Groenparticipatie natuurvrijwilligers

Transcriptie

1 Groenparticipatie natuurvrijwilligers Vistellingen in Zuid-Holland Martijn Schiphouwer & Jan Kranenbarg

2 Groenparticipatie natuurvrijwilligers Vistellingen in Zuid-Holland 2015 Martijn Schiphouwer & Jan Kranenbarg

3 Colofon Status uitgave: Definitief Rapportnummer: Datum uitgave: December 2015 Titel: Groenparticipatie natuurvrijwilligers Subtitel: Vistellingen in Zuid-Holland 2015 Samenstellers: Foto s: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever(s): Referentie opdrachtgever: Martijn Schiphouwer & Jan Kranenbarg Jaap Graveland, Marijke Heijne, Hans Kouwenberg, Martijn Schiphouwer, Theo Schuurmans & Aaf Verkade Jan Kranenbarg Provincie Zuid-Holland Postbus LP Den Haag PZH / DOS Stichting RAVON, Nijmegen

4 Stichting RAVON Inhoud 1 Inleiding 4 2 Gebiedenselectie Gebied 1: Oude Land van Strijen Gebied 2: Leiden Gebied 3: Midden Delfland Gebied 4: Krimpenerwaard 9 3 Resultaten Georganiseerde activiteiten Verzamelde visgegevens Foto-impressie 14 4 Evaluatie Vrijwilligersparticipatie Vooruitblik 19 3

5 Vistellingen Zuid-Holland 1 Inleiding Door hun verborgen bestaan zijn vissen in vergelijking tot andere diersoorten lange tijd een relatief onderbelichte groep geweest bij natuurwaarnemers. RAVON werkt eraan om het voorkomen van vissen in samenwerking met vrijwilligers in kaart te brengen. Hiervoor is RAVON in 2010 begonnen met een visatlasproject in Zuid-Holland en kent de provincie sindsdien een groeiende groep actieve natuurvrijwilligers die interesse hebben in het onderzoeken van het voorkomen van vissen. Begin 2015 kon mede dankzij de inzet van vrijwilligers de atlas Vissen van Zuid-Holland verschijnen met informatie over ruim 60 vissoorten. RAVON wil de lokale vrijwilligers in Zuid-Holland blijven ondersteunen middels educatie waaronder het verzorgen van excursies waarbij de vrijwilligers in de praktijk informatie krijgen over het uitvoeren van tellingen en het herkennen van vissoorten. Hierdoor blijven vrijwilligers actief en worden nieuwe vrijwilligers aangetrokken en opgeleid. Daarnaast leidt onderzoek door vrijwilligers tot aandacht en draagvlak in de maatschappij. De verzamelde gegevens zijn van waarde voor de evaluatie van het natuurbeleid en natuurbeheer in Zuid-Holland. Voldoende goede en recente gegevens over het voorkomen van beschermde vissoorten ontbreken namelijk in veel natuurgebieden en vrijwilligers kunnen hier een belangrijke bijdrage aan leveren. Naar aanleiding van bovenstaande is samen met ondersteuning van de Provincie Zuid- Holland een groenparticipatieproject voor vistellingen in polder- en natuurgebieden met vrijwilligers opgestart. Hierbij zijn de vrijwilligers ondersteund bij activiteiten en opgeleid. Tevens zijn de water- en natuurbeheerder in de natuurgebieden betrokken om hun wensen aan te geven. 4

