Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers

Transcriptie

1 November 2015

2 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars Een rapportage van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden Colofon: Samenstelling Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal: Bart Schaub (Hoogheemraadschap van Rijnland), Bram van Lith (Sportvisserij Midwest Nederland), Arjen Kikkert (Rijkswaterstaat Noordwest-Nederland), Rik Beentjes (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier), Laura Moria (Waternet), Geert Timmermans (Gemeente Amsterdam) & Herman Wanningen (Wanningen Advies)

3 Colofon Status uitgave: Definitief Rapportnummer: Datum uitgave: 3 november 2015 Titel: Subtitel: Wijze van citeren: Samenstellers: Foto s omslag: Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars. Samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden. Edo Goverse Rik Beentjes & Edo Goverse Aantal pagina s incl. bijlagen: 28 Projectnummer: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever(s): Edo Goverse Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden Referentie opdrachtgever(s): - Akkoord voor uitgave: Raymond Creemers 2015 Stichting RAVON, Nijmegen

4 Stichting RAVON Inhoud Samenvatting 4 1 Inleiding 5 2 Materiaal en Methode Locaties Werkwijze Uitvoering monitoring Gegevensverzameling en validatie Vergunningen, ontheffingen en toestemmingen 10 3 Resultaten Gegevensreeks Vangst Soorten en gildes Vangsten trekvissen Overige vangsten Publieke participatie Media aandacht 21 4 Discussie Organisatie Vangsten 24 Dankwoord 26 Bijlage: Enkele foto s van vangsten 27 Bijlage: Poster gepresenteerd op de Fish Passage Conference 28 3

5 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Samenvatting Binnen het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden is een driejarige monitoring opgestart om het aanbod van trekvissen langs het Noordzeekanaal en Ommelanden in kaart te brengen. De focus ligt hierbij op de intrek van glasaal (jonge paling) en driedoornige stekelbaars. Dit rapport beschrijft de resultaten van het tweede bemonsteringsjaar. Waarnemers hebben op vrijwillige basis, gedurende de maanden maart, april, mei en juni één of twee avonden per week met een kruisnet van 1 x 1 meter groot op vaste locaties (trek)vissen gemonitoord. Dit gebeurde een half uur na zonsondergang op maandagen en donderdagen. Met een interval van vijf minuten zijn er gemiddeld vijf afzonderlijke trekken gedaan per avond. In 2015 zijn achttien locaties in kleine teams gemonitoord, op drie locaties na zijn dit dezelfde locaties als in Ruim vijftig personen hebben samen 499 bemonsteringen en trekken uitgevoerd volgens protocol. In totaal zijn er 24 vissoorten gevangen ( individuen): 60,4% van de vissen waren trekvissen; 4 soorten, individuen 34,4% van de vissen waren zoetwatervissen; 13 soorten, individuen 4,8% van de vissen waren exoot; 2 soorten, 598 individuen 0,4% van de vissen waren estuariene soorten; 5 soorten, 48 individuen. Van de trekvissen was het aandeel 12% (glas)aal, 81% driedoornige stekelbaars, 7% spiering en 0,01% bot. De meeste stekelbaarzen zijn gevangen in maart. Trekvissen zijn aangetroffen op 17 van de 18 monsterlocaties, zie grafiek hieronder (de locaties in de grafiek zijn van geografisch van west naar oost weergegeven). Vorig seizoen was tijdens de monitoring een groot aanbod aan glasaal geconstateerd bij Gemaal Overtoom. Bij aanvang van het trekseizoen 2015 is een aalgoot geïnstalleerd waardoor glasalen de kans kregen de boezem te bereiken

6 Stichting RAVON 1 Inleiding Veel trekvissoorten hebben het moeilijk in Nederland. Dit komt doordat er in het watersysteem duizenden stuwen, gemalen en sluizen aanwezig zijn, waardoor leefgebieden en routes van trekvissen in Nederland versnipperd zijn. De bereikbaarheid van verschillende leefgebieden is voor trekvissoorten echter noodzakelijk voor het voortbestaan. Zoet water dat naar zee wordt afgevoerd heeft een grote aantrekkingskracht voor vis die vanuit zee het zoete water wil optrekken om zich voort te planten en/of op te groeien. Het Noordzeekanaal (NZK) is een van de grotere afvoerpunten van zoet water in Nederland en vormt hierdoor een belangrijk in- en uittrekpunt voor trekvissen. De waterbeheerders Waternet/AGV, Rijkswaterstaat, Hoogheemraadschap van Rijnland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier in samenwerking met de Haven Amsterdam, Provincie Noord-Holland, Sportvisserij MidWest Nederland en Gemeente Amsterdam hebben het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden opgezet. Sinds 2012 zijn vanuit dit samenwerkingsverband de handen ineen geslagen rond het thema vismigratie in het Noordzeekanaal en omgeving. Samen zijn de partijen/stakeholders aan de slag gegaan met de uitvoering van maatregelen, het ontwikkelen en delen van kennis en communicatie richting de burger. De Werkgroep Monitoring NZK, onderdeel van de hierboven genoemde coalitie, wisselt kennis uit rond monitoring en onderzoek, is agenderend richting beleid en is verantwoordelijk voor een gezamenlijk monitoringsprogramma rond trekvissen als glasaal. Het is voor de regionale partners van belang om het visaanbod bij knooppunten, zoals sluizen en gemalen, in kaart te brengen. De Werkgroep Monitoring NZK ziet hier een duidelijk gezamenlijk belang en een kennishiaat. Door het visaanbod in beeld te brengen kan er bij het beheer van sluizen, gemalen, reeds gerealiseerde en toekomstige vispassages rekening gehouden worden met de vis(in)trek. Het doel van dit project is inzicht te verkrijgen in de intrek en verspreiding (verdeling) van trekvissen, met name van glasaal en driedoornige stekelbaars in het Noordzeekanaal en Ommelanden bij de belangrijkste knooppunten zoals gemalen en sluizen. Centraal in het onderzoek staan de volgende vragen: Wat is het aanbod van trekvissen/migrerende vissen en in het bijzonder van glasaal en driedoornige stekelbaars per locatie? Hoe varieert het aanbod van glasaal en driedoornige stekelbaars in ruimte en tijd? De intrek van vis wordt hiervoor sinds 2014 gemonitoord met behulp van meer dan vijftig vrijwilligers op achttien locaties langs het NZK en Ommelanden. Deze rapportage bevat de bevindingen van het tweede monitoringsjaar. In tegenstelling tot 2014, toen er in april is gestart, is er in 2015 gestart in de maand maart. In 2016 zal naast het verslag van dat seizoen ook een vergelijking worden gemaakt tussen de drie monitoringsjaren. 5

