Archeo(rapport!246!! Het!archeologisch!onderzoek!in!de!watermolen!van!de!abdij! van!herkenrode!

Transcriptie

1 Archeo(rapport246 Hetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdij vanherkenrode Kessel(Lo,2014 StudiebureauArcheologiebvba MaartenSmeets

2

3 Archeo(rapport246 Hetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdij vanherkenrode MaartenSmeets Kessel(Lo,2014 StudiebureauArcheologiebvba

4

5 Colofon Archeo(rapport246 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Opdrachtgever: RenotecNV Heritavzw Projectleiding: MaartenSmeets Leidinggevendarcheoloog: MaartenSmeets Auteur: MaartenSmeets Foto sentekeningen: StudiebureauArcheologiebvba(tenzijandersvermeld) Opalleteksten,foto sentekeningengeldteenauteursrecht.zondervoorafgaandelijkeschriftelijke toestemming van Studiebureau Archeologie bvba mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd, bewerkt en/of openbaar gemaakt, hetzij door middel van webpublicatie, druk, fotokopie,microfilmofopwelkeanderewijzeook. D/2014/12.825/48 StudiebureauArcheologiebvba JozefWautersstraat6 3010KesselTLo tel:0474/ fax:016/ ,StudiebureauArcheologiebvba

6

7 Administratievefiche Administratievegegevens Opdrachtgever RenotecNV,Acaciastraat14c,2440Geel Heritavzw,OudeBeurs27,2000Antwerpen Uitvoerder StudiebureauArcheologiebvba Vergunningshouder MaartenSmeets Beheerenplaatsopgravingsgegevens Deze gegevens werden na het onderzoek overgemaaktaandeopdrachtgever. Beheerenplaatsvondstenenstalen Devondstenenstalenwerdennahetonderzoek overgemaaktaandeopdrachtgever. Projectcode 2014/067 Vindplaatsnaam HerkenrodeTwatermolen Locatie Provincie: Limburg, Gemeente: Hasselt, Straat: Herkenrodeabdij Kadasternummers Afdeling: 13, Sectie: E, perceelsnummers: 3d, 48cen50 Lambertcoördinaat ; ; Lambertcoördinaat ; ; Lambertcoördinaat ; ; Lambertcoördinaat ; ; Kadasterplan Ziefig.1.2 Topografischplan Ziefig.1.1 Begindatum 11maart2014 Einddatum 19maart2014 Onderzoeksopdracht VerwijzingBijzonderevoorwaarden Zie bijzondere voorwaarden bij de vergunning voor een archeologische opgraving: Hasselt, Herkenrodedreef(RestauratieWatermolenFase 3Afwerking) Archeologischeverwachtingen Erkunnenrestenwordenverwachtdietemaken hebben met de verdwenen ambachtelijke gebouwenvandenogaanwezigeabdij. Wetenschappelijkevraagstellingen De vraagstelling van het onderzoek zal gericht zijn op de stratigrafie van de zones van de ondermetseling en de vloerniveaus. Bouwhistorisch onderzoek van de vrijgelegde profielen voor de ondermetseling en het funderingsonderzoek en de ruimtelijke analyse vandevrijgekomenvlakkenbijdeheraanlegvan devloeren. Aardvandebedreiging In het kader van de restauratie worden de vloeren heraangelegd en voorzien van isolatie, riolering wordt aangelegd, herstel van de kaaimuren en het maken van putten voor

8 Randvoorwaarden funderingsonderzoek worden voorzien evenals ondermetselingvandemurentenbehoevevan destabiliteit. Zie bijzondere voorwaarden bij de vergunning voor een archeologische opgraving: Hasselt, Herkenrodedreef(RestauratieWatermolenFase 3Afwerking)

9 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Inhoudstafel Inhoudstafel p.1 Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject p.3 1.1Inleiding p.3 1.2Beschrijvingvandevindplaats p.3 1.3Bodemeenhedenronddesiteenhuneigenschappen p.4 Hoofdstuk2 Werkwijzeenopgravingsstrategie p.7 Hoofdstuk3 Hethistorischenarcheologischkader p.9 3.1DeordevanCîteaux p Deaanloop p Molesme p HetNieuweKlooster p BernardusvanClairvaux(1120T1153) p Dekruistochten p HetgraafschapLoon p VandeKarolingischegraafschappentothetgraafschapLoon p DeLoonsegraven p GerardI(1171T1194) p Thepointofnoreturn:vandegraafendecisterciënzer p Destichting p Demiddeleeuwen:bloeienverval p RenaissanceonderdeLechy p Woeligejaren p Eentweederijkebouwperiode p Derijke18 de eeuw p Herkenrodenadeabdij p Archeologischevoorkennis p.24 Hoofdstuk4 Resultatenvanhetsporenbestand p Werkput1 p Werkput2 p Werkput3 p Werkput4 p.45 Hoofdstuk5 Interpretatievandevindplaats p.51 Bibliografie p.55 Bijlagen Bijlage1:Spoorinventaris p.57 Bijlage2:Fotoinventaris p.63 Bijlage3:Profielinventaris p.67 Bijlage4:Harrismatrix p.69 Bijlage5:Dagrapporten p.71 1

10 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 2

11 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject 1.1Inleiding Naaraanleidingvanderestauratievandehuidige watermolen werddooronroerenderfgoedeen archeologisch onderzoek opgelegd (vergunningsnummer 2014/067). De molen zelf werd binnen overal60cmverdieptenbuitenwerdeneenaantalsleuvengegravenomleidingenteleggen.ook werdentegendegevelsaandebuitenkantsleuvengegravenomdetoestandvandefunderingente evalueren. Ook bij het wegbreken van een oude kademuur werd archeologische begeleiding voorzien. Het onderzoek werd door hoofdaannemer Renotec NV aan Studiebureau Archeologie bvba toevertrouwdenhetterreinwerkwerduitgevoerdtussen11en19maart Beschrijvingvandevindplaats HetprojectgebiedisgelegenbinnenhetgrachtencomplexdatdeabdijsiteHerkenrodeomringd(fig. 1.1en1.2)enbevindtzichhelemaalinhetnoordwestenvandeabdij,aaneenoudeaftakkingvande Demer Binnendearcheoregio s(fig.1.3)ishetprojectgebiedgesitueerdindekempen. Fig.1.1:Topografischekaartmetaanduidingvanhetprojectgebied0F