6 Stichting RAVON 2 Gebiedenselectie Vanuit de potentiële beschikbaarheid van vrijwilligers, gecombineerd met de bereikbaarheid en kennisbehoefte, zijn vier gebieden geselecteerd. Het gaat om het Oude Land van Strijen, het stedelijk gebied van Leiden en Midden Delfland. Op aanvraag van de Natuur en Vogelwerkgroep Krimpenerwaard is ook aandacht besteed aan de Krimpenerwaard. Binnen deze gebieden zijn verschillende watertypen aanwezig en komen verschillende poldervissoorten voor waaronder beschermde soorten als rivierdonderpad, kleine modderkruiper, grote modderkruiper en bittervoorn. De bereikbaarheid voor (nieuwe) vrijwilligers is goed door de nabijheid van grote steden. Ze kunnen kennis maken met de verschillende vissoorten die Zuid-Holland rijk is en de verschillende methoden die er zijn om ze waar te nemen. Bij de beheerders in de geselecteerde gebieden is er bovendien draagvlak voor de inzet van vrijwilligers. 2.1 Gebied 1: Oude Land van Strijen Onderbouwing gebiedskeuze In de Hoeksche Waard ligt een groot areaal aan intensief onderhouden watergangen waar kenmerkende poldervissen als bittervoorn, kleine modderkruiper, kroeskarper en grote modderkruiper voorkomen (Afbeelding 2.1). De grote modderkruiper is in 2012 voor het eerst sinds lange tijd aangetroffen door vrijwilligers (Aquatische Werkgroep Hoeksche Waards Landschap, AWHWL) in het Oude Land van Strijen (N2000). Het beheer van het gebied is gericht op weidevogels en waterkwantiteit en derhalve intensief. Met vissen wordt beperkt rekening gehouden, waardoor de grote modderkruiper waarschijnlijk zeer sporadisch voorkomt. Ten behoeve van de afstemming van het beheer is gestandaardiseerde telling van poldervissen wenselijk. 5

7 Vistellingen Zuid-Holland Afbeelding 2.1: Zoektocht naar de grote modderkruiper in het Oudeland van Strijen, zelfs aanvullend met het elektrisch schepnet haast onmogelijk. Huidige monitoring & betrokkenheid beheerder Vanuit de N2000 doelstellingen worden vissen niet gemonitoord in het Oude Land van Strijen door Staatsbosbeheer en vanuit de KRW wordt op zeer beperkte schaal de visstand in de grotere watergangen gemonitoord door Waterschap Hollandse Delta. Staatsbosbeheer heeft de laatste jaren steeds meer aandacht voor de visfauna en probeert hier in toenemende mate rekening mee te houden in beheer en inrichting. Insteek tellingen De vistellingen worden door de AWHWL uitgevoerd waarbij regelmatig overleg en ondersteuning vanuit RAVON plaatsvindt. Er wordt geteld in wateren met verschillende onderhoudsregimes zodat een vergelijking gemaakt kan worden tussen het voorkomen van vissoorten in relatie tot het beheer. Met de resultaten kunnen de beheerders in overleg met de vrijwilligers bekijken of en waar aanpassingen in het beheer wenselijk zijn. Specifiek wordt gekeken naar de grote modderkruiper. De populatie van deze soort is sterk achteruitgegaan en momenteel is er sprake van een zeer beperkte relictpopulatie. In samenwerking met de AWHWL en Staatsbosbeheer wordt gekeken waar de soort nog voorkomt en waar mogelijkheden liggen om de populatie te versterken met habitatmaatregelen. Streven van de AWHWL is het inrichten van een grote modderkruiper reservaat. 2.2 Gebied 2: Leiden Onderbouwing gebiedskeuze In Leiden ligt een netwerk aan stadsgrachten waarin verschillende vissoorten voorkomen, waaronder de rivierdonderpad. Vanuit het project Onder water in Leiden is veel aandacht besteed aan de Havenwijk Zuid (Afbeelding 2.2). Daarbuiten liggen nog veel 6

8 Stichting RAVON grachten waaraan tot op heden minder aandacht is besteed, maar die zich als vervolg goed lenen voor onderzoek door vrijwilligers. Afbeelding 2.2: In de Havenwijk Zuid is de visdiversiteit al goed in kaart gebracht met snorkel- en zaklamponderzoek, tijd om ook naar de omliggende grachten te kijken. Huidige monitoring & betrokkenheid beheerder De grachten behoren tot het KRW-waterlichaam Oude Rijn Systeem waarvan de visstand in een aantal trajecten wordt gemonitord. De beschermde rivierdonderpad wordt echter doorgaans gemist omdat de gebruikt methode (elektrovisserij) zich niet goed leent voor het bemonsteren van deze soort in stilstaande wateren. Het Hoogheemraadschap van Rijnland werkt graag mee aan vrijwilligers initiatieven en ziet deze als een nuttige aanvulling op de bestaande monitoring zeker daar waar het om het om het voorkomen van beschermde vissoorten als de rivierdonderpad gaat. Ook gemeente Leiden ondersteund de visactiviteiten en stimuleert de betrokkenheid van inwoners bij het waterleven. Insteek tellingen De vistellingen zullen uitgevoerd worden verspreid over het Leidse waterstelsel waarbij de focus ligt op het inventariseren van het voorkomen van de rivierdonderpad door middel van zaklampvissen. Het doel hierbij is om het voorkomen van deze soort, die doorgaans gemist wordt in de reguliere monitoring, beter in beeld te brengen. Daarnaast wordt het mogelijke voorkomen van de exotische grondels scherp in de gaten gehouden, aangezien deze de rivierdonderpad kunnen wegconcurreren. Gekeken wordt naar de omgeving rond de Hortus, omgeving Maresingel (energiecentrale) en een poldergebied vlak buiten de stad. Met de resultaten kan de waterbeheerder rekening houden met het voorkomen van de soort. 7

