Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal. kruisnet door vrijwilligers in 2016

Transcriptie

1 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en ommelanden met kruisnet door vrijwilligers in 2016 Monitoring van diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars Een rapportage van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden

2

3 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en ommelanden met kruisnet door vrijwilligers in 2016 Monitoring van diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars Een rapportage van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden Colofon: Samenstelling Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal: Bart Schaub (Hoogheemraadschap van Rijnland), Bram van Lith (Sportvisserij MidWest Nederland), Arjen Kikkert (Rijkswaterstaat West-Nederland Noord), Rik Beentjes (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier), Sonja Viester (Waternet) & Geert Timmermans (Gemeente Amsterdam)

4 Colofon Status uitgave: Definitief Rapportnummer: Datum uitgave: December 2016 Titel: Subtitel: Wijze van citeren: Samenstellers: Foto s omslag: Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en ommelanden met kruisnet door vrijwilligers in 2016 Monitoring van diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en ommelanden met kruisnet door vrijwilligers in Monitoring van diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars. Samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden. Edo Goverse Rik Beentjes & Domin Dalesi ( Aantal pagina s incl. bijlagen: 29 Projectnummer: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever(s): Edo Goverse, Stichting RAVON Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden Referentie opdrachtgever(s): - Akkoord voor uitgave: Raymond Creemers 2016 Stichting RAVON, Nijmegen

5 Stichting RAVON Inhoud Samenvatting verloop seizoen Inleiding 5 2 Materiaal en Methode Locaties Werkwijze Uitvoering monitoring Gegevensverzameling en validatie Vergunningen, ontheffingen en toestemmingen 10 3 Resultaten Gegevensreeks Vangst Gildes en soorten Vangsten trekvissen Overige vangsten Pers en communicatie 20 4 Discussie Organisatie Vangsten 24 Dankwoord 26 Geraadpleegde literatuur 27 Bijlagen 28 Bijlage 1: Zoekkaart kreeftjes en andere diertjes in het Noordzeekanaal e.o. 29 3

6 Resultaten 2016 Samenvatting verloop seizoen 2016 Binnen het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden is in 2014, 2015 en 2016 gemonitoord om het aanbod van trekvissen langs het Noordzeekanaal en ommelanden in kaart te brengen in ruimte en tijd. De focus ligt hierbij op de intrek van glasaal en driedoornige stekelbaars. Dit rapport beschrijft de resultaten van het derde bemonsteringsjaar. Waarnemers hebben op vrijwillige basis, gedurende de maanden maart, april, mei en juni één of twee avonden per week met een kruisnet van 1 x 1 meter groot op vaste locaties (trek)vissen gemonitoord. Dit gebeurde vanaf een half uur na zonsondergang op maandagen en donderdagen. Met een interval van vijf minuten zijn vijf afzonderlijke trekken gedaan (minimaal drie) per avond. In 2016 is op zeventien locaties in kleine teams gemonitoord. Echter van twee locaties zijn de gegevens niet ontvangen. Ruim vijftig personen hebben samen 423 bemonsteringen uitgevoerd volgens protocol waar afzonderlijke trekken zijn verricht. In totaal zijn in vissoorten gevangen (5.858 individuen): 38,2% van de vissen waren trekvissen; 4 soorten, individuen 55,8% van de vissen waren zoetwatervissen; 16 soorten, individuen 4,8% van de vissen waren exoot; 2 soorten, 283 individuen 1,2% van de vissen waren estuariene soorten; 5 soorten, 68 individuen. Van de trekvissen was het aandeel 41% (glas)aal, 39% driedoornige stekelbaars, 17% spiering en 3,6% bot. Het massale aanbod driedoornige stekelbaars, zoals is gemeten in 2015, is dit seizoen gemist. Trekvissen zijn aangetroffen op 14 van de 15 monsterlocaties, zie grafiek hieronder (de locaties in de grafiek zijn van geografisch van west naar oost weergegeven). Gedurende het 2016-seizoen is de afstelling van de vispassage bij Gemaal De Waker door het Hoogheemraadschap geoptimaliseerd wat tot een groot aanbod en vangst van glasaal heeft geleid. Figuur hieronder geeft het aantal gevangen trekvissen per locatie weer van 2016, locaties zijn van west naar oost gerangschikt. 4

7 Stichting RAVON 1 Inleiding Veel trekvissoorten hebben het moeilijk in Nederland. Dit komt doordat er in het watersysteem duizenden stuwen, gemalen en sluizen aanwezig zijn, waardoor leefgebieden en routes van trekvissen in Nederland versnipperd zijn. De bereikbaarheid van verschillende leefgebieden is voor trekvissoorten echter noodzakelijk voor het voortbestaan. Zoet water dat naar zee wordt afgevoerd heeft een grote aantrekkingskracht voor vis die vanuit zee het zoete water wil optrekken om zich voort te planten en/of op te groeien. Het Noordzeekanaal (NZK) is een van de grotere afvoerpunten van zoet water in Nederland en vormt hierdoor een belangrijk in- en uittrekpunt voor trekvissen. De waterbeheerders Waternet/AGV, Rijkswaterstaat West-Nederland Noord, Hoogheemraadschap van Rijnland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier hebben in samenwerking met de Haven Amsterdam, Provincie Noord-Holland, Sportvisserij MidWest Nederland en Gemeente Amsterdam het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden opgezet. Sinds 2012 werkt dit samenwerkingsverband aan het thema vismigratie in het Noordzeekanaal en omgeving. De betrokken partijen zijn aan de slag gegaan met de uitvoering van maatregelen, het ontwikkelen en delen van kennis en communicatie richting de samenleving. Als onderdeel van het samenwerkingsprogramma is de Werkgroep Monitoring NZK opgezet. De werkgroep verzorgt monitoring, kennisuitwisseling en advies ten aanzien van beleid. Het is onder andere van belang om het visaanbod bij knooppunten, zoals sluizen en gemalen, in kaart te brengen. Hierdoor kan bij het beheer van sluizen, gemalen, reeds gerealiseerde en toekomstige vispassages beter rekening gehouden worden met de vis(in)trek. Het doel van dit project is inzicht te verkrijgen in de intrek en verspreiding (verdeling) van trekvissen, met name van glasaal en driedoornige stekelbaars in het Noordzeekanaal en ommelanden bij de belangrijkste knooppunten zoals gemalen en sluizen. Centraal in het onderzoek staan de volgende vragen: Wat is het aanbod van trekvissen/migrerende vissen en in het bijzonder van glasaal en driedoornige stekelbaars per locatie? Hoe varieert het aanbod van glasaal en driedoornige stekelbaars in ruimte en tijd? De intrek van vis wordt hiervoor sinds 2014 gemonitoord met behulp van meer dan vijftig vrijwilligers op circa achttien locaties langs het NZK en ommelanden. De resultaten van 2014 en 2015 zijn eerder gerapporteerd (Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, 2014 & 2015). Deze rapportage gaat over de resultaten en bevindingen van het seizoen In een separaat rapport wordt het driejarig project besproken en staan de vergelijking tussen de monitoringsjaren 2014, 2015 en 2016 in opgenomen. 5