12 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.1.2:Kadasterkaartmetaanduidingvanhetprojectgebied1F2. Fig.1.3:SitueringvanhetprojectgebiedbinnendeverschillendeVlaamsearcheoregio s2f3. 1.3Bodemeenhedenronddesiteenhuneigenschappen Op de bodemkaart ligt het projectgebied op een vergraven terrein (OT) (fig. 1.4). Door de aanwezigheid van de Demer net ten noorden van de abdij, hebben de omliggende gekarteerde

13 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 5 gronden een natte ondergrond. De podzol (..g) die in de omgeving gekarteerd werd, is bij archeologischonderzoekin2004t2005sporadischnogaangetroffen. Fig.1.4:Overzichtvanhetbodemlandschap

14 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 6

15 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hoofdstuk2 Werkwijzeenopgravingsstrategie Conformdeopgelegdevoorschriftenwerdindewatermolenzelf(werkput1)nietverderuitgegraven dannodigvoordeaanlegvandenutleidingenendeopbouwvandevloer.hiervoorwerdmetbehulp van een minigraver het losse puin afgegraven onder begeleiding van de archeologen (fig. 2.1). Er werdmanueelgegravenopplaatsenwaararcheologischesporen,zoalsmuren,zichbevonden.het verkregenvlakendevrijgekomenmurenwerdenvervolgensopgeschoond.deaangetroffensporen werden geregistreerd en opgetekend. Aan de buitenzijde werden 3 afzonderlijke werkputten aangelegd.indeaftakkingvandedemerzelf(werkput2)werdendebestaandekaaimurenaande oostzijdevandewatermolengeregistreerd.nadatdezewasgedemonteerdwerddeachterliggende bodemopbouw geregistreerd. Aan de westelijke buitenmuur (werkput 3) werd een sleuf naast de fundering deels machinaal uitgegraven en verder manueel afgewerkt tot zover de aangetroffen muurresten en bedreigde zone dit toelieten. Het zelfde werd gedaan aan de buitenkant van de oostelijke muur (werkput 4). Doordat enkel de bedreigde zones werden onderzocht tot op een bepaaldedieptekondennietalleaanwezigemurenvolledigonderzochtwordenwaardooreendeel vandeinformatieonbekendblijft. Fig.2.1:Aanlegvanvlakbinnendewatermolen. De aanwezige muurresten werden opgekuist, gefotografeerd en beschreven. De sleuven werden digitaal topografisch ingemeten, evenals het maaiveld. Er werden geen vondsten ingezameld, aangezien deze enkel uit de puinvulling kwamen, en er werden ook geen stalen voor verder 7

16 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode onderzoek genomen aangezien er geen sporen werden aangetroffen die hiervoor in aanmerking kwamen.hetgebruikvandemetaaldetectorleverdegeenvondstenop. 8

17 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hoofdstuk3 Hethistorischenarcheologischkader 3.1DeordevanCîteaux4F Deaanloop Inhetmiddenvande11deeeuwbrakvoorhetChristendomeenperiodeaanvanexpansienadateen einde was gekomen aan de politieke en morele chaos van de Vroege Middeleeuwen. Grote hongersnoden,eencollectieve(zenuw)inzinkingrondhetjaar1000enhetgewelddatgepaardging metpolitiekeveranderingen,haddenvooreennieuwesocialeordegezorgd.demachtvandekerk werdhierinveelreëlerdoordathetzichbijallehervormingenhadwetenteverzekerenvandesteun vanzoweldelokaleheersersalsdebevolking. VeelvandeoudeabdijenprofiteerdenvandealgemeneverkerkelijkingvanWestTEuropa.Zewerden centra waar de kennis van die tijd werd opgeslagen, en droegen bij tot het prestige van hun beschermheer.veelvandenieuwekloosterlingenkwamenookuitdeadellijkefamilies,waarvooral dejongerezonengeenaanspraakkondenmakenopdefunctiesdiehunfamiliestoebehoorden.via erfeniskwamenveelkloostersinhetbezitvanruimeeigendommen. HetontstaanvandeCisterciënzersindezewoeligeperiodemoetenigszinsgeduidworden.Hetwas enerzijdseenreactieophetpralerigekaraktervandeordevanclunyenanderzijdsdedrangnaar eenkluizenaarsbestaan. Al sinds de stichting van Cluny in 910 leefde men er in een sfeer van hervorming. De nadruk lag hierbijvooralopprachtenpraal.degeschenkenengiftenstroomdentoeenopheteindevande 11 de eeuw had Cluny de grootste kerk van dat moment. Hiertegen kwam reactie van een aantal hervormers die als kluizenaar terug de juiste weg naar de oorsprong van het christendom wilden vinden.beidenvolgdenzederegelvanbenedictus,waarbijdekluizenaarsvooraldenadruklegden opeenascetischelevenswijze,terwijlmeninclunyvooralopgebedgerichtwas Molesme Omstreeks1075ondernamRobertusvanMolesmeeenpogingtotmonastiekehervorming.Afkerig ten opzichte van de levenswijze van de Cluniacenzers, werd hij aangetrokken tot het kluizenaarsleven. Hij was er evenwel van overtuigd dat het monastieke leven best in een gemeenschap kon gebeuren, zonder aan het ascetische te raken. Met enkele volgelingen trok Robertusdebosseninomeengemeenschaptestichten.Algauwkreeghijeenaantalschenkingenen hetaantalvolgelingennamtoe.deoorspronkelijkestichterskwamenhierdoorechtersteedsmeerin deminderheidenwarennietmeerinstaatdelevenswijzetebepalen.uiteindelijkverloorrobertus degreepopzijngemeenschapenomstreeks1090waszenauwelijksteonderscheidenvanandere rijkeabdijenindebuurt. Robertus probeerde nog om de orde te herstellen door zijn argumenten kracht bij te zetten door naarderegelvanbenedictusteverwijzen.uiteindelijkmisluktedehervormingtoch,maarzewas een goede leerschool geweest voor de toekomstige stichters van Cîteaux. Aan het mislukken van MolesmehieldmenvooraleenpermanenteachterdochttenaanzienvanClunyoverenbeseftemen 5 Lekai