7 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden Materiaal en Methode 2.1 Locaties In 2015 zijn achttien locaties gemonitoord, op drie locaties na zijn dit dezelfde locaties als in De drie locaties die zijn vervangen zijn de Kolksluis, Spaarndam, Groote Zeesluis Muiden en Sluis Oudeschans. Ze zijn vervangen omdat er in 2014 op deze locaties weinig gevangen is mede omdat er voor vis geen barrièrewerking plaatsvindt en/of afwezigheid is van een lokstroom. De drie nieuw bemonsterde locaties zijn Gemaal Zuidspaarndammer aan de Zijkanaal C, Poldergemaal Oosterringdijk aan de Amsterdam-Rijnkanaal en Gemaal Aetsveld-Oost te Weesp. Alle monitoringslocaties hebben een vermeende barrièrewerking voor vissen. naam type kunstwerk beheerder kunstwerk Aagtendijk duiker HHNK Aetsveld-Oost gemaal Waternet/AGV De Ruiter gemaal Waternet/AGV De Waker gemaal HHNK Halfweg gemaal HH Rijnland Houtrak gemaal HH Rijnland Kadoelen gemaal HHNK Nauerna, Gemaal gemaal HHNK Nauerna, Schermersluis sluis HHNK Oosterringdijk gemaal Waternet/AGV Oranjesluizen sluis RWS Overtoom, Gemaal gemaal HHNK Overtoom, Sluis sluis HHNK Overtoom, Westzanerpolder gemaal HHNK Overtoom, Zaandammerpolder gemaal HHNK Spaarndam, Grote Sluis sluis HH Rijnland Willem I-sluis sluis Prov. NH Zuidspaarndammer, Zijkanaal C gemaal HH Rijnland Tabel 2.1: Onderzoekslocaties kruisnetmonitoring (HHNK = Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier; HH Rijnland = Hoogheemraadschap van Rijnland; AGV = Waterschap Amstel, Gooi en Vecht). 6

8 Stichting RAVON Figuur 2.1: Ligging onderzoekslocaties kruisnetmonitoring. 2.2 Werkwijze De intrekperiode van de belangrijkste trekvissen binnen dit onderzoek, driedoornige stekelbaars en glasaal, vindt plaats in het voorjaar van februari tot en met juni. De onderzoeksperiode loopt daarom van maart tot en met juni. Migratiegedrag: de driedoornige stekelbaars laat zich bij de migratie leiden door het zoutgehalte en wordt aangetrokken door zoet water. Glasaal laat zich in eerste instantie meevoeren met de zeestromingen, en eenmaal in het estuarium door de geur van zoet water. Driedoornige stekelbaars en glasaal worden aangetrokken door de waterstroom vanuit de polderwateren. In de relatief ondiepe voedselrijke polderwateren vindt glasaal geschikte opgroeiomstandigheden en driedoornige stekelbaars geschikte paai- en opgroeiomstadigheden. Bij kunstwerken, zoals sluizen, gemalen, etc. zonder vismigratievoorziening vindt er ophoping van de optrekkende individuen van deze soorten plaats bij de zoetwateruitstroom. Het aantal dieren dat beneden een migratieknelpunt samenschoolt, kan gezien worden als een maat voor het belang om de barrière passeerbaar te maken. Bekend is dat glasaal na het invallen en tijdens de nachtelijke uren het meest actief is. Voor driedoornige stekelbaars is niet bekend of licht invloed heeft op de activiteit. Tijdens de monitoring is daarom gekozen het onderzoek op alle locaties tegelijkertijd uit te voeren direct na het intreden van de duisternis, vanaf een half uur na zonsondergang. Bemonstering: vanuit het oogpunt van standaardisatie en hanteerbaarheid wordt gebruik gemaakt van een fijnmazig kruisnet (maaswijdte 1,5 mm) van 1 bij 1 meter om het aanbod 7

9 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 van trekvissen en andere vissoorten op de locaties te onderzoeken. Deze methode wordt ook toegepast bij de glasaalmonitoring voor de glasaalindex van IMARES, de monitoring langs de Waddenzeekust en de in 2015 gestart project Samen voor aal in de Zuidelijke Delta (Nieuwe Waterweg en het Haringvliet). Bij het ophalen van het kruisnet wordt de gehele bovenliggende waterkolom bevist. Grote vissen worden niet vaak met een kruisnet gevangen omdat deze het net bemerken en ontvluchten. Na het zakken van het kruisnet wordt vijf minuten gewacht tot het ophalen, om de mogelijke verstoring tot een minimum beperken. Op iedere locatie zijn per bezoek minimaal vijf trekken uitgevoerd. Gekozen is voor een onderzoeksperiode van maart tot en met juni, waarbij gestreefd is op iedere locatie twee bezoeken per week af te leggen. De vaste dagen voor het onderzoek waren maandag en donderdag, wanneer dit op een nationale feestdag viel dan is uitgeweken naar dinsdag of vrijdag. 2.3 Uitvoering monitoring De monitoring van achttien locaties is uitgevoerd door veertien teams. Enkele teams monitoren twee locaties. De teamleden voerden de werkzaamheden uit op vrijwillige basis. In totaal zijn ruim vijftig personen betrokken geweest bij de uitvoering. Bij ieder bezoek waren, in verband met de veiligheid, minimaal twee personen betrokken. Ieder team had beschikking over de benodigde ontheffingen, vergunningen, instructies en veldmaterialen om de monitoring op de juiste wijze uit te voeren, inclusief determinatie en registratie van de vangsten. 2.4 Gegevensverzameling en validatie Gedurende ieder bezoek zijn per trek de vissen gedetermineerd en werden aantallen per lengteklasse genoteerd op het veldformulier of notitieboekje. Invoer van de gegevens vond plaats via een online invoermodule (westrien.websites.xs4all.nl/ kruisnetmonitoring). Er is verzocht nieuw verworven gegevens zo spoedig mogelijk toe te voegen via de invoermodule, of te mailen naar de coördinator. Hierdoor was het voor alle deelnemers mogelijk de actuele voortgang per locatie te volgen en inzicht te krijgen in de vangsten. Ook andere onderzoekers en geïnteresseerden maakten gebruik van de website om de grafieken met vangsten te bekijken. Na invoer zijn alle gegevens gevalideerd door een soortexpert volgens dezelfde validatieregels die worden toegepast voor de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF). Bij twijfel over determinatie van soorten of juistheid van ingevoerde gegevens zijn aanvullende gegevens en/of fotomateriaal opgevraagd. Het huidige databestand bestaat uitsluitend uit gevalideerde gegevens. 8