8 Resultaten Materiaal en Methode 2.1 Locaties In 2016 zijn zeventien locaties gemonitoord, één locatie minder dan in 2015 (Schermersluis viel af). Helaas is het niet gelukt om de gegevens van de locaties Gemaal Zuidspaarndammer aan de Zijkanaal C en de Grote Sluis te Spaarndam te ontvangen, er zijn dan ook geen data van deze locatie voor dit jaar opgenomen in de analyses. naam type kunstwerk beheerder kunstwerk Aagtendijk duiker HHNK Aetsveld-Oost gemaal Waternet/AGV De Ruiter gemaal Waternet/AGV De Waker gemaal HHNK Halfweg gemaal HH Rijnland Houtrak gemaal HH Rijnland Kadoelen gemaal HHNK Nauerna, Gemaal gemaal HHNK Oosterringdijk gemaal Waternet/AGV Oranjesluizen sluis RWS Overtoom, Gemaal gemaal HHNK Overtoom, Sluis sluis HHNK Overtoom, Westzanerpolder gemaal HHNK Overtoom, Zaandammerpolder gemaal HHNK Spaarndam, Grote Sluis sluis HH Rijnland Willem I-sluis sluis Prov. NH Zuidspaarndammer, Zijkanaal C gemaal HH Rijnland Tabel 2.1: Onderzoekslocaties kruisnetmonitoring (HHNK = Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier; HH Rijnland = Hoogheemraadschap van Rijnland; Waternet/AGV = Waternet/Waterschap Amstel, Gooi en Vecht). Gemaal Nauerna, één van de locaties waar drie seizoenen is bemonsterd. 6

9 Stichting RAVON Figuur 2.1: Ligging onderzoekslocaties kruisnetmonitoring Werkwijze De intrekperiode van de belangrijkste trekvissen binnen dit onderzoek, driedoornige stekelbaars en glasaal, vindt hoogst waarschijnlijk plaats in het voorjaar. De onderzoeksperiode loopt daarom van maart tot en met juni. Migratiegedrag De driedoornige stekelbaars laat zich bij de migratie leiden door het zoutgehalte en wordt aangetrokken door zoet water. Glasaal laat zich in eerste instantie meevoeren met de zeestromingen, en eenmaal in het estuarium door de geur van zoet water. Driedoornige stekelbaars en glasaal worden aangetrokken door de waterstroom vanuit de polderwateren. In de relatief ondiepe voedselrijke polderwateren vindt glasaal geschikte opgroeiomstandigheden en driedoornige stekelbaars geschikte paai- en opgroeiomstandigheden. Bij kunstwerken, zoals sluizen, gemalen, etc. zonder vismigratievoorziening vindt ophoping van de optrekkende individuen van deze soorten plaats, bij de zoetwateruitstroom. Het aantal dieren dat stroomafwaarts van een migratieknelpunt samenschoolt, kan gezien worden als een maat voor het belang om de barrière passeerbaar te maken. Bekend is dat glasaal na het invallen en tijdens de nachtelijke uren het meest actief is. Voor driedoornige stekelbaars is niet bekend of licht invloed heeft op de activiteit. Tijdens de monitoring is daarom gekozen het onderzoek op alle locaties tegelijkertijd uit te voeren direct na het intreden van de duisternis, vanaf een half uur na zonsondergang. 7

10 Resultaten 2016 Bemonstering Vanuit het oogpunt van standaardisatie en hanteerbaarheid is gebruik gemaakt van een fijnmazig kruisnet (maaswijdte 1,5 mm) van 1 bij 1 meter om het aanbod van trekvissen en andere vissoorten op de locaties te onderzoeken. Deze methode wordt ook toegepast bij de glasaalmonitoring voor de glasaalindex van IMARES, de monitoring langs de Waddenzeekust en het project Samen voor aal in de Zuidelijke Delta (Nieuwe Waterweg en het Haringvliet). Na het zakken van het kruisnet wordt vijf minuten gewacht tot het ophalen, om de mogelijke verstoring tot een minimum beperken. Op iedere locatie zijn per bezoek minimaal drie trekken uitgevoerd en maximaal vijf. Bij het ophalen van het kruisnet wordt de gehele bovenliggende waterkolom bevist. Grote vissen worden niet vaak met een kruisnet gevangen omdat deze het net bemerken en ontvluchten. Gekozen is voor een onderzoeksperiode van maart tot en met juni, waarbij ernaar gestreefd is op iedere locatie twee bezoeken per week af te leggen. Afhankelijk van de beschikbare capaciteit is op sommige locaties één keer per week gemonsterd. De vaste dagen voor het onderzoek waren maandag en donderdag. Wanneer dit op een nationale feestdag viel dan is uitgeweken naar dinsdag of vrijdag. 2.3 Uitvoering monitoring De monitoring van zeventien locaties is uitgevoerd door veertien teams. Enkele teams monitoorden twee locaties. De teamleden voerden de werkzaamheden uit op vrijwillige basis. In totaal zijn ruim vijftig personen betrokken geweest bij de uitvoering. Bij ieder bezoek waren, in verband met de veiligheid, minimaal twee personen betrokken. Ieder team had beschikking over de benodigde ontheffingen, vergunningen, instructies en veldmaterialen om de monitoring op de juiste wijze uit te voeren, inclusief determinatie en registratie van de vangsten. 2.4 Gegevensverzameling en validatie Gedurende ieder bezoek zijn per trek de gevangen vissen gedetermineerd en werden aantallen per lengteklasse genoteerd op het veldformulier of notitieboekje. Invoer van de gegevens vond plaats via een online invoermodule ( Er is verzocht nieuw verworven gegevens zo spoedig mogelijk toe te voegen via de invoermodule, of te mailen naar de coördinator. Hierdoor was het voor alle deelnemers en betrokkenen mogelijk de actuele voortgang per locatie te volgen en inzicht te krijgen in de vangsten. Ook andere onderzoekers en geïnteresseerden maakten gebruik van de website om de grafieken met vangsten te bekijken. Na invoer zijn alle gegevens gevalideerd door een soortexpert volgens dezelfde validatieregels die worden toegepast voor de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF). Bij twijfel over determinatie van soorten of juistheid van ingevoerde gegevens zijn aanvullende gegevens en/of fotomateriaal opgevraagd. Het huidige databestand bestaat uitsluitend uit gevalideerde gegevens. 8