9 Vistellingen Zuid-Holland 2.3 Gebied 3: Midden Delfland Onderbouwing gebiedskeuze In Midden-Delfland liggen poldergebieden ingeklemd tussen kastuinbouw en stedelijke gebieden. Het watersysteem is opgesplitst door gemalen. Diverse poldervissen als kleine modderkruiper, kroeskarper en bittervoorn vinden hun leefgebied in de talrijke sloten. Het gebied is goed bereikbaar. Afbeelding 2.3: Eén van de vele sloten in Midden Delfland waar onder andere bittervoorn en kleine modderkruiper voorkomen. Huidige monitoring & betrokkenheid beheerder De hoofdwatergangen worden in de visstandmonitoring voor de KRW meegenomen. De kleinere wateren die vaak van belang zijn voor beschermde soorten als kleine modderkruiper en bittervoorn vallen echter buiten deze monitoring. Het Hoogheemraadschap van Delfland hecht grote waarde aan participatie van vrijwilligers bij de verwerving van visgegevens. Door het Hoogheemraadschap zijn gebieden aangewezen waar kennisvragen liggen op het gebied van vis en waar nu geen gerichte monitoring plaatsvindt en waarbij vrijwilligers de aanvullende informatie kunnen verzamelen. Insteek pilot De vistellingen zullen uitgevoerd worden op plaatsen die verschillen in landgebruik zodat een vergelijking gemaakt kan worden tussen het voorkomen van vissoorten in relatie tot het landgebruik. Daarnaast worden maatregelen onderzocht zoals visdiversiteit in polderdelen die wel of niet verbonden zijn met vispassages en de diversiteit in aangelegde natuurvriendelijke oevers en paaiplaatsen. Op basis van de pilot ontstaat meer inzicht in 8

10 Stichting RAVON de natuurwaarden van wateren met een verschillend landgebruik. Deze kennis kan door het Hoogheemraadschap gebruikt worden om verbeteringen voor vissen aan te brengen. 2.4 Gebied 4: Krimpenerwaard Onderbouwing gebiedskeuze In de Krimpenerwaard ligt een zeer groot areaal aan sloten en weteringen die als leefgebied fungeren voor diverse poldervissen als bittervoorn en kleine modderkruiper. Langs de Krimpenerwaard liggen de rivieren Lek en Hollandse IJssel en hun uiterwaardwateren. Er zijn weinig vrijwilligers actief op het gebied van visinventarisaties. Er is in het gebied een actieve Natuur- en Vogelwerkgroep die zich ook graag op vissen wil richten, maar daar momenteel geen kennis over heeft. Op aanvraag van deze werkgroep is daarom besloten om leden te informeren over de vissen in het gebied en te introduceren in het inventariseren van deze soortgroep. Afbeelding 2.4: In en langs de Krimpenerwaard ligt een groot areaal aan water, zoals hier een nevengeul bij de Vissersplaat. Huidige monitoring & betrokkenheid beheerder De hoofdwatergangen worden in de visstandmonitoring voor de KRW door Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden meegenomen, dit is slechts een beperkt aandeel van de totale wateroppervlakte. De kleinere wateren die vaak van belang zijn voor beschermde soorten als kleine modderkruiper en bittervoorn vallen in veel gevallen buiten deze monitoring. Een aantal gebieden valt onder het Zuid-Hollands Landschap, die daar geen structurele monitoring naar vissen uitvoert. Het Hoogheemraadschap en het Landschap zijn geïnteresseerd in het voorkomen van vissen in hun gebieden en hebben graag dat hierover aanvullende gegevens worden verzameld. Insteek pilot 9

11 Vistellingen Zuid-Holland Er is een geschikte locatie gekozen (Schuwacht) om inventarisatie van verschillende vissen in het gebied aan de werkgroep te introduceren in verschillende watertypen met verschillende methoden. 10