18 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode dat het aangaan van te nauwe banden met de feodale samenleving op termijn tot noodlottige gevolgenzouleiden HetNieuweKlooster In1090vertrokRobertussamenmet21monnikenomopeenandereplaatseen NieuwKlooster te stichten. Bij hen waren onder andere Albericus en Stefanus Harding. Robertus vroeg aan de pauselijkegezanteenofficiëleerkenningvanzijnnieuwklooster.destichtingsdatumvandeordeis niettoevalligop21maart1098,defeestdagvandeheiligebenedictus.voorhetkloosterinmolesme washetechtergezichtsverliesenzijvroegeneenoplossingvandepaus.opeensynodeinjuni1099 werd beslist dat de monniken van het Nieuwe Klooster 5F6 niet langer gebonden waren door hun gelofteaanrobertus.demonnikenwerdaangeradenomhungelofteopnieuwtedoen,maardan aanrobertus opvolgeralbericus.omdemonastiekevredetebewaren, kreeg RobertusMolesme terug. Albericus (1099T1109) wilde van het klooster een Benedictijnerabdij maken waar de Regel van Benedictusstrictwerdtoegepast.Denieuweabtverkreegpauselijkebeschermingtegenpogingen vanmolesmeomdeanderedissidentemonnikendiesamenmetrobertuswarenvertrokkenterugte halen. Na de dood van Albericus op 26 januari 1109 werd Stefanus Harding (1109T1119) tot nieuwe abt verkozen. Toen Stefanus abt werd was de toestand van de gemeenschap niet rooskleurig. De gebouwenwarenvervallen,hetaantalmonnikennamafenerwasvoedseltekort.omhieraanhet hoofd te bieden liet hij toe, in tegenstelling tot zijn twee voorgangers, om giften te ontvangen, zonder dat de geest van de religie eronder leed. Al gauw beschikte de abdij over een uitgestrekt grondgebiedwaaroplekenbroedersenbetaaldekrachtenactiefwaren.eveneensbelangrijkwasde toetredingvanbernardusvanfontainealsnovicein1113.dekomstvanbernardus,samenmeteen groep getrouwen uit de Bourgondische adel, stelde Stefanus voor twee problemen. Hij moest voorkomen dat de inmenging van de adel niet te groot werd en anderzijds was er een steeds nijpenderplaatsgebrek.hoeweleenuitbreidinghelemaalnietovereenkwammethetoorspronkelijk plan van Robertus van Molesme, kon Stefanus niet anders dan een aantal dochterkloosters op te richten. Tussen 1113 en 1115 werd La Ferté, Pontigny, Clairvaux (waar Bernardus abt werd) en Morimond,devier eerstedochters,gesticht. Opdatdegroeiendegemeenschapnietuiteenzouvallen,zagStefanusdenoodzaakeenhandvestop te stellen, het Charta& Caritatis. Hierin waren naastenliefde en eensgezindheid de gemeenschappelijke basis voor alle stichtingen. Op het eerste Algemeen Kapittel van september 1119werddeCharta&Caritatisgoedgekeurd.DepausbevesigdedegeldigheidervaninzijnbulAd&hoc& in&apostolici.vanafditmomentwerdnietmeerdenaam hetnieuweklooster,maardeordevan Cîteauxofdecisterciënzers,gebruikt BernardusvanClairvaux(1120T1153) ToenBernardusinCîteauxaankwam,hinghetlotvandenieuweordenogaaneenzijdendraadje.Al spoedig bleek in hem een geboren leider met een onbuigzame wilskracht te schuilen. Als goed opgeleidezoonvandebourgondischadeluitfontaines,washijookwelbespraakt. 6 Novi&monasterium. 10

19 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode ZijngeschriftenraaktenzeersnelverspreidoverFrankrijkenevensnelgroeidezijnnaamenfaam.Al snelwashijvoorzijntijdgenotendeleidergewordenwaarnaarzijhunkerden. Ineentijddiegekenmerktwerddoorpolitiekeonrusten,wisthijzichalsdiplomaattothetcentrum vandeeuropesepolitiekoptewerken.zijnsucceszatinzijnmoreeloverwicht,zijnonzelfzuchtige bedoelingenenzijnonweerstaanbarepersoonlijkheid.hetfeitdateuropazichrichttenaardearme, bescheidenabtvanclairvaux,bewijstdatindiedagenmorelemaatstavenbelangrijkerwarendan bruutgeweld. EénvandehoogtepunteninBernardus levenwasdeverkiezingvanéénvanzijnleerlingentotpaus. InopdrachtvanpausEugeniusIII(1145T1153)riepBernardusmetoverweldigendsuccesoptotde tweedekruistochtvan1147. SamenmethetsuccesvanBernardus,groeideookhetaantalkloostersvandeorde.Hierbijginghet nietaltijdomnieuwestichtingen,maarvaakvroegenkloostersvananderecongregatiestoelatingom totdeordetoetetreden. Deinvloedvanvroegerevernieuwingsbewegingenreiktemeestalnietverderdandegrenzenvanhet politieke territorium. Zij vonden geen algemene bijval, en vaak was er onvoldoende toezicht mogelijk.debewegingdiebernardusopgangbracht,hadechtereeneuropeeskarakter.alvrijvroeg zwermdencisterciënzersuitoverdehelechristelijkewereld.in1151teldedeorde333stichtingen, ennogeengoedeeeuwlaterwasditcijferuitgegroeidtot Dekruistochten Gedurende de 12 de eeuw gingen de pausen zich steeds meer met tal van religieuze en politieke aangelegenhedenbezighouden.zijhaddenhiervoorechtergeenvastestaf,endehulpvanmensen alsbernarduswasdanookonontbeerlijk.datjuistdecisterciënzershiervoorzoaangewezenwaren, kwam doordat zij een hechte organisatie achter zich hadden, overal en in grote getalen aanwezig wareneneenaantalvandemeestbegaafdeenenergiekemensenvandietijdinhunrangentelden6f7. Al in 1124 nam de abt van Morimond deel aan een eerste kruistocht. Bernardus zelf was zeer betrokkenbijhetoproepentotdetweedekruistocht.toeninduitslandeenhetzeontketendwerd tegendejoden,greepbernarduskrachtdadigin. Deorganisatievandederdekruistochtwasgrotendeelshetwerkvandecisterciënzers.Gerardus,de cisterciënzeraartsbisschopvanravennawerdtotpauselijklegaatbenoemdenbelastmethetpreken vanenoproepentotdekruistocht.veleabtenenmonnikenvandeordetrokkenmeemetdelegers. Het beoogde resultaat werd niet bekomen, en vele monniken overleefden de tocht niet. Voor Gerarduseindigdein1194dekruistochtvoordemurenvanAkko. 7 Niettemin lijken vele abten weinig gevoeld te hebben voor het zo weglokken van de monniken uit hun kloosters. 11