11 Stichting RAVON Figuur 2.2: Voorbeeld van de online invoermodule van de Overtoom met links de sluis en rechts het gemaal. Figuur 2.3: Voorbeeld van de voortgang van het project op de online invoermodule. Ieder blokje is een individuele trek met het kruisnet op een avond. Op de horizontale as is de bemonsteringsdatum weergegeven. 9

12 Resultaten 2016 Figuur 2.4: Voorbeeld van de grafiekoptie op de online invoermodule. Per locatie worden de aantallen en soorten weergegeven. 2.5 Vergunningen, ontheffingen en toestemmingen Voorafgaand aan de uitvoering zijn de vereiste vergunningen, ontheffingen en toestemmingen aangevraagd en zijn de nodige administratieve handelingen verricht om de monitoring mogelijk te maken. Alle teamleden hebben de benodigde documenten analoog ontvangen en zijn verzocht deze bij zich te hebben tijdens de uitvoering. Ontheffing gebruik kruisnet: Bij het Ministerie van Economische zaken is een ontheffing aangevraagd voor het gebruik van een kruisnet (Reglement voor de Binnenvisserij), alsmede een toestemming voor het mogelijk vangen van ondermaatse vissen en/of tijdens het gesloten seizoen (Reglement minimummaten en gesloten tijden). Deze ontheffing, documentnummer 66003, is uitgegeven aan medewerkers en vrijwilligers van de opdrachtgevende instanties en RAVON. Op iedere locatie was ieder bezoek minimaal één ontheffingshouder aanwezig. Ontheffing Flora- en faunawet: Machtiging deelnemers Ontheffing Flora- en faunawet voor het onderzoek aan beschermde vissen (FF/75a/2011/012). Visrechten: Daarnaast zijn aan alle aal- en schubvisrechthebbenden schriftelijke toestemming gevraagd dan wel in kennis gesteld en/of zijn schriftelijk op de hoogte gesteld. Betredingsontheffing: Alle beheerders van de kunstwerken hebben schriftelijke toestemming verleend de objecten te betreden. VBC informeren: De Visstandbeheercommissie (VBC) Noordzeekanaal is vroegtijdig geïnformeerd. 10

13 Stichting RAVON 3 Resultaten 3.1 Gegevensreeks Op alle maandagen en donderdag van 3 maart tot en met 29 juni is gevist, tenzij dit een feestdag was. Na Tweede Paasdag, Bevrijdingsdag en Tweede Pinksterdag is op de daaropvolgende dinsdag of vrijdag gevist. Eén uitzondering was er opgenomen in het schema. Zo is op vrijdag 20 mei bemonsterd, gelijktijdig met andere projecten in binnen en buitenland in het kader van de Wereld Vismigratiedag In gevallen dat een team toch op een feestdag heeft bemonsterd is voor de analyse de datum van het schema gebruikt. In tabel 3.1 is te zien hoeveel trekken er per locatie per datum zijn geregistreerd. datum dag start monitoring Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Willem I-sluis Totaal aantal bezoeken Totaal 3 maart do 18: maart ma 19: maart do 19: maart ma 19: maart do 19: maart ma 19: maart do 19: maart di 20: maart do 20: april ma 20: april do 20: april ma 21: april do 21: april ma 21: april do 21: april di 21: april do 21: mei ma 21: mei vr 21: mei ma 21: mei do 21: mei di 22: mei vr 22: mei ma 22: mei do 22: mei ma 22: (2) juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: Totaal bezoeken Totaal aantal trekken Tabel 3.1 : Aantal geregistreerde trekken per datum volgens protocol (3-5 trek). Ten tijde van deze rapportage waren de gegevens van Zuidspaarndammer, Zijkanaal C en de Grote Sluis, Spaarndam nog niet beschikbaar. 11

14 Resultaten 2016 Bijzonderheden tijdens de uitvoering De daadwerkelijke uitvoering van de monitoring is afhankelijk van de beschikbaarheid van de waarnemers. Enkele teams monitoren éénmaal per week, de meeste teams twee maal. Enkele teams monitoorden tijdens hun bezoek twee nabijgelegen locaties achter elkaar. Tijdens vakanties van teamleden is zoveel mogelijk ingevallen door anderen teams en/of de coördinator. Enkele malen is dit niet gelukt. De EZ-ontheffing op gebruik van kruisnet, aangevraagd oktober 2015, is begin maart verleend, de teams konden na enkele administratieve handelingen op 7 maart beginnen. Alleen het team bij Gemaal Halfweg was in staat al om volgens planning op donderdag 3 maart te beginnen. Locatie Aagtendijk heeft eerder moeten stoppen vanwege waterverontreiniging. Bij de Willem I-sluis kwam het kruisnet klem te zitten bij het rinket na de derde trek (d.d. 26 mei). De volgende dag kon het net los worden gemaakt en bleek de schade mee te vallen. Team Oosterringdijk heeft de eerste helft van de periode twee keer per week gemonitoord en is de tweede helft van het seizoen overgaan op één keer per week. Twee keer kon bij Halfweg niet worden bemonsterd omdat het gemaal in volle werking was (d.d. 24 maart & 24 mei). Gemaal Westzanerpolder sloeg aan tijdens het monitoren waardoor trek vijf van die avond kwam te vervallen (d.d. 20 juni). Gemaal Zaandammerpolder sloeg aan na de tweede trek (d,d, 30 mei) waardoor er niet verder kon worden bemonsterd. Deze twee trekken zijn niet opgenomen in de analyses. In totaal zijn volgens protocol op de vijftien locaties gedurende vier maanden 423 bezoeken doorgegeven waarbij in totaal keer het kruisnet is gelicht en gecontroleerd op vangsten. Daarnaast is soms op locaties een extra trek gedaan, deze extra trekken zijn niet meegnomen in de analyses. Vervuiling bij Aagtendijk, Beverwijk. Op het water drijft gasolie. (Foto Jack Valk) 12

