruimte CIE info dag NL Antal Haans A.Haans@tue.nl Sound Lighting in publieke ruimte Onderzoek ILI: Technologie perspectief Onderzoek naar toepassingen slimme verlichting,
Nadere informatieGerandomiseerd onderzoek naar het effect op terugkeer naar werk met lichttherapie / magnetische veld therapie en coaching bij werknemers met burnout
Gerandomiseerd onderzoek naar het effect op terugkeer naar werk met lichttherapie / magnetische veld therapie en coaching bij werknemers met burnout Toine Schoutens 1,2 Monique H.W. Frings-Dresen 1 Karen
Nadere informatieCOLLIERS INTERNATIONAL OFFICE REVIEW 2014
1 Kosten, bereikbaarheid, aantal parkeerplaatsen en het imago van het bedrijf zijn veelal de factoren die vastgoedbeslissers bij de keuze voor een kantoorpand meenemen en het zijn allemaal factoren die
Nadere informatie/hpm. Onderzoek werkstress, herstel en cultuur. De rol van vrijetijdsbesteding. 6 februari 2015. Technische Universiteit Eindhoven
Onderzoek werkstress, herstel en cultuur De rol van vrijetijdsbesteding 6 februari 2015 Technische Universiteit Eindhoven Human Performance Management Group ir. P.J.R. van Gool prof. dr. E. Demerouti /hpm
Nadere informatieNBN-EN : Werkplekverlichting binnen
NBN-EN 12464-1: Werkplekverlichting binnen In 2011 is er een aanpassing gebeurd aan de Europese norm, NBN-EN 12464-1 Licht en verlichting - Werkplekverlichting - Deel 1: Werkplekken binnen. Het is een
Nadere informatieBeter zien met gekleurde brillenglazen?
Beter zien met gekleurde brillenglazen? Frank Kooi TNO Soesterberg TNO Technische Menskunde Geel getinte glazen 1. Filters uit het merendeel van het blauwe licht 2. Overdag 15% minder licht (kegeltjes)
Nadere informatieOpenbare verlichting
Bijlage 4 ROVL-2011 Inleiding op de Nederlandse richtlijnen ROVL 2011 voor het ontwerpen en toepassen van Openbare verlichting Opgesteld door: De Kruijter Openbare Verlichting In opdracht van : Gemeente
Nadere informatieStructureel resultaat. Eenvoudige integratie. Helder inzicht. Onze klanten
Structureel resultaat Met INSIGHTNOW wordt de kwaliteit van het binnenmilieu op hoog niveau gehandhaafd tegen een fractie van de kosten van infrastructurele maatregelen en verbeteringen. Het inzicht in
Nadere informatiePapieren akoestische isolatie Jaardag Plafond en Wand Modern monumentaal plafond
Papieren akoestische isolatie Jaardag Plafond en Wand Modern monumentaal plafond 4 07 Johan G. Smits Biodynamische verlichtingssystemen proberen door het regelen van lichtkleur, lichthoeveelheid en lichtverdeling
Nadere informatieUniversity of Groningen. Lighting up the clock Rüger, Melanie
University of Groningen Lighting up the clock Rüger, Melanie IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieRgd. Visueel comfort. 6.1 Daglicht en uitzicht 6.2 Kunstlicht 6.3 Lichtreflectie 6.4 Zonwering en helderheidswering
Rgd 6 Visueel comfort Het visuele comfort in de huisvesting moet zodanig zijn dat de gebruikers visueel contact met de omgeving kunnen hebben en er voldoende daglicht is opdat een aangename werkplek realiseerbaar
Nadere informatieInventarisatie en vastlegging van de state-of-art kennis over licht en ouderen
Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek / Netherlands Organisation for Applied Scientific Research Bouw Van Mourik Broekmanweg 6 Postbus 49 2600 AA Delft TNO-rapport TNO-034-UTC-201-00148
Nadere informatieDynamische LED Panelen. Dynamische verlichting van de (werk) omgeving. Pagina 1 van 10
Dynamische LED Panelen Dynamische verlichting van de (werk) omgeving Pagina 1 van 10 Waarom voor dynamische verlichting kiezen? Scientific discovery has established a link between environmental light and
Nadere informatieHoe kun je als facility manager gezond gedrag van medewerkers stimuleren? Door: Peter Bekkering
Inhoud Inleiding... 3 Hoe kun je als facility manager gezond gedrag van medewerkers stimuleren?... 4 Meetbaar beter presteren door werkinnovatie... 7 Winning Workplace... 10 HR en inzetbaarheid van personeel...