10 Stichting RAVON Figuur 2.2: Voorbeeld van de online invoermodule van de Overtoom met links de sluis en rechts het gemaal. Figuur 2.3: Voorbeeld van de voortgang van het project op de online invoermodule. Ieder blokje is een individuele trek met het kruisnet op een avond. 9

11 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Figuur 2.4: Voorbeeld van de grafiekoptie op de online invoermodule. Per locatie worden de aantallen en soorten weergegeven. 2.5 Vergunningen, ontheffingen en toestemmingen Voorafgaand aan de uitvoering zijn verschillende vergunningen, ontheffingen en toestemmingen aangevraagd en is een aantal administratieve handelingen verricht om de monitoring mogelijk te maken. Alle teamleden hebben gewaarmerkte kopieën van de benodigde documenten ontvangen en zijn verzocht deze bij zich te hebben tijdens de uitvoering. Ontheffing gebruik kruisnet: Bij het Ministerie van Economische zaken is een ontheffing aangevraagd voor het gebruik van een kruisnet (Reglement voor de Binnenvisserij), alsmede een toestemming voor het mogelijk vangen van ondermaatse vissen en/of tijdens het gesloten seizoen (Reglement minimummaten en gesloten tijden). Deze ontheffing, documentnummer 64916, is uitgegeven waarna medewerkers van de opdrachtgevende instanties en RAVON op vrijwillige basis konden gaan bemonsteren. Op iedere locatie was steeds minimaal één ontheffingshouder aanwezig, geassisteerd door een vrijwilliger. Gastmedewerkerovereenkomst: Indien van toepassing een Gastmedewerkerovereenkomst met Stichting RAVON. Ontheffing Flora- en faunawet: Machtiging deelnemers Ontheffing Flora- en faunawet voor het onderzoek aan beschermde vissen (FF/75a/2011/012). Visrechten: Daarnaast zijn alle aal- en schubvisrechthebbenden schriftelijke toestemming gevraagd. Betredingsontheffing: Alle beheerders van de kunstwerken hebben schriftelijke toestemming verleend de objecten te betreden. VBC informeren: De VBC Noordzeekanaal is vroegtijdig geïnformeerd 10

12 Stichting RAVON 3 Resultaten 3.1 Gegevensreeks Op alle maandagen en donderdag van 2 april tot en met 29 juni is gevist, tenzij dit een feestdag was. Na Tweede Paasdag, Koningsdag, Hemelvaart en Tweede Pinksterdag is op de daaropvolgende dinsdag of vrijdag gevist. In gevallen dat een team toch op een feestdag heeft bemonsterd is voor de analyse de datum van het schema gebruikt. In tabel 3.1 is te zien hoeveel trekken er per locatie per datum zijn geregistreerd. datum dag start monitoring Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Nauerna, Schermersluis Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Willem I-sluis Zuidspaarndammer, Zijkanaal C Totaal aantal bezoeken Totaal 2 maart ma 18: maart do 18: maart ma 19: maart do 19: maart ma 19: maart do 19: maart ma 19: maart do 19: maart ma 20: april do 20: april di 20: april do 20: april ma 21: april do 21: april ma 21: april do 21: april di 21: april do 21: mei ma 21: mei do 21: mei ma 21: mei vr 21: mei ma 22: mei do 22: mei di 22: mei do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: juni do 22: juni ma 22: Totaal bezoeken Totaal aantal trekken Tabel 3.1 : Aantal geregistreerde trekken per datum volgens protocol. Ten tijde van deze rapportage waren de gegevens van Zuidspaarndammer, Zijkanaal C nog niet beschikbaar. De daadwerkelijke uitvoering van de monitoring is afhankelijk van de beschikbaarheid van de waarnemers. Enkele teams monitoren éénmaal per week, de meeste teams twee maal. Enkele teams monitorden tijdens hun bezoek twee nabijgelegen locaties achter elkaar. Tijdens vakanties is zoveel mogelijk ingevallen door anderen en/of de coördinator. Enkele malen is dit niet gelukt. Door buitenlandse stages van studenten team Oosterringdijk zijn enkele bezoeken uitgevallen. Eén keer kon er bij Halfweg niet worden 11