20 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 3.2HetgraafschapLoon7F VandeKarolingischegraafschappentothetgraafschapLoon HetverdragvanMeerssenuit870deeldeHaspengouwopinviergraafschappen.DeKarolingische graafschappenengouwenvielenopheteindevande9 de eninde10 de eeuwuiteen. Erontstaannieuwegrenzenenhetisduidelijkdatdenieuwegraafschappennietgewoonontstaan zijn uit versmelting van twee Karolingische graafschappen, maar uit de samenvoeging van brokstukkenvanverschillendegebieden.degrensaflijningwordtnuveelminderbepaalddoorhet publiekeofkoninklijkegezag,maarwordtbepaalddoormeerpersoonlijkeredenen,waarbijlokale politieke belangen een veel grotere rol spelen. Het publieke gezag is verbrokkeld en de administraties, voor zover daar nog sprake van is, worden vastgelegd door de lokale machtsverhoudingen. ErisgeenenkeldocumentairbewijsdathetgraafschapLoonvoor1031bestaanzouhebben,hoewel ertochalgemeenwordtaangenomendathetgraafschapvanafhetbeginvande11 de eeuwreeds bestond DeLoonsegraven8F9 DeeerstegekendegraafisGiselbert(1015T1044/46).ZijnopvolgerszijnEmmo(1044/46T1078/79)en Arnold I (1078/79T1125/35), die het territorium van het graafschap uitbreiden met een deel van Taxandrië. De regeerperiode van Arnold I werd gekenmerkt door de investituurstrijd. Als vazal van de Luikse prinstbisschop,washijmedeondertekenaarvandegodsvredeuit1082.vanzijnopvolgerarnoldii (1125/35T1138/41)isweiniggeweten. Arnold II wordt opgevolgd door Lodewijk I (1138/41T1171). Lodewijks regering is rijk aan gebeurtenissen.alsgraafvanloonvaardehijeenechtehaspengouwsepolitiek.inhetzuidoosten 8 Baerten1969enLyna Lijstvande15gekendegravenvanLoon: GiselbertI(1015T1044/46) Emmo(1044/46T1078/79) ArnoldI(1078/79T1125/35) ArnoldII(1125/35T1138/41) LodewijkI(1138/41T1171) GerardI(1171T1194) LodewijkII(1194T1218) HendrikI(1218) ArnoldIII(1218T1221) LodewijkIII(1221T1223/27) ArnoldIV(1223/27T1276/78) Jan(1276/78T1279) ArnoldV(1279T1323) LodewijkIV(1323T1336) DiederikvanHeinsberg(1336T1361) IndedoodsstrijdvanhetgraafschapLoonzijnGodfriedvanDalenbroek(1361T1362)enArnoldvanRummen (1361T1366)nooitechterkendalsgraaf. 12