15 Stichting RAVON 3.2 Vangst Gildes en soorten Door zowel mariene- als zoetwaterinvloed is het Noordzeekanaal één van de meest soortenrijke binnenwateren van Nederland. Ongeveer 75 vissoorten zijn bekend uit dit watersysteem (Herder et al. 2012). Naast zoetwatervissoorten komen via de sluizen van IJmuiden zeevissen het kanaal in. De mix van het zoete water en zeewater zorgt voor een zoet-, zout- en brakwatermilieu met de daarbij behorende soorten. Vissoorten kunnen worden ingedeeld in zogeheten ecologische gilden zoals trekvissen (diadrome soorten), estuariene vissen, zoetwatervissen en exoten (Kranenbarg & Backx 2004). De Tabel 3.1 geeft per ecologisch gilde het aantal soorten weer met de wetenschappelijke naam. In totaal zijn er 24 vissoorten gevangen (5.858 individuen): 38,0% van de vissen waren trekvissen; 4 soorten, individuen 56,0% van de vissen waren zoetwatervissen; 16 soorten, individuen 4,8% van de vissen waren exoot; 2 soorten, 283 individuen 1,2% van de vissen waren estuariene soorten; 5 soorten, 68 individuen. Bij de Oranjesluizen en Gemaal Overtoom zijn vier soorten trekvissen gevangen: (glas)aal, driedoornige stekelbaars, spiering en bot. Op de locaties De Ruiter zijn geen trekvissen aangetroffen. ecologische gilde nederlandse naam wetenschappelijke naam trekvis estuariene vis zoetwatervissen exoot bot driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering brakwatergrondel dikkopje harder (onbepaald) haring kleine zeenaald alver baars bittervoorn blankvoorn brasem brasem/kolblei karper kleine modderkruiper kolblei pos rivierdonderpad ruisvoorn snoek snoekbaars tiendoornige stekelbaars vetje winde marmergrondel zwartbekgrondel Platichthys flesus Gasterosteus aculeatus Anguilla anguilla Osmerus eperlanus Pomatoschistus microps Pomatoschistus minutus Chelon/Liza sp. indet. Clupea harengus Syngnathus rostellatus Alburnus alburnus Perca fluviatilis Rhodeus amarus Rutilus rutilus Abramis brama Abramis brama/blicca bjoerkna Cyprinus carpio Cobitis taenia Blicca bjoerkna Gymnocephalus cernua Cottus perifretum Scardinius erythrophthalmus Esox lucius Stizostedion lucioperca Pungitius pungitius Leucaspius delineatus Leuciscus idus Proterorhinus semilunaris Neogobius melanostomus Tabel 3.1. Overzicht van gevangen vissoorten, onderverdeeld per ecologische gilde. Zoetwatervissoorten zijn het meest vertegenwoordigd, zowel in soorten als in aantallen. In totaal zijn zestien soorten gevangen. Als geen onderscheid is gemaakt tussen juveniele 13

16 Resultaten 2016 brasem of kolblei is de waarneming als combinatie opgenomen. Bijna alle zoetwatervissoorten die zijn gevangen zijn ook bij Aetsveld-Oost gevangen. Maar ook bij De Ruiter en Kadoelen zijn relatief veel zoetwatervissoorten aangetroffen (7 soorten). Exoten zijn op alle locaties gevangen, behalve bij de Oosterringdijk. Altijd betrof het zwartbekgrondels, met uitzondering Gemaal De Ruiter en Aetsveld-Oost, hier zijn ook marmergrondels gevangen. locatie aantal bezoeken aantal trekken trekvissoorten estuarine vissoorten zoetwatervissoorten exoten aantal trekvissen aantal estuarine vissen aantal zoetwatervissen aantalexoten totaal aantal vissen aantal soorten Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Willem I-sluis totaal Tabel 3.2. Overzicht van gevangen vissoorten en de aantallen, onderverdeeld per ecologische gilde, per locatie. Vijf estuariene vissoorten zijn gevangen bij zes locaties (Aagtendijk, De Waker, Houtrak, Nauerna, Oranjesluizen en Gemaal Overtoom), totaal 68 exemplaren. Hiervan is 85% gevangen bij Gemaal Nauerna en het betrof in dit geval allemaal jonge harders. Een goede vangst aan het einde van het seizoen te Zuidspaarndammer. Glasalen zijn inmiddels gepigmenteerd en grote exemplaren, pootalen of gele aal, zaten ook bij de vangst. Verder een enkele driedoornige stekelbaars en garnaal in de emmer. 14