13 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 bemonsterd omdat het gemaal in volle werking was. Gemaal Westzanerpolder sloeg tweemaal aan tijdens het monitoren waardoor er niet verder gemonitoord kon worden. In totaal zijn volgens protocol op de achttien locaties gedurende vier maanden 499 bezoeken afgelegd waarbij in totaal keer het kruisnet is gelicht en gecontroleerd op vangsten. Daarnaast zijn soms op locaties een extra trek gedaan, deze extra trekken zijn niet meegnomen in de analyses. 3.2 Vangst Soorten en gildes Door zowel mariene als zoetwaterinvloed is het Noordzeekanaal één van de meest soortenrijke binnenwateren van Nederland. Ongeveer 75 vissoorten zijn bekend uit dit watersysteem (Herder et al. 2012). Naast zoetwatervissoorten komen via de sluizen van IJmuiden zeevissen het kanaal in. De mix van het zoete water en zeewater zorgt voor een zoet-, zout- en brakwatermilieu met de daarbij behorende soorten. Vissoorten kunnen worden ingedeeld in zogeheten ecologische gilden zoals trekvissen (diadrome soorten), estuariene vissen, zoetwatervissen en exoten. De Tabel 3.1 geeft per ecologisch gilde het aantal soorten weer met de wetenschappelijke naam. Tijdens de monitoring in 2015 zijn er 24 vissoorten gevangen. ecologische gilde nederlandse naam wetenschappelijke naam bot Platichthys flesus trekvis driedoornige stekelbaars Gasterosteus aculeatus (glas)aal Anguilla anguilla spiering Osmerus eperlanus brakwatergrondel Pomatoschistus microps harder (soort onbekend) Chelon/Liza sp. indet. estuariene vis haring Clupea harengus kleine zeenaald Syngnathus rostellatus zeebaars Dicentrarchus labrax baars Perca fluviatilis bittervoorn Rhodeus amarus blankvoorn Rutilus rutilus brasem/kolblei Abramis brama/blicca bjoerkna karperachtige (onbepaald) Cyprinidae sp. indet. kleine modderkruiper Cobitis taenia zoetwatervissen kolblei Blicca bjoerkna pos Gymnocephalus cernua ruisvoorn Scardinius erythrophthalmus snoek Esox lucius snoekbaars Stizostedion lucioperca tiendoornige stekelbaars Pungitius pungitius vetje Leucaspius delineatus exoot marmergrondel Proterorhinus semilunaris zwartbekgrondel Neogobius melanostomus Tabel 3.1. Overzicht van gevangen vissoorten, onderverdeeld per ecologische gilde. 12

14 Stichting RAVON Bij Gemaal Nauerna en Poldergemaal Oosterringdijk zijn vier soorten trekvissen gevangen: (glas)aal, drietonig stekelbaars, spiering en bot. Op de locaties De Ruiter zijn geen trekvissen aangetroffen. De meeste estuariene vissoorten zijn gevangen bij Gemaal Nauerna (harder, haring en kleine zeenaald) en de nabijgelegen Schermersluis (brakwatergrondel, haring en kleine zeenaald). Opvallend is dat op locatie Gemaal Zuidspaarndammer, Zijkanaal C, geen estuariene en zoetwatervissen zijn gevangen. Exoten zijn op alle locaties gevangen, behalve bij Kadoelen. Altijd betroffen het zwartbekgrondels, met uitzondering Gemaal De Ruiter, hier is alleen de marmergrondel gevangen. naam trekvissen estuariene vissen zoetwatervissen exoten totaal aantal soorten Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Nauerna, Schermersluis Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Willem I-sluis Zuidspaarndammer, Zijkanaal C Totaal aantal locaties Tabel 3.2. Overzicht van gevangen vissoorten, onderverdeeld per ecologische gilde per locatie Vangsten trekvissen In totaal zijn er op alle achttien locaties 499 bezoeken geweest gedurende het veldseizoen, goed voor afzonderlijke trekken met het kruisnet. In totaal zijn bij deze inspanningen vissen geregistreerd. Het aanbod verschilt sterk per locatie. Tabel 3.2 laat zien dat niet overal trekvissen (lees bot, aal, driedoornige stekelbaars en/of spiering) zijn gevangen. In Tabel 3.3 staan de totalen per locatie weergegeven. Tabel 3.4 geeft per locatie de afzonderlijke aantallen per soort weer. Op 16 van de 18 locaties is daadwerkelijk (glas)aal gevangen. De aantallen varieerden wel sterk: van 1 exemplaar bij de Kadoelen en Schermersluis tot 321 bij Aagtendijk. Een andere locatie waar relatief veel glasaal is gevangen is Gemaal Overtoom (265). Op 17 van de 18 locaties zijn driedoornige stekelbaarzen gevangen. Bij Gemaal Overtoom zijn verreweg de meeste driedoornige stekelbaarzen gevangen (4.867). Bij Gemaal Halfweg en Aagtendijk zijn redelijke aantallen driedoornige stekelbaarzen gevangen, respectievelijk 693 en 149 individuen. Op de andere locaties zijn aanzienlijk minder exemplaren gevangen variërend van enkele tientallen tot maar een enkel individu. 13

15 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Tabel 3.3. Overzicht van alle totalen per locatie per ecologische gilde. locatie aantal bezoeken aantal trekken trekvissen estuarine vissen zoetwatervissen exoten totaal aantal vissen aantal soorten Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Nauerna, Schermersluis Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Willem I-sluis Zuidspaarndammer totaal Tabel 3.4. Per locatie het aantal individuen per soort. trekvissen estuariene vissen zoetwatervissen exoten locatie bot driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering brakweatergrondel harder (onbepaald) haring kleine zeenaald zeebaars baars bittervorn blankvoorn brasem/kolblei karperachtige onbepaald kleine modderkruiper kolblei pos ruisvoorn snoek snoekbaars tiendoornige stekelbaars vetje marmergrondel zwartbekgrondel totaal aantal vissen aantal soorten Aagtendijk Aetsveld-Oost De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Nauerna, Gemaal Nauerna, Schermersluis Oosterringdijk Oranjesluizen Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Willem I-sluis Zuidspaarndammer totalen