21 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode probeerdehijverlorengeganestukkenvanhetoudegraafschaphochtteherkrijgen,inhetwesten tradhijoptegendegravenvanduraseninhetzuidwestenmengdehijzichindestrijdtegenhendrik deblinde,graafvannamen.zijnactievepolitiekheeftvruchtenafgeworpendiedeelsdoorhemzelf, deelsdoorzijnopvolgerkondengepluktworden GerardI(1171T1194) DeregeringvanGerardbegonvrijongelukkig.IneenconflictmetdegraafvanDuras,meendehij recht te hebben op een schadevergoeding, maar deze werd hem door keizer Frederik Barbarossa geweigerd.gerardkwamookinbotsingmetzijnleenheer,deprinsbisschopvanluik.herhaaldelijk haddendegravenvanloonzichbediendvankerkelijkebezittingenbinnenhundomeinofaande rand ervan. Gerard I was zo onvoorzichtig om nu ook een bisschoppelijk goed het voorwerp van gewelddadentemaken. DeLuikseprinsbisschopverzameldedesteunvandestadSintTTruidenenhetgraafschapDurasen omsingelde verschillende van Gerards burchten. Zowel de burcht in de hoofdstad Loon, als de burchtenvankolmont,brustumenmontenakenwerdenverwoest.doortussenkomstvandegraven van Namen en Henegouwen, werd een wapenstilstand bekomen. De prinstbisschop stelde geen zware eisen en nam genoegen met de belofte dat de graaf geen schadevergoedingen zou eisen. GerardverplaatstenoodgedwongenzijngrafelijkeburchtnaarKuringen. NadatGerardtijdelijkzijnmachtaanzijnjongerebroerHugohadovergedragen,vertrokhijopreis naarhetheiligeland.tijdenszijnafwezigheidlaaidendespanningenmethetgraafschapdurasweer hoogop.destrijddiehieropvolgde,werduiteindelijkinhetvoordeelvangraafgerardibeslecht. DuraswerddefinitiefingelijfdbinnenhetgraafschapLoon. AlsdankvoordezeoverwinningbesluitGerardIomopkruistochttegaannaarhetHeiligeLand.In eenstrijdvoordemurenvandestadakkosneuvelthijin Thepointofnoreturn:vandegraafendecisterciënzer 3.3.1Destichting DeexactestichtingsdatumvanHerkenrodewordtomsluierddoordenevelenvandetijd.Deoudste vermeldinggaatterugnaar12099f10,terwijlpasin1213deeerstetekstopduiktwaaringegevensstaan over de omstandigheden van de stichting. Het ontbreken van veel bronnenmateriaal over de stichtingsperiode heeft ervoor gezorgd dat in de volgende eeuwen de eigenlijke stichting als een religieuzedaadisvoorgesteld,ineenperiodedatdeabdissenerallebelangbijhaddenomzichals abdijvandegravenvanloonteprofileren. VolgensdelegendestichttegraafGerardIvanLoondeabdijin1182.Degraafschonktoeneendeel vanzijndomeinaanbroederhendrik(uitaulne)omereenkloostertestichten,naeenontmoeting met drie vrome vrouwen die in de bossen een kluizenaarsleven leidden. Historisch meer waarschijnlijkisdatgraafgerardi,dienadeverwoestingvanzijnburchtinborgloon(1179)naarhet 10 Ineenacteuit1209verkoopthetkapittelvanSintTBartholomeusteLuikeenbosdatzebezitteDonderslo (Meeuwen). Unde& notum& esse& volumus& tam& futuris& quam& praesentibus,& quod& nos& illam& partem& silvae& in& Donscelre,&quae&ad&nos&pertinebat,&ecclesiae&de&Herkenrode&rationabiliter&et&integre&vendidimus,& Transcriptie vanreusens

22 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode PrinsenhofinKuringenverhuisde,eendeelvanzijnlandgoedmoestverkopenomzijndeelnameaan dekruistochttebekostigen.ofditterreinreedsontgonnenwas,valtnietduidelijkuitdehistorische bronnenafteleiden.tochmagmisschienverwachtwordendatdegraafnetietsmeerverkochtdan eenbraakstukterrein.verderkreegdegraafnogeenlening,waarvoorhijeenaantaltiendenals onderpandgaf. In1194stierfGerardItijdenshetbelegvanAkkoenwerdzijnstoffelijkoverschotvolgensdelegende naardeabdijovergebrachtomerbegraventeworden.ditsterktookhetvermoedendatherkenrode eerder moet geïnterpreteerd worden als architectuur voor cisterciënzers in tegenstelling dan architectuurdoorcisterciënzers.inhetlaatstegevalkanervanwordenuitgegaandathetconcept vanhetkloostergebeurdeindefilosofievandeorde10f11.inheteerstegevalisdeabdijmeertezienals eenpropagandamiddel11f12 voordepersoondiedeabdijstichtteenerlater(metzijnfamilie)begraven wildeworden12f13. Aangezien de graaf zijn schuld aan de abdij niet meer kon inlossen, werden de tiendenrechten eigendomvandeabdij.hetverwervenvandezetiendenrechten,samenmetnoglatererechtenen schenkingen,vormtmeedebasisvanderijkdomvanherkenrode. Indeoorkondeuit1213bevestigdegraafLodewijkIIvanLoon(1195T1218)deoverdrachtvanhet landgoed. Zelf schonk hij uit liefdadigheid en voor zijn zielenheil de tienden van de gronden rond HerkenrodeaandejongeabdijenkwamdeabdijeveneensinhetbezitvandeTuiltermolen.Ineen akteuit1220wordtdeoverdrachtnogmaalsbevestigddoorarnoldiii(1218t1221),metdeexpliciete vermeldingdathetomeenverkoopging. Volgenseen18 de eeuwselijst13f14 wasdeeersteabdisvanherkenrodeingeltrudei(1182t1205).hetis indezeperiode(1194t1200)datdegemeenschapdetoestemmingkreegomhetcisterciënzerhabijt 11 Hierdientopgemerktdatvooralinvrouwenabdijentochalregelmatigvanhet algemenecisterciënzermodel werdafgeweken. 12 Ookdelaterearchitectuurvandeabdijisnogsteedsindatopzichtverwezenlijkt.Andereabdijendiegesticht zijn voor en door een lokale heerser en waar de abdijkerk als grafmonument diende, zijn onder andere de abdijen van Orval, Clairefontaine en Villers. Er dient opgemerkt te worden dat dit telkens om nieuwe 12 de eeuwsestichtingengaat.inhetgevaleenoudeabdijvan(meestal)debenedictijnerorde(bv.aulne)overgaat naardecisterciënzerorde,isdebandmetdelokaleheersersvaakveelmindersterk.indatgevalgaathetmeer om architectuurdoorcisterciënzers. 13 Coomans2004:62T Lijstvande34abdissenvanHerkenrode: IngeltrudeI(1182T1205) JuttaI(1205T1237) IngeltrudeII(1237T1257) JuttaII(1257T1272) Margareta(1273Tvoor1281) AleidisvanDiest(1281T1302) MargaretavanStein(1303T1333) AgnesvanGuigoven(1335T1337) BeatrixvanLobosch(1341T1354) AleidisvanWaanrode(1354T1365) CatharinavanKerkom(1365T1391) CatharinavanGoetshoven(1395T1412) AleydisvanRijkel(1414T1433) ElisabethvanKerkom(1433T1442) BéatrixvanReckhoven(1442T1447) CatharinavanSchoonbeek(1447T1456) CatharinaPipenpoy(1456T1491) 14