17 Stichting RAVON In totaal zijn op alle vijftien locaties 423 bezoeken geregistreerd gedurende het veldseizoen, goed voor afzonderlijke trekken met het kruisnet. In totaal zijn bij deze inspanningen vissen geregistreerd. De hoeveelheid gevangen vis verschilt sterk per locatie en is samengevat in Tabel 3.2. Tabel 3.3 geeft per locatie de afzonderlijke aantallen per gevangen soort weer binnen de ecologische gildes. locatie bot driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering brakweatergrondel harder (onbepaald) haring kleine zeenaald dikkopje alver baars bittervorn blankvoorn brasem brasem/kolblei karper kolblei kleine modderkruiper pos ruisvoorn rivierdonderpad snoek snoekbaars tiendoornige stekelbaars vetje winde marmergrondel zwartbekgrondel totaal aantal vissen aantal soorten Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Willem I-sluis totalen Tabel 3.3. Het aantal gevangen vissen per soort per locatie Vangsten trekvissen Op 13 van de 15 locaties is (glas)aal gevangen. De aantallen varieerden sterk: van twee exemplaren bij Houtrak, vier bij de Oranjesluizen tot 379 bij Gemaal Overtoom. Ook bij De Waker is relatief veel glasaal gevangen (259 exemplaren). Op pagina 5 (Samenvatting verloop seizoen 2016) staat een grafiek weergegeven met de trekvisvangsten per locatie. Op 13 van de 15 locaties zijn driedoornige stekelbaarzen gevangen. Bij Gemaal Overtoom zijn de meeste driedoornige stekelbaarzen gevangen (194). Op de andere locaties zijn aanzienlijk minder exemplaren gevangen variërend van enkele tientallen tot maar een enkel individu. Spiering is voornamelijk gevangen bij de Oranjesluizen (378) en bij Gemaal Overtoom zijn twee exemplaren gevangen. De komkommergeur maakte determinatie makkelijk en onmiskenbaar. Tijdens de monitoring zijn 81 juveniele botten gevangen op negen locaties, de vangst begon op 12 mei ging door tot het einde van de periode. Vanwege de relatief lage aantallen gevangen bot is de soort niet weergegeven in figuur 3.1. Omdat niet op alle locaties een evenredig aantal bezoeken - en dus trekken - is geweest, is per locatie het gemiddelde aantal gevangen trekvissen berekend. Dit overzicht is weergegeven in tabel 3.4, gerangschikt op het gemiddelde hoogst aantal gevangen exemplaren. 15

18 Resultaten 2016 driedoornige stekelbaars (glas)aal locatie gem. ± std. locatie gem. ± std. Gemaal Houtrak 1,81 5,04 Gemaal Overtoom 2,23 3,51 Gemaal Overtoom 1,14 2,82 Gemaal De Waker 1,62 2,81 Aagtendijk 0,74 6,57 Gemaal Halfweg 0,55 1,41 Gemaal Westzanerpolder 0,68 2,12 Gemaal Nauerna 0,39 1,07 Gemaal Aetsveld-Oost 0,51 2,83 Gemaal Kadoelen 0,23 0,71 Gemaal Nauerna 0,38 1,67 Sluis Overtoom 0,14 0,39 Poldergemaal Oosterringdijk 0,30 1,69 Aagtendijk 0,09 0,33 Gemaal Halfweg 0,28 0,99 Gemaal Westzanerpolder 0,08 0,30 Gemaal Zaandammerpolder 0,16 0,89 Gemaal Zaandammerpolder 0,08 0,37 Gemaal De Waker 0,15 0,75 Gemaal Aetsveld-Oost 0,08 0,26 Sluis Overtoom 0,14 0,70 Poldergemaal Oosterringdijk 0,05 0,26 Willem I-sluis 0,11 0,38 Oranjesluizen 0,04 0,21 Oranjesluizen 0,03 0,18 Gemaal Houtrak 0,03 0,16 Gemaal De Ruiter - - Gemaal De Ruiter - - Gemaal Kadoelen - - Willem I-sluis - - Alle locaties samen 0,41 2,52 Alle locaties samen 0,43 1,54 bot spiering locatie gem. ± std. locatie gem. ± std. Gemaal Overtoom 0,16 0,60 Oranjesluizen 4,20 11,09 Gemaal Halfweg 0,15 0,55 Gemaal Overtoom 0,01 0,11 Sluis Overtoom 0,09 0,36 Aagtendijk - - Oranjesluizen 0,03 0,23 Gemaal Aetsveld-Oost - - Gemaal Nauerna 0,03 0,23 Gemaal De Ruiter - - Gemaal Westzanerpolder 0,01 0,11 Gemaal De Waker - - Poldergemaal Oosterringdijk 0,01 0,09 Gemaal Halfweg - - Willem I-sluis 0,01 0,08 Gemaal Houtrak - - Gemaal De Waker 0,01 0,08 Gemaal Kadoelen - - Aagtendijk - - Gemaal Nauerna - - Gemaal Aetsveld-Oost - - Gemaal Westzanerpolder - - Gemaal De Ruiter - - Gemaal Zaandammerpolder - - Gemaal Houtrak - - Poldergemaal Oosterringdijk - - Gemaal Kadoelen - - Sluis Overtoom - - Gemaal Zaandammerpolder - - Willem I-sluis - - Alle locaties samen 0,04 0,27 Alle locaties samen 0,18 2,43 Tabel 3.4. Overzicht van het gemiddelde trekvisvangstresultaten per trek per locatie met de standaarddeviatie per locatie. De resultaten zijn gerangschikt naar de gemiddelde vangsten. Het aantal gevangen exemplaren fluctueerde over de monitoringsperiode sterk waardoor de standaarddeviatie groot is. In figuur 3.1 worden voor de driedoornige stekelbaars, aal en spiering de aantallen gepresenteerd. Het aantal gevangen glasaal laat een ietwat grillig beeld zien. Medio maart werden glasalen gevangen, maar de aantallen varieerden sterk tussen de opeenvolgende bezoeken. Eind april/begin mei werd minder glasaal gevangen. Vanaf 12 mei namen de aantallen weer toe en bleven ze per bezoek relatief constant, op een dip op 30 mei na. In juni namen de aantallen af, met in totaal zes glasalen op de laatste avond d.d. 30 juni. In de maand zijn grotendeels maart grote driedoornige stekelbaarzen gevangen. Eind mei en juni zijn voornamelijk juveniele exemplaren gevangen (<1,5 cm). Er is geen grote piek aan intrekkende stekelbaarzen aangetoond. De meeste spiering is gevangen op 20 en 23 mei. 16

19 Stichting RAVON Figuur 3.1. Grafiek met het totaal aantal gevangen (glas)aal, driedoornige stekelbaars en spiering per avond. 17

20 Resultaten 2016 Omdat niet op alle locaties een evenredig aantal bezoeken - en dus trekken - zijn geweest, is per datum het gemiddelde aantal gevangen trekvissen berekend. Dit overzicht is weergegeven in figuur 3.2. Figuur 3.2. Grafiek met het gemiddelde aantal gevangen (glas)aal en driedoornige stekelbaars per trek per avond. 18