16 Stichting RAVON Tabel 3.5. Overzicht van het gemiddelde vangstresultaten met standaarddeviatie per locatie voor de trekvissen. De resultaten zijn gerangschikt naar de gemiddelde vangsten. driedoornige stekelbaars (glas)aal locatie gem. ± std. locatie gem. ± std. Overtoom, Gemaal 27,81 123,06 Aagtendijk 1,83 4,53 Halfweg 4,20 25,41 Overtoom, Gemaal 1,51 3,71 Zuidspaarndammer 1,67 4,66 Zuidspaarndammer 0,71 1,10 Houtrak 1,14 3,26 Nauerna, Gemaal 0,45 0,97 Aagtendijk 0,85 5,76 De Waker 0,34 0,86 Overtoom, Westzanerpolder 0,28 0,82 Halfweg 0,33 3,12 Aetsveld-Oost 0,26 1,93 Overtoom, Westzanerpolder 0,22 0,70 De Waker 0,26 0,80 Spaarndam, Grote Sluis 0,16 0,45 Kadoelen 0,24 2,04 Overtoom, Sluis 0,13 0,47 Overtoom, Zaandammerpolder 0,22 1,11 Oosterringdijk 0,08 0,27 Overtoom, Sluis 0,15 0,66 Aetsveld-Oost 0,04 0,20 Oranjesluizen 0,03 0,17 Houtrak 0,02 0,15 Nauerna, Gemaal 0,02 0,15 Overtoom, Zaandammerpolder 0,02 0,14 Spaarndam, Grote Sluis 0,02 0,23 Nauerna, Schermersluis 0,01 0,09 Nauerna, Schermersluis 0,02 0,13 Kadoelen 0,01 0,08 Oosterringdijk 0,01 0,12 Willem I-sluis 0,01 0,08 Willem I-sluis 0,01 0,08 De Ruiter - - De Ruiter - - Oranjesluizen - - Alle locaties samen 2,45 33,98 Alle locaties samen 0,36 1,88 bot spiering locatie gem. ± std. locatie gem. ± std. Oosterringdijk 0,03 0,16 Oranjesluizen 4,31 13,96 Halfweg 0,02 0,13 Oosterringdijk 1,15 4,33 Nauerna, Gemaal 0,01 0,11 Nauerna, Gemaal 0,01 0,08 Spaarndam, Grote Sluis 0,01 0,08 Willem I-sluis 0,01 0,08 Aagtendijk 0,01 0,08 Aagtendijk - - Overtoom, Gemaal 0,01 0,08 Aetsveld-Oost - - Aetsveld-Oost - - De Ruiter - - De Ruiter - - De Waker - - De Waker - - Halfweg - - Houtrak - - Houtrak - - Kadoelen - - Kadoelen - - Nauerna, Schermersluis - - Nauerna, Schermersluis - - Oranjesluizen - - Overtoom, Gemaal - - Overtoom, Sluis - - Overtoom, Sluis - - Overtoom, Westzanerpolder - - Overtoom, Westzanerpolder - - Overtoom, Zaandammerpolder - - Overtoom, Zaandammerpolder - - Willem I-sluis - - Spaarndam, Grote Sluis - - Zuidspaarndammer - - Zuidspaarndammer - - Alle locaties samen 0,00 0,06 Alle locaties samen 0,22 3,08 Omdat niet op alle locaties een evenredig aantal bezoeken - en dus trekken - is geweest, is per locatie het gemiddelde aantal gevangen trekvissen berekend. Dit overzicht is weergegeven in tabel 3.5, gerangschikt op het gemiddelde hoogst aantal gevangen exemplaren. Het aantal gevangen dieren fluctueerde over de monitoringsperiode sterk. De driedoornige stekelbaars is grotendeels in de maand maart gevangen. De intrek van glasaal begon eind maart substantieel te worden waarbij de meeste vangsten in april plaatsvonden. Maar ook in mei werden glasalen gevangen, zij het in relatief lage aantallen. De maand juni werd er per bezoek bij alle locaties tezamen ongeveer een tiental 15

17 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 glasaal gevangen. In figuur 3.1 worden voor de driedoornige stekelbaars, aal en spiering de aantallen gepresenteerd. Omdat per soort de aantal gevangen dieren sterk verschilt worden deze figuren per soort getoond. Aangezien sporadisch een bot is gevangen is deze soort niet apart in een figuur weergegeven. Figuur 3.1. Grafiek met het totaal aantal gevangen (glas)aal, driedoornige stekelbaars en spiering per avond. 16

18 Stichting RAVON Omdat niet op alle locaties een evenredig aantal bezoeken - en dus trekken - zijn geweest, is per datum het gemiddelde aantal gevangen trekvissen berekend. Dit overzicht is weergegeven in figuur 3.2. Ook hier is de bot niet als figuur weergegeven. Figuur 3.2. Grafiek met het gemiddelde aantal gevangen (glas)aal l en driedoornige d i stekelbaars per trek per avond. 17

19 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Tijdens ieder bezoek zijn de afzonderlijke vangsten per trek genoteerd. Hiermee kan worden gekeken of de vangsten per trek verschillen. In tabel 3.6 staat weergegeven hoeveel exemplaren trekvissen zijn gevangen per trek van alle locaties. Tabel 3.6. Het totaal aantal gevangen (glas)aal en driedoornige stekelbaars verdeeld per trek. Er zijn in totaal 499 bezoeken geweest waarbij drie keer een trek is gedaan. aantal x bot driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering eerste trek tweede trek derde trek vierde trek vijfde trek Totaal Met bovenstaande gegevens is het ook mogelijk het gemiddelde te bepalen hoeveel er per trek wordt gevangen. De aantallen verschillen flink per soort. Figuur 3.3 geeft in twee afzonderlijke grafieken het gemiddelde aantal gevangen trekvissen per kruisnettrek weer. Figuur 3.3. Grafieken met het gemiddelde aantal gevangen driedoornige stekelbaars, (glas)aal, bot en spiering per trek. 18