23 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode te dragen, hoewel het helemaal niet zeker is dat er toen al sprake was van een vrouwenklooster. OnderleidingvandetweedeabdisJuttaI(1205T1237)werdHerkenrodein1217officieelopgenomen indecisterciënzerorde.dezeincorporatiewerdin1218bevestigddoorpaushonoriusiii,dietevens debezittingenvandeabdijonderzijnbeschermingnam,waardoorherkenrodenietmeeraanhet wereldlijkegezagonderworpenwas14f15.degeestelijkeleidingvanherkenrodewerdtoevertrouwdaan deabtvandeabdijvanaulne(prov.henegouwen) Demiddeleeuwen:bloeienverval De13 de eeuwwordtvooralgekenmerktdooreengroteaangroeivanhetpatrimoniumvandeabdij. Een heel aantal domeinen en landerijen werden door de graven van Loon ofwel geschonken (voornamelijk in de vroege 13 de eeuw), ofwel verkocht (voornamelijk vanaf 1285, maar ook al eerder). Op veel plaatsen verwierf Herkenrode ook het patroonaatsrecht op de kerk en de tienden. Ten gevolge van het niet terugbetalen van een open schuld, verkreeg de abdij de uitbating van de visvangstopeenstukvandedemer. Regelmatigwarenerbetwistingenoverdebezittingenenpriviligesdiedeabdijverworvenhad.Om zichhiertegentewapenenvroegdeabdijregelmatigbevestigingenaanallerleiautoriteiten. Ookinhetbeginvande14 de eeuwgingdeuitbreidingvanhetpatrimoniumonverminderdvoort15f16.in eenaantalgevallentredenenkelekoordamesophetzijinpersoonlijkenaam,hetzijinnaamvande abdij.veelverkopenzijnnunietmeergemaaktmetdegroteherenofdeplaatselijkeadel,maarmet personenuitburgerlijkemiddens.langzaamaanechterverliestdeabdijaanfinanciëleslagkrachten moetenenkeleabdisseneigendommenterugverkopen. GertrudisdeLechy(1491T1519) MechtildisdeLechy(1519T1548) AleydisdeLechy(1548T1561) CatharinavanGoer(1561T1579) AlbertinavanSchwartsenberg(1579) CatharinavanGavre(1579T1585) AnnavanderBlocquerie(1585T1620) MargarethadeBerghes(1620T1637) BarbaravanHinnisdael(1637T1653) AnnaCatharinadeLamboy(1653T1675) ClaudiadeMerode(1675T1702) CatharinadeMombeeck(1702T1725) GertrudisdeMettecoven(1725T1728) BarbaradeRivièred Arschot(1728T1744) AnnedeCroy(1744T1772) AugustinavanHamme(1772T1790) JoséphinedeGondrecourt(1791T1796) 15 Alle eigendommen van de cisterciënzerorde waren aan zowel het wereldlijk als het kerkelijk gezag ontrokken.ditbetekendeonderanderedatdewereldlijkeherengeenbelastingenkondeninnenennietaan rechtspraakmochtendoenopdezedomeinen.ontrokkenzijnaanhetkerkelijkgezagbetekendevooraldatde plaatselijkebisschopgeenbevoegdheidhadoverdeabdijenzichnietkoninmengenbijdeverkiezingvaneen nieuweabtofabdis. 16 Omsteeks1350vermeldendecartulariavandeabdijgeenaankopenmeervooreenperiodevanongeveer20 jaar. 15

24 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode OnderhetabbatiaatvanMargaretavanStein(1303T1333)gebeurdeinViversel(bijBolderberg)een mirakel toen een priester een stervende de laatste sacramenten wilde toedienen. Toen enkele aanwezigen een hostie aanraakten, begon die te bloeden. De hostie werd naar een kapel overgebracht, en na overleg met de pastoor van Lummen, werd besloten de wonderhostie naar Herkenrodeovertebrengen.Bijdeoverbrengingervangebeurdentalrijkewonderbaretekenenen bijaankomstindeabdijbegonnendeklokkenspontaanteluiden.ondankshetfeitdatcisterciënzers doorgaansgeenpelgrimsaantrekken,werddehostiedoortallozebedevaardersvereerd16f17. De oudste gekende afbeelding van de abdijkerk (fig. 3.1) stamt eveneens uit de 14 de eeuw, meer bepaaldopeengeïllustreerdeaflaatbriefuit1363.dezeéénbeukigekerk,doorgaanstoegeschreven aanabdisbeatrixvanlobosch(1341t1354),wasopgetrokkenuitijzerzandsteen.deabsisinmergelof kalksteenisvijfhoekigeneriseenkleinedwarsbeukofzijkapeltezien.tegendekerkmuuriseen galerijafgebeeld,vermoedelijkeendeelvanhetkloosterpand. Toch mag er van uitgegaan worden dat er vóór deze periode al een kerk bestond in Herkenrode. GraafArnoldVschenktimmersin1321eengeldsomomvijfkapellentebekostigen.Eeneerstekapel wasvoorzienindekerkvandeaugustijnentehasselt,tweeanderekapellenkwamenindekerkvan Kuringen,eenvierdewasvoorzienindekapelvanRast(tussenKuringenenHerkenrode,nabijhet Aldenhof)eneenlaatstekapel,tererevanSintTJankwamindekerkvanHerkenrode17F18. Foto2.1Detailvaneenaflaatbrief(1363)metdeoudsteafbeeldingvandeabdijkerk(FotoPCCE). 17 Demassaletoevloedvanbedevaardershadookeenpositievefinanciëleinputvoordeabdij.Dearchitectuur vandeabdijishiernaarookuitgewerkt.zokanhet overdreven monumentalepoortgebouwuit1531alseen architecturaalbakengezienwordenvoordevelepelgrims.omdestromenpelgrimsingoedebanenteleiden, isookindeabdijzelfeenspecifiekecirculatieuitgewerkt.inde17 de eeuwmonddedituitinhetmonumentale altaardatalsschrijndiendevoorhetheiligsacramentvanmirakel. 18 Daris1874:22T23. 16