21 Stichting RAVON Tijdens ieder bezoek zijn de afzonderlijke vangsten per trek genoteerd. Hiermee kan worden gekeken of de vangsten per trek verschillen. In tabel 3.5 staat weergegeven hoeveel exemplaren trekvissen zijn gevangen per trek van alle locaties. aantal x bot driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering eerste trek tweede trek derde trek vierde trek vijfde trek Totaal Tabel 3.5. Het totaal aantal gevangen bot, driedoornige stekelbaars, (glas)aal en spiering verdeeld per trek. In totaal zijn er 423 bezoeken geweest. Met bovenstaande gegevens is het ook mogelijk het gemiddelde te bepalen hoeveel er per trek wordt gevangen. De aantallen verschillen flink per soort. Figuur 3.3 geeft het gemiddelde aantal gevangen trekvissen per kruisnettrek weer. Figuur 3.3. Grafieken met het gemiddelde aantal gevangen (glas)aal, driedoornige stekelbaars, spiering en bot per trek Overige vangsten Tijdens de vier maanden durende trekvissenmonitoringsproject zijn in 2016 relatief veel zoetwatervissen en vissoorten gevangen. Van de 16 zoetwatervissoorten zijn maar liefst veertien soorten gevangen bij Gemaal Aetsveld-Oost, waaronder typische poldervissoorten als alver, bittervoorn, rivierdonderpad, blankvoorn, brasem, kolblei, kleine modderkruiper, ruisvoorn, snoek, vetje en winde. Bij De Ruiter zijn zeven zoetwatervissoorten gevangen. Van de zoetwatervissen was baars dit jaar de dominante soort met gevangen exemplaren. Het ging hoofdzakelijk om nuljarig broed. Ook broed van snoekbaars werd overal gevangen (927 individuen). In totaal betrof 4,8% van de gevangen vissen een exoot. Hiervan domineerde de zwartbekgrondel met 281 exemplaren van de vangsten, gevangen op 13 van de 15 locaties. 19

22 Resultaten 2016 Twee marmergrondels zijn gevangen. Eén exemplaar bij Gemaal De Ruiter en één exemplaar bij Aetsveld-Oost. Estuariene vissen zijn niet veel gevangen. Af en toe een brakwatergrondel, harder, haring, kleine zeenaald of dikkopje. Alleen bij Gemaal Nauerna zijn relatief veel jonge harders gevangen, in totaal 58 individuen. Team Aagtendijk heeft tijdens de monitoring extra werk verzet door vissen die aan het oppervlakte zwommen af te romen met een netje, en deze additioneel te registeren. Gedurende de bemonstering werden de vangsten in een emmer bewaard en na de monitoring losgelaten. Figuur 3.4 geeft goed weer dat er aanzienlijk meer aanbod van glasaal is dan dat met het kruisnet wordt gevangen. Op deze manier zijn ook jonge haring en snoekbaars gevangen. Figuur 3.4. Totaal aantal gevangen aal bij Aagtendijk. In rood de kruisnetvangsten en in groen de glasaalbijvangsten tijdens de monitoring. Naast vissen zijn ook andere organismen gevangen. Deze bijvangsten zijn niet altijd systematisch genoteerd door alle teams, maar veelal zijn wel opmerkingen geplaatst van bijvangsten. Alle waarnemers hebben digitaal en analoog een zoekkaart ontvangen met daarop een serie organismen die aan te treffen zijn in het Noordzeekanaal (zie Bijlage 1). Crustaceaen (kreeftachtigen) zijn veelvuldig gevangen en genoteerd, en mede door de zoekkaart gedetermineerd. Dit varieerde van de Chinese wolhandkrab, Zuiderzeekrab, aasgarnaal, steurgarnaal, vlokreeft en brakwateraasgarnaal (mysis in de volksmond). Ook zijn kwalletjes gemeld bij de Willem I-sluis en de Oranjesluizen. Waarschijnlijk gaat het om de Amerikaanse (langlob)ribkwal. 3.3 Pers en communicatie De monitoringsteams bestonden uit waarnemers met uiteenlopende achtergronden, met onder meer sportvissers, natuurliefhebbers, beroepsvissers en medewerkers van de opdrachtgevende instanties van Rijkswaterstaat Noordwest-Nederland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Hoogheemraadschap van Rijnland, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, Gemeente Amsterdam, Provincie Noord-Holland, Haven Amsterdam en Sportvisserij MidWest Nederland. Passie voor (trek)vissen was daarbij een verbindend element. 20

23 Stichting RAVON De publieke participatie binnen dit project staat niet op zichzelf. Op nationaal niveau zijn er vergelijkbare monitoringsprojecten langs de Waddenzeekust en Zuidelijke Delta waar tevens gebruik wordt gemaakt van vrijwilligersteams. Ook IMARES maakt bij de monitoring voor de glasaal-index gebruik van vrijwilligers. Er is daarmee een brede toepassing van vrijwilligers in onderzoek, ook wel Citizen Science genaamd. Internationaal en wetenschappelijk is er in toenemende mate interesse in deze Citizen Science met betrekking tot trekvissen. Op 21 maart is door Rik Beentjes en Edo Goverse een presentatie gegeven in het Zaantheater voor geïnteresseerde bewoners van Zaandam. Deze bijeenkomst maakte onderdeel uit van de zogenaamde "Sluislezingen" die door de Provincie Noord-Holland werd georganiseerd in het kader van de renovatie van de Wilhelminasluis. Op 14 april 2016 organiseerde de projectgroep Ecologische verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden een feestelijke slotbijeenkomst over hun samenwerking rond het thema vismigratie, getiteld: Noordzeekanaal: Snelweg voor de vis, Lessons (to be) learned. Het was een geslaagde dag met interessante presentaties (o.a. dit project) en enthousiaste bezoekers in een informele en gezellige sfeer. Leuk was de grote opkomst aan vrijwilligers van het kruisnetproject, en dat zij het ook een geslaagde dag vonden! Foto s van de dag en de lezingen zijn te bekijken op de volgende website: Op 21 mei heeft opnieuw de World Fish Migration Day (WFMD) plaatsgevonden. Dit is een internationaal evenement waarbij vismigratie (problematiek) centraal staat en waarbij speciaal aandacht is voor locale initiatieven. Ook in Nederland vonden diverse evenementen plaats. Dit project heeft op twee manieren deelgenomen. In de eerste plaats heeft op vrijdag 20 mei een internationale simultaanbemonstering plaatsgevonden; tegelijk met projecten in Spanje, België en Groot Brittannië heeft ook rondom het Noordzeekanaal de bemonstering plaatsgehad. De meeste kruisnetlocaties waren opgevoerd als afzonderlijk evenement zodat bezoekers zouden kunnen komen kijken. De glasaalvangsten zijn dezelfde nacht doorgegeven aan de coördinator die de resultaten aan de organisatie van de WFMD heeft doorgespeeld, zodat ze konden worden gepresenteerd in de European Eel Count. Tijdens de WFMD zelf is langs het Amsterdam-Rijnkanaal een kleine stand bemand door een aantal betrokken personen van AGV/Waternet, RWS, Gemeente Amsterdam en RAVON. Passanten werden geïnformeerd over de kritische toestand van trekvissen in Nederland, het samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden en het monitoringsproject. Stand langs de Oosterringdijk waar tijdens de World Fish Migration Day passerend publiek wordt bijgepraat over vismigratie (problematiek). 21