20 Stichting RAVON Overige vangsten Tijdens de vier maanden durende trekvissenmonitoringsproject zijn in 2015 relatief veel vissen gevangen. Van de gevangen vissen behoorden maar liefst 60,4% tot de ecologische gilde trekvissen. Van de overige vissen behoorde 34,4% tot de zoetwatervissen, was 4,8% een exoot en 0,4% is geclassificeerd als estuariene vissoort. Van de 13 zoetwatervissoorten zijn maar liefst tien soorten gevangen Gemaal Aetsveld- Oost, waaronder bittervoorn, blankvoorn, kleine modderkruiper, ruisvoorn en snoek. Opvallend is de afwezigheid van zoetwatervissoorten bij Zuidspaarndammer. Van de zoetwatervissen was de snoekbaars de dominante soort met gevangen exemplaren. Het ging hoofdzakelijk om nuljarig broed. Ook broed van de baars werd op twee locaties na overal gevangen, zij het in relatief lagere aantallen (211 individuen). Van de 57 vetjes is 93% gevangen bij Gemaal Overtoom, de overige vier exemplaren bij Gemaal Westzanerpolder (Overtoom) en de Schermersluis. In totaal betrof 4,8% van de gevangen vissen een exoot. Hiervan domineerde de zwartbekgrondel met 596 exemplaren van de vangsten, gevangen op 16 van de 18 locaties. De resterende drie procent komt door de vangst van twee marmergrondels bij locatie Gemaal De Ruiter. Estuariene vissen zijn niet veel gevangen in Af en toe een haring of brakwatergrondels brakwatergrondels, terwijl jonge haring wel in grote aantallen is gezien. Voor de vangst van een kleine zeenaald wordt er gebeld! Het is en blijft een bijzondere vangst. Bij Aagtendijk is additioneel, dus niet met het kruisnet, nog een koraalvis (Atherina presbyter/a. boyeri) gevangen. Team Aagtendijk heeft tijdens de monitoring extra werk verzet door de glasaal die aan het oppervlakte zwom additioneel met een netje te vangen en of te tellen en te registeren. Figuur 3.4 geeft goed weer dat er aanzienlijk meer aanbod van glasaal is dan dat er met het kruisnet wordt gevangen. Figuur 3.4. Totaal aantal gevangen aal bij Aagtendijk. In rood de kruisnetvangsten en in groen de zichtwaarnemingen en/of bijvangsten tijdens de monitoring. Naast vissen zijn er ook andere organismen gevangen. Deze bijvangsten zijn niet systematisch genoteerd door alle teams, maar veelal zijn wel opmerkingen geplaatst van bijvangsten. Zo zijn kwalletjes gemeld voor de locaties Gemaal Halfweg, Gemaal Houtrak, 19

21 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Gemaal Overtoom, Gemaal Westzanerpolder, Oranjesluizen, Schermersluis, Sluis Overtoom en Willem I-sluis. Veelal zal het gaan om de Amerikaanse (langlob-)ribkwal maar ook de zeedruif en kruiskwal zijn gemeld. Crustacea (Kreeftachtigen) zijn ook veelvuldig gevangen. Dit varieerde van de Chinese wolhandkrab, Zuiderzeekrab, aasgarnaal, steurgarnaal, vlokreeft en brakwateraasgarnaal (mysis in de volksmond) Publieke participatie De monitoringsteams bestonden uit waarnemers met uiteenlopende achtergronden, met onder meer sportvissers, natuurliefhebbers, ambtenaren, beroepsvissers en medewerkers van de opdrachtgevende instanties van Rijkswaterstaat Noordwest-Nederland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Hoogheemraadschap van Rijnland, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, Gemeente Amsterdam, Provincie Noord-Holland, Haven Amsterdam en Sportvisserij MidWest Nederland. Passie voor trekvissen was daarbij een verbindend element. De publieke participatie binnen dit project staat niet op zichzelf. Op nationaal niveau zijn er vergelijkbare monitoringsprojecten langs de Waddenzeekust en Zuidelijke Delta waar tevens gebruik wordt gemaakt van vrijwilligersteams. Ook IMARES maakt bij de monitoring voor de glasaal-index gebruik van vrijwilligers. Er is daarmee een brede toepassing van vrijwilligers in onderzoek, ook wel Citizen Science genaamd. Internationaal en wetenschappelijk is er in toenemende mate interesse in deze Citizen Science met betrekking tot trekvissen. Onder andere in Spanje wordt nu ook een monitoringsprogramma met kruisnetten opgezet naar Nederlands voorbeeld in kader van het project Guardians of the Sea. Jos en Jan tellen de vangst bij Gemaal Overtoom: 53 driedoornige stekelbaarzen in één trek! (Foto: Rik Beentjes) 20

22 Stichting RAVON Media aandacht Het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden waarbinnen dit monitoringsproject valt is meerdere malen in de media geweest, variërend van artikelen in tijdschriften, Internet, krant, radio en televisie. In het vakblad Visionair (nummer 35, maart 2015) heeft Kirsten Dorrestijn een artikel geschreven met als titel Van IJmuiden naar Muiden: Vismigratie in het Noordzeekanaal. In het tijdschrift Tussen Dijk en Duin (nummer 14(1), februari 2015) is een artikel verschenen met als titel Vismonitoring met een kruisnet in en rond het Noordzeekanaal. In maart is op het Internet een Natuurbericht verschenen met als titel Trekvismonitoring op het Noordzeekanaal gestart. In de krant Nieuwsblad de Kennemer is een artikel opgenomen d.d. 11 maart 2015 met als titel Heeft het Noodzeekanaal hindernissen: Trekvis meteen op het kanaal. Radio Beverwijk heeft een interview afgenomen met de coördinator ( 18.mp3) Het NTR School TV-programma De Buitendienst heeft een aflevering besteed over vissen. Opnames van en met waarnemers zijn gemaakt ( VARA s Vroege Vogels heeft een item over trekvissen gemaakt. Opnames zijn o.a. gemaakt bij de Overtoom ( Gemist html). Een waarnemer van team Aetsveld heeft een kort filmpje op YouTube gezet met ( Een poster met resultaten is gepresenteerd op de Fish Passage Conference, gehouden in juni 2015 te Groningen (zie Bijlage). Filmopnamen door VARA s Vroege Vogels van de aalgoot bij Gemaal Overtoom. Foto Rik Beentjes) 21