25 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode OnderhetabbatiaatvanAleidisvanWaanrode(1354T1365)stierfdelaatstegraafvanLoon,Diederik vanheinsberg(1336t1361).netalsalzijnvoorgangerswildehijindeabdijkerkbegravenworden. Volgens de Hasseltse geschiedschrijver Mantelius werd dit geweigerd omdat men ervan overtuigd wasdatdegraafnoggeëxcommuniceerdwastengevolgevaneenconflictmetrome.dezebeslissing was evenwel in 1346 opgeheven, maar niettemin werd de graaf niet in Herkenrode, maar in het HasseltseAugustijnenkloosterbegraven.DezebegrafenisvormdeheteindevanhetgraafschapLoon, datdefinitiefopginginhetprinstbisdomluik(1366). Op het einde van de 14 de en aan het begin van de 15 de eeuw viel de economische kracht van Herkenrode wat terug. Na enige jaren kwam langzaamaan een herstel. Veel van de koordames kochten in persoonlijke naam goederen en erfrenten aan om die dan naar het klooster door te sluizen RenaissanceonderdeLechy Vanafdetweedehelftvande15 de eeuwzorgdenaanhoudendeconflictentussendebourgondische hertogen en de Luikse prinstbisschoppen voor problemen. De abdij werd verplicht schattingen te betalen,terwijlookveellanderijenenpachthovenwerdenvernielddoorrondtrekkendelegers.de heropbouwvandeabdijslorptezoveelgeldop,datweereenaantaldomeinenenrechtenverkocht moesten worden. In 1498 kreeg abdis Gertrudis de Lechy (1491T1519) van paus Alexander VI de toelatingomvoor1500rijnsguldenaanbezittingenteverkopen. Na1510verbeterdedepolitiekeeneconomischetoestand.Deoorlogsdreigingnamafendooreen heroplevingvandehandelendelandbouw,zagdeabdijhaarinkomstenweerstijgen.onderimpuls vanabdisgertrudisdelechyenprinstbisschopeveraardvandermarck(1505t1538)kwamereen verstrenging van de kloostertucht en werden de orderegels strikter nageleefd. Er werd begonnen metdebouwvaneennieuwverblijfskwartiervoordekoordames. Herkenrode kende een nieuwe bloeiperiode onder de abbatiaten van Mechtildis de Lechy (1519T 1548)enAleidisdeLechy(1548T1561).MechtildisdeLechygafin1521bouwmeesterConradvan Nurenberghdeopdrachtomdenieuwekerkaftewerken.Onderhaarabbatiaatwerdenprachtige glasrameninhethoogkooraangebracht.voortsbesteldezeop15mei1532eenmajolicategelvloer bij PeterTFrans van Venedigen18F19. De vierkante centrale tegels, met onder andere historische personages,bijbeltaferelenendieren,werdenomringddoorzeshoekigetegelsdiemetplantenten bloemmotievenversierdwaren.op20juli1532gafdeabdisopdrachthetgebeentevandestichters vanherkenrode,degravenvanloon,optegravenenineenmonumentalesarcofaagaandevoet vanhethoofdaltaarbijtezetten. 19 DenaamvandezeAntwerpsekoopmanduiktnogenkelemalenopinaankopen.Hoewelvroegergedacht werd dat hij de vervaardiger van de majolicattegelvloer was, blijkt hij enkel als tussenpersoon te hebben opgetreden. 17

26 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.3.2:Zichtophetpoortgebouw(1531)voorderestauratie. Debouwactiviteitkendeeenhoogtepuntmet debouwin1531vanhetpoortgebouw(fig. 3.2), in 1542debouwvaneennieuwrefugiehuisindeMaastrichterstraatteHasselt,deaankoopvaneen refugiehuisinsintttruiden,debouwvaneennieuwebrouwerijtussen1547en1550endebouwvan hetherenhuisin Woeligejaren DeeerstejarenvanhetabbatiaatvanCatharinavanGoer(1561T1579)wareneenvoortzettingvande voorspoed van de voorbije halve eeuw. In 1566 brak in de Spaanse Nederlanden echter de Beeldenstorm uit, en een jaar later volgde een gelijkaardige opstand van protestanten in het prinsbisdomluik.detachtigjarigeoorlog(1568t1648)dievervolgensuitbraklietzichookvoelenin Herkenrode. De abdij moest losgeld betalen om zich te behoeden van plunderingen en de vele troepenbewegingen hadden een negatieve invloed op de landbouw. De abdij zat in geldnood en moestweeromeigendommenverkopen. HetabbatiaatvanAnnavanderBlockerien(1585T1620)vormtdeovergangtussendecrisisjareninde 16 de eeuwendeperiodevanherstelinde17 de eeuw.hettwaalfjarigbestand(1609t1621)bracht rustendelandbouwherleefde.hierdoorstegendeinkomstenvanhetkloosterookopnieuw. NahetbeëindigenvanhetTwaalfjarigBestandwistdeabdijzichdooreenaantalbeschermbrievente onttrekkenaanhetgeweld.abdismargaretavanbergen(1620t1637)kreegwelafterekenenmet FransesoldatendiehetplattelandplunderdenmaarwistdankzijdetussenkomstvandeHasseltse stedelijke milities een plundering van de abdij te voorkomen. Ook de abdissen Barbara van 18