12 Stichting RAVON 3 Resultaten 3.1 Georganiseerde activiteiten In 2015 zijn 37 activiteiten gehouden met en voor vrijwilligers in afstemming met en ondersteuning vanuit RAVON (Tabel 3.1). Op iedere activiteit kwamen tussen de 5 en de 20 deelnemers, in totaal ongeveer 80 vrijwilligers. Een deel van de vrijwilligers was afkomstig uit de bestaande vissenwerkgroep, circa 25 personen, ook waren er nieuwe geïnteresseerden, circa 55, die hopelijk bij de werkgroepen betrokken blijven. Tabel 3.1: Openbare activiteiten in het kader van vistellingen in Zuid-Holland 2015 Activiteit Werkgroep Leiding 20-apr Visinventarisatie Delfland: Woudse Polder KNNV Delfland / RAVON Marijke Heijne / Martijn Schiphouwer 26-apr Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 18-mei Visinventarisatie Delfland: KNNV Delfland Marijke Heijne kassengebied de Lier 24-mei Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 28-mei Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 30-mei Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 15-jun Visinventarisatie Delfland: wijk KNNV Delfland Marijke Heijne Emerald en Delfgauw 20-jun Vissencursus Delfland: Schipluiden KNNV Delfland / RAVON Marijke Heijne / Martijn Schiphouwer 26-jun Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 28-jun Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 6-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 8-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 10-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 12-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 13-jul Visinventarisatie Delfland: KNNV Delfland Marijke Heijne binnen en buiten Maasland 14-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL / RAVON Theo Schuurmans / Martijn Schiphouwer 15-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL / RAVON Theo Schuurmans / Arthur de Bruin 11

13 Vistellingen Zuid-Holland 26-jul Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 9-aug Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 16-aug Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 17-aug Visinventarisatie Delfland: KNNV Delfland Marijke Heijne kassengebied de Lier 27-aug Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 28-aug Visexcursie polders Leiden t.b.v. Aquahortus KNNV Leiden / RAVON Aaf Verkade / Martijn Schiphouwer 29-aug Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 9-sep Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 11-sep Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 13-sep Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 14-sep Visinventarisatie Delfland: KNNV Delfland Marijke Heijne Woudse Polder 16-sep Lezing Vissen Krimpenerwaard NVWK / RAVON Hans Kouwenberg / Martijn Schiphouwer 19-sep Visexcursie Krimpenerwaard: Schuwacht NVWK / RAVON Hans Kouwenberg / Martijn Schiphouwer 25-sep Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 27-sep Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 25-okt Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 30-okt Zaklampvissen Leiden: Rivierdonderpad en meer KNNV Leiden / RAVON Aaf Verkade / Edo Goverse 12-nov Zaklampvissen Leiden: Rivierdonderpad en meer KNNV Leiden / RAVON Aaf Verkade / Richard Struijk 28-nov Inventarisatie Hoeksche Waard AWHWL Theo Schuurmans / 3.2 Verzamelde visgegevens In de vier deelgebieden werden tijdens de activiteiten 30 vissoorten waargenomen, dit is een aanzienlijk deel van de Nederlandse visfauna. Dit onderstreept het belang van Zuid- Holland als leefgebied voor vissen. Van de waargenomen vissoorten zijn de lengteklassen en aantallen genoteerd. Buiten de openbare activiteiten zijn door werkgroepen en leden ook gegevens verzameld. Zo is er onder andere door Aaf Verkade intensief gesnorkeld in de Leidsche grachten waardoor veel aanvullende gegevens zijn verzameld. Bij elkaar zijn iets meer dan duizend waarnemingen verzameld in de vier gebieden, verdeeld over 12

14 Delfland Hoeksche Waard Krimpenerwaard Leiden Totaal Stichting RAVON algemene soorten als baars, tiendoornige stekelbaars, en blankvoorn, maar ook zeldzame en beschermde soorten als kroeskarper, grote en kleine modderkruiper, bittervoorn en rivierdonderpad (Tabel 3.1). De waarnemingen zijn door de werkgroep of door RAVON op het niveau van datum, locatie, methode, soort, lengteklasse en aantal ingevoerd via Telmee.nl of Waarneming.nl. Via deze weg zijn alle waarnemingen beschikbaar via de NDFF. Tabel 3.1: Overzicht waarnemingen (in aantal exemplaren) van verschillende vissoorten in de vier onderzoeksgebieden in Zuid-Holland. Vissoort alver baars bittervoorn blankvoorn blauwband 8 8 bot brasem brasem of kolblei driedoornige stekelbaars giebel grote modderkruiper haring karper kleine modderkruiper kolblei kroeskarper marmergrondel paling Pontische stroomgrondel pos rietvoorn rivierdonderpad riviergrondel snoek snoekbaars tiendoornige stekelbaars vetje winde 1 1 witvingrondel zeelt zwartbekgrondel Totaal