23 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden Discussie 4.1 Organisatie Inzet vrijwilligers Het doel van dit project is om inzicht te verkrijgen in de intrek en spreiding van trekvissen, met name glasaal en driedoornige stekelbaars, in het Noordzeekanaal en Ommelanden bij knooppunten zoals gemalen en sluizen. Dit soort grootschalige monitoringsprogramma s kan alleen met hulp van vrijwilligers worden uitgevoerd. Tientallen vrijwilligers gingen wekelijks, en soms 2x per week, bij nacht en ontij naar hun achttien vaste locaties om (trek)vissen te monitoren middels een kruisnet. De motivatie en discipline van de waarnemers hebben ervoor gezorgd dat het project een groot succes is geworden. Hun passie, inzet en professionaliteit zijn zowel in figuurlijke als letterlijke zin onbetaalbaar. Door het grote aantal uren dat met het tellen gemoeid is, is een dergelijk project namelijk erg duur. Tim Pelsma in actie bij Gemaal Aetsveld-Oost. (Foto: Maarten Flikweert) Verloop veldseizoen Het veldseizoen, en de voorbereidingen hiervoor, zijn soepel verlopen. De meeste waarnemers die in 2014 actief deelnamen hebben ook in 2015 meegedaan. Zij waren dus al goed bekend met de veldprotocollen en hadden veelal de veldmaterialen nog in beheer. De coördinator heeft de overige veldmaterialen tijdig naar de overige teams gebracht. Tijdens de monitoring hebben enkele teams weer geobserveerd dat glasaal door de mazen kunnen glippen. De teams zijn hier beducht op en houden hier rekening mee. Het advies om het kruisnet direct op een zeiltje te leggen. 22

24 Stichting RAVON Zienswijze Het traject om alle vergunningen, ontheffingen en toestemmingen te regelen was ruim voor aanvang van het veldseizoen rond. Op 20 mei is er bij het Ministerie van Economische Zaken een overleg geweest over het gebruik van vrijwilligers bij monitoring en onderzoek. Met verschillende actoren (ministerie EZ, Unie van Waterschappen, projectgroep Noordzeekanaal, RAVON, projectgroep Samen voor de Aal, IMARES Wageningen UR, Combinatie van Beroepsvissers en Sportvisserij Nederland) is gesproken over de inzet van vrijwilligers bij onderzoeks-/monitoringswerkzaamheden met een 1x1 meter kruisnet. Het ministerie gaat een zienswijze formuleren en voorleggen aan de Staatssecretaris. Monitoring De monitoringslocaties waren grotendeels gelijk aan die van Er zijn drie verschuivingen geweest. Bij Spaarndam is in 2014 op twee plaatsen gemonitoord. Hiervan is een locatie gewijzigd naar Zijkanaal C, Gemaal Zuidspaarndammer. De keuze voor deze locatie is ingegeven door de zichtwaarnemingen van glasaal in Van deze locatie zijn ten tijde van het schrijven van het rapport echter alleen de eerste tien bezoeken doorgegeven waardoor er geen goed beeld is over het verloop van het seizoen. Tijdens deze eerste periode (t/m 13 april) waren al wel 82 driedoornige stekelbaarzen en 35 glasalen gevangen. De verwachting is dat er nadien nog veel glasaal is gevangen, dit zal in de rapportage van 2016 alsnog worden verwerkt. Het team dat vorig jaar bij Oudeschans monitorde is uitgeweken naar Poldergemaal Oosterringdijk aan het Amsterdam-Rijnkanaal. Dit bleek een goede keus omdat op de vorige locatie praktisch geen (trek)vissen waren gevangen vanwege het ontbreken van een barrière en lokstroom waardoor er geen ophoping van (trek)vis plaatsvind. Bij de Oosterringdijk zijn in 2015 zeven vissoorten gevangen (totaal 254 individuen) waarvan alle vier de trekvissoorten. Het team dat vorig jaar bij de Groote Sluis Muiden stond is uitgeweken naar Gemaal Aetsveld-Oost. Ook op de monitoringslocatie Muiden ontbrak namelijk een lokstroom. Het Gemaal Aetsveld-Oost staat middels een kanaaltje in verbinding met het Amsterdam- Rijnkanaal. Webmodule Speciaal voor dit project, en het kruisnet project Samen voor Aal dat in Zuid-Holland simultaan werd uitgevoerd, is een webmodule ontwikkeld die efficiënter is dan het invoerportaal dat in 2014 is gebruikt. Ook signalen van de waarnemers waren vooral positief dat deze webmodule gebruiksvriendelijk is en bovenal snel functioneerde. Het merendeel van de teams hebben zelf de waarnemingen verwerkt. De extra gebruiksfuncties, zoals het weergeven van grafieken, werken prima. Tijdens het seizoen was het mogelijk de tussenstanden te raadplegen en te zien wat de vangsten van andere teams waren (zie figuur 2.3). Het aantal gevangen vis konden voor beide projecten ook in grafiekvorm worden weergegeven, of per locatie (zie figuur 2.4). 23

25 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden Vangsten Viswaarnemingen Tijdens de monitoring zijn tijdens de eerste vijf trekken vissen gevangen. Hiervan waren 60,4% trekvissen, 34,4% zoetwatervissen, 4,8% exoten en 0,4% estuariene vissen. Deze verhouding komt overeen met de verhouding wat in 2014 is gevangen, zij het dat er toen wel meer estuariene vissen zijn gevangen (4%, 177 individuen). Het verschil valt deels te verklaren dat bij de rapportage in 2014 de bot als estuariene vissoort is opgenomen. In 2014 waren maar liefst 68 botjes geregistreerd, in 2015 zijn 10 individuen gevangen. Enkele teams hebben tijdens hun bezoeken vaker dan vijf maal het kruisnet bediend. In totaal er trekken gedaan volgens protocol en zijn er 64 aanvullende trekken verricht. Dit leverde 126 extra viswaarnemingen op die niet in de analyses zijn meegnomen. Trekvissen Een groot verschil met 2014 is de start van de monitoring. In 2014 kon pas na de maand maart begonnen worden en is het aandeel getelde driedoornige stekelbaarzen waarschijnlijk niet representatief voor het algehele aanbod stekelbaarzen. In 2015 is wel in de maand maart gestart waardoor aanzienlijk meer driedoornige stekelbaarzen zijn gevangen (6.109 individuen). Gemiddeld zijn per trek 2,5 stekelbaars gevangen. Het grote aanbod van de soort eindigde na 7 april (zie figuur 3.1). Het merendeel van de vangsten van driedoornige stekelbaarzen in juni bestond uit juveniele exemplaren. Ook op zicht konden soms, vooral bij rietbegroeiing, scholen jonge stekelbaarzen worden waargenomen in het Noordzeekanaal wat erop duidt dat ook in het Noordzeekanaal naar alle waarschijnlijkheid voortplanting van de soort plaatsvindt. Emmer vol driedoornige stekelbaarzen, gevangen op 12 maart te Overtoom. (Foto: Frans Nannes) 24