24 Resultaten 2016 In november zijn lezingen gegeven op de jaarlijkse RAVON-dag (12 november), Noord- Hollandse Natuurdag (19 november) en tijdens de workshop Verbinden & Ontsnipperen in het Congres Groen Kapitaal Noord-Holland (25 november). Tenslotte heeft het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en ommelanden waarbinnen dit monitoringsproject valt, tweemaal een persbericht uitgedaan via Nature Today: Verschenen op 9 maart over de start van het project met als titel Start monitoring glasaal en driedoornige stekelbaars in Noord-Holland en Zuid-Holland ( Verschenen op 18 mei als aankondiging van de Wereld Vismigratiedag Komend weekend internationale glasaaltelling ( Waarnemer checkt zijn vangst. (Foto Kees Dekker) 22

25 Stichting RAVON 4 Discussie 4.1 Organisatie Inzet vrijwilligers Tientallen vrijwilligers gingen wekelijks, bij nacht en ontij naar hun vaste locatie om te monitoren. De motivatie en discipline van de waarnemers hebben ervoor gezorgd dat het project een succes is geworden. Hun passie, inzet en professionaliteit zijn zowel in figuurlijke als letterlijke zin onbetaalbaar. Er was wat verloop bij enkele teams. Bij sommige teams zijn vrijwilligers gestopt omdat het hen na twee seizoenen te zwaar en/of te intensief werd. Gelukkig waren er ook enkele nieuwe aanmeldingen om teams te versterken. Daardoor is het gelukt om o.a. De Waker als monitoringslocatie te behouden. Gedurende het seizoen hebben diverse waarnemers aangegeven ook in de toekomst graag door te willen gaan met het project. Meestal worden kleine vissen gevangen met kruisnet, maar er zijn uitzonderingen. Zoals deze vangst bij de Overtoom: een baars van dertig centimeter. (Foto Jos van der Heijden) Verloop veldseizoen De ontheffing voor gebruik van kruisnetten was tijdig aangevraagd bij EZ (oktober 2015). Echter, deze werd pas op het laatste moment verleend vanwege interne discussie binnen het ministerie over de inzet van vrijwilligers. De uitkomst van de discussie was positief en biedt perspectief voor de toekomst. Vanwege de late ontheffingverlening is de monitoring iets later gestart dan gepland. Het veldseizoen, en de voorbereidingen hiervoor, zijn soepel verlopen. De meeste waarnemers die in 2015 actief deelnamen hebben ook in 2016 meegedaan. Zij waren dus al goed bekend met de veldprotocollen en hadden veelal de veldmaterialen nog in beheer. De coördinator heeft de overige veldmaterialen tijdig naar de overige teams gebracht. Vrijwel alle teams zijn gedurende het seizoen bezocht door de coördinator. 23

26 Resultaten 2016 Locaties en gegevens De monitoringslocaties waren gelijk aan die van 2015, op één uitzondering na, de Schermersluis werd door hetzelfde team als Gemaal Nauerna gevolgd wat een zware tijdsdruk op het team legde. Dat, in combinatie met de slechte vangsten bij de Schermersluis in 2014 en 2015 heeft ertoe geleid dat deze locatie is komen te vervallen. De monitoring bij Aagtendijk is vervroegd gestopt i.v.m. vervuiling van het oppervlaktewater en de bodem doordat ongeveer liter gasolie was gelekt. De gegevens zijn grotendeel door de waarnemers zelf ingevoerd in de webmodule. De signalen van de waarnemers waren vooral positief: dat deze webmodule gebruiksvriendelijk is en bovenal snel functioneerde. Door een aantal teams zijn de gegevens in Excel aangeleverd. De Grote Sluis te Spaarndam, en Gemaal Zuidspaarndammer aan Zijkanaal C, zijn gemonitoord, echter de gegevens zijn niet aangeleverd. In totaal zijn trekken gedaan volgens protocol en zijn 21 aanvullende trekken verricht. Dit leverde 76 extra viswaarnemingen op die niet in de analyses zijn meegenomen. 4.2 Vangsten Trekvissen Er zijn relatief gezien minder trekvissen gevangen dan voorgaande seizoenen. Ondanks de tijdige start in maart zijn er niet veel driedoornige stekelbaarzen gevangen (860 individuen). Het merendeel van deze soort is tijdens de tweede helft van het monitoringsseizoen gevangen en bestond uit juveniele exemplaren. Mogelijk vond de massale intrek van geslachtsrijpe stekelbaarzen net plaats voor aanvang van het project en zijn deze daarom gemist tijdens de monitoring. Dit is zeer goed mogelijk vanwege de zeer zachte winter. Gemiddeld zijn per trek 0,41 ± 2,52 stekelbaars gevangen. De vangsten van glasaal was in 2016 beperkt, maar niet minder dan in De eerste helft van het seizoen kenmerkte zich door koude nachten. Mogelijk hebben de koude nachten voor een beperktere trek gezorgd, maar tegen de verwachting in werd de hoeveelheid gevangen glasaal niet groter nadat de dagtemperaturen zich normaliseerden. Hiernaast was het een relatief droge periode waardoor de gemalen niet vaak aansloegen en er minder lokstroom was. Tweede helft juni heeft het wel veel geregend waardoor er soms een lokstroom aanwezig was. In 2016 zijn in totaal 905 (glas)alen gevangen wat een gemiddelde geeft van 0,43 ± 1,54 (glas)aal per trek. Het aanbod aal en zo ook de vangsten nam wekelijks gestaagd toe met een piek rond eind mei, begin juni. Een glasaal. (Foto Domin Dalesi, 24