15 Vistellingen Zuid-Holland 3.3 Foto-impressie Vissencursus Delfland in Schipluiden, 20 juni Gevangen grote modderkruipers tijdens inventarisatie Essche Plaat, 14 juli

16 Stichting RAVON Inventarisatie Oude Land van Strijen, 14 juli Inventarisatie Hoeksche Waard West, 26 juli

17 Vistellingen Zuid-Holland Visexcursie polders Leiden, 28 augustus Een deel van de vissen is ter educatie aan duizenden bezoekers tentoongesteld tijdens de Aquahortus van 5-27 september (de vissen zijn daarna teruggezet). 16

18 Stichting RAVON Visexcursie Krimpenerwaard bij Schuwacht, 19 september

19 Vistellingen Zuid-Holland 4 Evaluatie 4.1 Vrijwilligersparticipatie In de vier deelgebieden (Hoeksche Waard, Leiden, Midden Delfland en de Krimpenerwaard) zijn in 2015 vanuit samenwerking tussen RAVON en lokale vrijwilligersgroepen tientallen activiteiten georganiseerd. Lokaal succes is voor een groot deel afhankelijk van de lokale en regionale vrijwilligersstructuren als KNNV afdeling Delfland, KNNV Leiden e.o., Aquatische Werkgroep Hoeksche Waards Landschap en de Natuur- en Vogelwerkgroep Krimpenerwaard. Binnen deze groepen is de aanwezigheid van enkele zeer gepassioneerde sleutelfiguren onontbeerlijk. In 2015 waren ongeveer 80 vrijwilligers actief bij de vistellingen, waarvan circa 55 nieuwe geïnteresseerden. Hieruit blijkt dat er veel enthousiasme is bij burgers om zich bezig te houden met water en vis. Doordat zij dit naar hun omgeving en in de lokale media uitdragen ontstaat draagvlak van burgers bij de natte natuur en de werkzaamheden die op dit gebied door de waterschappen, Rijkswaterstaat, de Provincie Zuid-Holland en natuurbeheerders ontplooid worden. Afbeelding 4.1: Een goede lokale structuur met enkele gemotiveerde sleutelfiguren is onontbeerlijk, zoals hier bij de Aquatische Werkgroep Hoeksche Waards Landschap. Het overzicht in tabel 3.1 laat zien dat met vrijwilligers een grote hoeveelheid gegevens verzameld kan worden over de aanwezige vissoorten, dit is belangrijke informatie voor de evaluatie van het natuurbeleid en natuurbeheermaatregelen. De beheerders in de vier deelgebieden zijn enthousiast over de resultaten en zien de inventarisaties door vrijwilligers als een mooie vorm van publieke participatie waarbij belangrijke gegevens over de biodiversiteit van het aquatische systeem en de aanwezigheid van beleidsrelevante soorten als bittervoorn, kleine modderkruiper, grote modderkruiper en rivierdonderpad verzameld worden. 18

20 Stichting RAVON 4.2 Vooruitblik In drie van de vier deelgebieden gaan de vrijwilligers in ieder geval door met het uitvoeren van vistellingen. Hiernaast gaat RAVON de behoeftes in andere gebieden en bij andere beheerders inventariseren om vistellingen met behulp van vrijwilligers uit te voeren. Voor de beleidsmonitoring van het Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer (ANLb) is inmiddels vast komen te staan dat deze voor een belangrijk deel met vrijwilligers gemonitord gaan worden. RAVON zal hiervoor begin 2016 telgebieden selecteren en vrijwilligers benaderen. Hiernaast zal ook bekeken worden in hoeverre vrijwilligers een bijdrage kunnen leveren aan de vismonitoring in Natura 2000 gebieden. 19

21 RAVON Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland Natuurplaza Toernooiveld ED Nijmegen Postbus BK Nijmegen T: (alg.)