26 Stichting RAVON Het aanbod van glasaal was in 2015 beperkt. De eerste helft van het seizoen kenmerkte zich door koude nachten. Mogelijk hebben de koude nachten voor een beperktere trek gezorgd, maar tegen de verwachting in werd het aanbod glasaal niet groter nadat de dagtemperaturen zich normaliseerden. Er zijn meer signalen binnengekomen dat de algehele intrek langs de Nederlandse kust beperkt was. In 2014 zijn maar liefst glasalen gevangen tijdens trekken wat een gemiddelde geeft van 0,7 aal per trek. In 2015 zijn er totaal 889 (glas)alen gevangen wat een gemiddelde geeft van 0,4 (glas)aal per trek. Opvallend is het lage aantal gevangen bot. In 2015 zijn maar tien botjes gevangen terwijl in 2014 maarliefst 68 individuen zijn opgehaald. Net als in 2014 is de meeste spieringen gevangen bij de Oranjesluizen (453 individuen). Bij de Oosterringdijk aan het Amsterdam-Rijnkanaal zijn 86 spieringen gevangen. Bij Gemaal Nauerna en de Willem I-sluis is een enkel individu gevangen van deze trekvis. De komkommergeur van de vis maakte de determinatie makkelijk. Estuariene vissen Er zijn langs het Noordzeekanaal vijf estuariene vissoorten gevangen. Het betrof vaak maar een enkel individu. Bij Aagtendijk, Gemaal Houtrak, Gemaal Nauerna en Schermersluis werden de meeste soorten gevangen. Nieuw in 2015 is de zeebaars waarvan een enkel exemplaar is gevangen bij Gemaal Nauerna en Gemaal Westzanerpolder. Zoetwatervissen Dit ecologische gilde is het ruimst vertegenwoordigd qua aantal soorten (13 soorten), maar niet in absolute aantallen. Jonge snoekbaars is het meest gevangen. Maar liefst individuen zijn geregistreerd. Van de 211 baarzen waren de meeste ook jonge exemplaren. Vooral bij de hele jonge dieren is determinatie lastig om te weten of het nu jonge snoekbaars is of baars. Bij Aetsveld zijn veel typische poldervissoorten gevangen zoals bittervoorn, snoek en kleine modderkruiper. Exoten Op 17 van de 18 locaties zijn exotische grondels gevangen. Alleen bij Kadoelen was dit niet het geval. Maar duidelijk is dat de exotische zwartbekgrondel algemeen voorkomt in het Noordzeekanaal en Amsterdam-Rijnkanaal. Twee marmergrondels zijn gevangen bij Gemaal De Ruiter. 25

27 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Dankwoord Dank gaat uit naar alle waarnemers die bij nacht en ontij de monitoring hebben uitgevoerd. We willen de volgend personen danken voor hun inzet (op alfabetische volgorde voornaam), ook degene die als vliegende keeper aangemeld waren: Adri Rol Arjen Kikkert Bart van Iterson Bryndan van Pinxteren Daan Kinsbergen Denijs Marbus Donald Pranger Enrico van Dijk Frank Goudriaan Frans Nannes Fred den Dulk Fred Haaijen Geert Timmermans Gerben Yntema Gerrit van der Vliet Guido Mattens Hans Roodzand Hardy Kosters Harry Mense Henk Sloof Herman van der Laan Jack Valk Jan de Jong Jan Goede Jan Stevens Jan van de Bilt Joost van Marion Jos van de Heijden Jurgen Goldstein Kees Dekker Kees Tesselaar Lars Adema Leo Vlugt Maarten Flikweert Maarten Hoetmer Marc de Jongh Marcel Acquoij Marten Verweij Martijn van Osch Martin Riethoff Matthijs Ufkes Michiel Boeken Mike Dijkstra Moa Nico Houter Nico Jonker Nico Steijner Onno Vlugt Patrick Heijne Paul Bel Piet Veel Pim Hoogenboom Puck Verhart R.A Kiffen René Langedijk Rik Beentjes Rob Verburgt Ron Gatowinas Ronald van der Fange Ruud Steinvoorte Simon Pepping Stefan Straathof Ted Dekker Theo Breedijk Thony de Waal Tim Pelsma Ton Moed Vincent Booij Willy Krone Wouter Teunisse En we willen de visrechthebbenden (beroepsvissers en hengelsportverenigingen) danken voor hun medewerking door het verlenen van toestemming te mogen monitoren. 26

28 Stichting RAVON Bijlage: Enkele foto s van vangsten Driedoornige stekelbaars en twee glasaaltjes (Foto: Edo Goverse) Grote paling, glasaal en enkele driedoornige stekelbaarzen te Aagtendijk (Foto: Jack Valk) Broed snoekbaars, of toch baars? Baars! (Foto: Bart van Iterson) Broed snoekbaars (Foto: Bart van Iterson) Kunstaas in het kruisnet?! (Foto: Simon Pepping) Twee botjes. (Foto Jack Valk) Zandspiering, eerste melding in het NZK (Foto Jack Valk) Koornaarvis (Foto Jack Valk) 27

29 Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden 2015 Bijlage: Poster gepresenteerd op de Fish Passage Conference 28