27 Stichting RAVON In 2016 zijn redelijk wat botjes gevangen. Allen zijn jonge exemplaren die het zoete water op willen trekken. In totaal zijn er 81 botten gevangen wat een gemiddelde per trek geeft van 0,04 ± 0,27. De meeste spiering werd wederom bij de Oranjesluizen gevangen (378 individuen). Waarschijnlijk is er migratie tussen het IJsselmeer en Het IJ door Zuiderzee spieringen. Bij Gemaal Overtoom zijn ook twee exemplaren opgevist wat op een gemiddelde vangst uitkomt van 0,18 ± 2,43 per trek. Estuariene vissen In 2016 zijn vijf estuariene vissoorten gevangen, die in lage aantallen voorkwamen (totaal 68 exemplaren). Het betrof vaak maar een enkel individu. Jonge harder was van de estuariene vissen het talrijkst. Bij Gemaal Nauerna werden 58 individuen gevangen, en geen andere soorten van deze gilde. Bij Aagtendijk, De Waker, Gemaal Houtrak, Gemaal Nauerna, Gemaal Overtoom en Oranjesluizen werden de overige tien exemplaren gevangen. Het betrof individuen van de soorten brakwatergrondel, haring, kleine zeenaald en dikkopje. Zoetwatervissen Dit ecologische gilde is het ruimst vertegenwoordigd qua aantal soorten (16 soorten), maar niet in absolute aantallen. Jonge baars is het meest gevangen (1.788 individuen, inclusief enkele grotere exemplaren). In tegenstelling tot voorgaande seizoenen bleef het aantal jonge snoekbaarzen flink achter. Van deze soort zijn 927 individuen gevangen. Vooral bij zeer jonge exemplaren is determinatie tussen snoekbaars en baars lastig in het veld. Maar aangezien de meeste teams uit dezelfde personen bestonden is het onwaarschijnlijk dat er in 2016 anders naar het broed is gekeken dan voorgaande jaren. Bij Aetsveld-Oost zijn veel typische poldervissoorten gevangen zoals bittervoorn, snoek en kleine modderkruiper. Nieuw voor het project waren de vangsten van alver en rivierdonderpad te Aetsveld en een jonge karper bij Gemaal Houtrak. De jonge karper is waarschijnlijk via het gemaal uitgeslagen en zo in het Noordzeekanaal terecht gekomen. Exoten Op 15 van de 17 locaties zijn exotische grondels gevangen. Alleen bij de Oosterringdijk en Gemaal Zaandammerpolder te Overtoom is in 2016 de zwartbekgrondel niet gevangen. In 2015 zijn hier wel grondels gevangen. Er zijn twee marmergrondels zijn gevangen: één exemplaar weer bij Gemaal De Ruiter en voor het eerst één exemplaar te Aetsveld. Buiten de officiële monitoring om is overdag tijdens een kruisnetdemonstratie bij Poldergemaal Oosterringdijk een marmergrondel gevangen. 25

28 Resultaten 2016 Dankwoord Dank gaat uit naar alle waarnemers die bij nacht en ontij de monitoring hebben uitgevoerd in We willen de volgende personen danken voor hun inzet (op alfabetische volgorde voornaam), ook degene die als vliegende keeper aangemeld waren: Adri Rol Arjen Kikkert Aron Coffa Bart van Iterson Denijs Marbus Donald Pranger Enrico van Dijk Eveline Bosman Floris Koopman Frank Goudriaan Frans Nannes Fred den Dulk Fred Haaijen Geert Timmermans Gerrit van der Vliet Guido Mattens Hans Roodzand Harry Mense Henk Sloof Henk Steenbergen Herman van der Laan Inge Bieger Iris de Wolf Jack Valk Jan Goede Jan Stevens Joop Hooiveld Joost van Marion Jos van de Heijden Kees Dekker Kees Tesselaar Leo Vlugt Lissy Denkers Ludo Cialdella Maarten Flikweert Maarten Hoetmer Machiel Cligge Marcel Acquoij Martin Riethoff Michiel Boeken Mike Dijkstra Moa Nico Jonker Onno Vlugt Patrick Heijne Paul Bel Piet Veel Pim Hoogenboom Puck Verhart René Langedijk Rik Beentjes Rob Verburgt Ronald van der Fange Ruben den Uil Ruud Steinvoorte Simon Pepping Stefan Straathof Theo Breedijk Thony de Waal Tim Pelsma Willy Krone 26

29 Stichting RAVON Geraadpleegde literatuur Herder, J.E., J. Kranenbarg, D.M. Hoogeboom, J. Hamers & K. Dekker (red.), Atlas van de Noord-Hollandse vissen. Landschap Noord-Holland, Heiloo & Stichting RAVON, Nijmegen. Kranenbarg, J. & J. Backx, Ander beheer Haringvlietsluizen: tussenrapportage actieve monitoring vissen Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RWS, RIZA), Lelystad. Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars. Samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden. Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars. Samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden. 27

30 Resultaten 2016 Bijlagen 28

31 Stichting RAVON Bijlage 1: Zoekkaart kreeftjes en andere diertjes in het Noordzeekanaal e.o. Deze kaart is, in opdracht van het samenwerkingsverband, samengesteld door David Tempelman. 29

32 RAVON Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland Natuurplaza Toernooiveld ED Nijmegen Postbus BK Nijmegen T: (alg.)