Nadere informatieDoelstelling en protocol
STUDIE OVER DE INVLOED VAN CURREX SOLES OP DE VOETBELASTING EN OP SPRONGTESTEN BIJ VOLLEYBALLERS Door Sportmedisch Testcenter RUNNING AND MORE Uit enquêtes bij onze huidige gebruikers van de Currex-zolen
Nadere informatieChronobiologie en de bipolaire stoornis
Chronobiologie en de bipolaire stoornis Rixt Riemersma-van der Lek, psychiater Polikliniek voor bipolaire stoornissen Universitair Medisch Centrum Groningen Email: r.f.riemersma@umcg.nl GGNet Symposium
Nadere informatieLicht voor ouderen en mensen met dementie
Factsheet Zorg & Technologie voor bestuurders en managers in de zorg Licht voor ouderen en mensen met dementie Gebaseerd op de brochure Van voorlichting tot verlichting van Joost van Hoof en Toine Schoutens.
Nadere informatieHoe moet het: gokt u ernaar of weet u het?
Kleine parkeergarage Kleine parkeergarages bevinden zich in woongebouwen of zakenhotels. De afmetingen van de ruimte zijn kleiner en er is geen tdurend verkeer: dat neemt toe in de ochtend en de avond
Nadere informatietoepassingen van LEDs in de binnenverlichting
INSTITUT BELGE DE L ECLAIRAGE ASSOCIATION SANS BUT LUCRATIF Sous le Haut Patronage de S.M. le ROI Affilié à la Commission Internationale de l Eclairage (CIE) BELGISCH INSTITUUT VOOR VERLICHTINGSKUNDE VERENIGING
Nadere informatieArbeidsparticipatie en re-integratie. Hans Ritmeester Manager Visio Zicht op Werk Ton van Schie Arbeidsdeskundige Koninklijke Visio
Arbeidsparticipatie en re-integratie Hans Ritmeester Manager Visio Zicht op Werk Ton van Schie Arbeidsdeskundige Koninklijke Visio 1 Koninklijke Visio Expertisecentrum voor blinden en slechtzienden Landelijk,
Nadere informatieBIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE C. klok. www. bio. .nl
BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE C www. bio klok.nl EN DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE PRAKTIJK Ready Set Go! galmt het door de stadions tijdens sportwedstrijden, zoals de Olympische Spelen. Olympische
Nadere informatieBiologische Effecten van Licht
Biologische Effecten van Licht Bijeenkomst Oog en Werk Amersfoort, 6 Oktober 2006 Gerrit van den Beld NSVV Commissie Licht & Gezondheid Fotobiologische Effekten Infrarood Warmte OOG Licht Ultraviolet Zien
Nadere informatieSamenvatting. Audiovisuele aandacht in de ruimte
Samenvatting Audiovisuele aandacht in de ruimte Theoretisch kader Tijdens het uitvoeren van een visuele taak, zoals het lezen van een boek, kan onze aandacht getrokken worden naar de locatie van een onverwacht
Nadere informatieBiodynamische LED verlichting in Scholen
Biodynamische LED verlichting in Scholen Dynamisch licht wordt onder andere toegepast in de het onderwijs en de scholen. Enkele voordelen van dynamische LED verlichting zijn: Verbeterde geheugenfunctie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieNIEUWE VISIE OP ZONREGELING
NIEUWE VISIE OP ZONREGELING Zon en daglicht regeling als deel van de energieprestaties in gebouwen Peter Winters President of the European Solar Shading Organization Director Shading & Building Dickson
Nadere informatieEnergiegebruik, comfort en zonwering MKB-kennisoverdracht
TNO-rapport TNO-060-DTM-011-0848 Energiegebruik, comfort en zonwering MKB-kennisoverdracht Technical Sciences Van Mourik Broekmanweg 6 68 XE Delft Postbus 49 600 AA Delft www.tno.nl T +31 88 866 30 00
Nadere informatie