27 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hinnesdael (1637T1653) en Anna Catharina de Lamboy (1653T1675) kregen met onlusten en plunderingentemaken Eentweederijkebouwperiode NadeVredevandePyreneeën(1659)konAnnaCatharinadeLamboybeginnenaanderestauratie vanhaarabdij.alsgeenanderheeftzehaarstempelgedruktophetuitzichtvandeabdijmetde bouwvandetiendenschuur(1656),debouwvandenieuweinfirmerie(1658,fig.3.3),deverbouwing vandeoudeinfirmerietotdamesvertrekken,hetbijbouwenvaneensacristieaandekerk(1661)en debouwvanhethoevecomplexmettweehoektorens(1669).zelieteennieuwhoofdaltaarmaken dat de uitstraling van Herkenrode nog moest vergroten en bestelde een kunstig mausoleum voor zichzelf.opvraagvandezeabdisbegonlandmeterpietermeysmanin1669aanhetopmetenvan alleeigendommenentiendengrondenvandeabdij.zijnwerkresulteerdein1685ineenvijfdelige atlas(fig.3.4)19f20.eenkaartindezeatlastoontookdeabdijzelf.hieropzijnduidelijkdeverschillende gebouwen waar te nemen, en kan het bovengronds verloop van het grachtenstelsel bestudeerd worden. Fig.3.3:Zichtopdeinfirmerie. 20 DeeigendommenvanKasselaar,BokrijkenDonderslagwerdenhierinnietopgenomen. 19

28 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.3.4:UittrekseluithetkaartboekvanMeysmanmetaanduidingvanhetprojectgebied. Nadezeperiodevanrustenherstelbrakennieuweonlustenuitenwerddeabdijenkelekerendoor Fransesoldatengeplunderd.HetabbatiaatvanClaudiavanMerode(1675T1702)isookeenwoelige 20

29 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode periode omwille van de secularisatiepogingen20f21 door de Luikse adel. Uiteraard was de cisterciënzerordehiertegengekantomdatzemetherkenrodeeenhelerijkeabdijzouverliezen Derijke18 de eeuw De abdij treedt de 18 de eeuw binnen onder abdis Catharina van Mombeek (1702T1725). De vele adellijkekoordameslevenereenleventjenaarhunstand,gekoppeldaaneenstriktspiritueelleven. Hierop zag tot het begin van de 18 de eeuw de abdij van Aulne toe, maar deze taak wordt overgedragenaandeabdijvanvaltdieu. Veelgeldvandeabdijginguitnaarhetbestellenenaankopenvankunstschattenenhetverfraaien van de gebouwen. Aanvankelijk waren dit maar kleine werken, maar in 1768 deed abdis Anne de Croy(1744T1772)eenberoepoparchitectLaurentBenoitDewez(1731T1812)omdeheleabdijnaar classistische normen te herbouwen. Een volledige nieuwbouw was gepland (fig. 3.5)21F22, maar uiteindelijk zou enkel het nieuwe abdissenkwartier gerealiseerd worden omdat de visie van de volgende abdis, Augustine van Hamme (1772T1790), niet overeenkwam met die van haar voorgangster. Augustine van Hamme liet de Luikse architect Barthélemy Digneffe (1724T1784) nieuweplannenvooreenkloosterkerktekenen,maarookhierkomtnietsvaninhuis. In1786probeertdeLuikseadelopnieuwomHerkenrodeteseculariseren.BijdedoodvanAugustine van Hamme zorgt verdeeldheid onder de zusters ervoor dat er geen nieuwe abdis kon worden gekozen.deluikserevolutie(1790)brakonverwachtuitennahetbeëindigenhiervanhaddeprinst bisschopandereprioriteiten. ToenabdisJosephinedeGondrecourt(1791T1796)uiteindelijkverkozenwas,kreegzealgauwafte rekenenmetfranserevolutionairendiein1792eeneerstekeerdeoostenrijksenederlandenenhet Prinsbisdom Luik binnenvielen. Na enkele maanden werden deze vijandige troepen, die op nieuwjaarsdag 1793 een inventaris van de goederen waren komen maken, verdreven. De vrijheid wasmaarvankorteduur,indezomervan1794trokkendefranseneentweedemaalherkenrode binnen. De zusters waren toen al gevlucht naar Ratingen (nabij Düsseldorf). Met een wet van 1 september1796werdenallekerkelijkeinstellingenafgeschaftenverwerdhunbezittot nationaal domein.op12decembervandatzelfdejaarwerdendezustersverplichtdefinitiefhuneeuwenoude kloosterteverlaten.eenkaartuit1792laathetbezitvandeabdij,metaanduidingvandefunctievan degebouwen,mooizien(fig.3.6). 21 Historisch was Herkenrode onttrokken aan de wereldlijke en kerkelijke machten. Door de abdij tot een kapittelvoorkannunikessenomtevormen,woudeluikseadelzichvoorzienvaneengoedeverblijfplaatsvan haaroverbodigedochters,dieterug(enmetbehoudvanallemeegebrachteeigendommen)kondenuittreden alszicheengeschiktehuwelijkskandidaataandiende. 22 Dewezdeedeenopmetingvandebestaandetoestandvandegebouwen,omdezevervolgensgefaseerdafte breken en te vervangen door de nieuwbouw. Dit opmetingsplan is nu een goede bron om zowel het gebouwenareaalalsdebinnenindelingbetertekennen. 21

30 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig. 3.5: Opmetingsplan van architect Dewez met aanduiding van het projectgebied (Foto PCCE). 22

31 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.3.6:Schetsuit1792metaanduidingvandeverschillendegebouwenenhetgrachtenstelsel Herkenrodenadeabdij NadeFranseRevolutiewerdhethelekloosterdomeinverkocht(1797)aandetweerijkeindustriëlen Guillaume Claes en Pierre Libotton. In de kerk werd een suikerraffinaderij ondergebracht, de tiendenschuur deed dienst als spinnerij en de molen bleef behouden. Het 18 de Teeuwse abdissenkwartier werd omgebouwd tot kasteeltje en de Franse tuin veranderde in een Engelse landschapstuin. Vrijsnelvolgdeechterdeaftakelingvanhetsite.Zowerdendekunstschattenvandekerkenhet kloosterverspreidoverdevelekerkenindeomgeving.in1826brakvervolgenseenverwoestende branduitdieveelkloostergebouwenindeaslegde.hieropvolgdedegrondigeafbraakvandekerk en het kloosterpand in Aangezien de eveneens afgebrande molen nog een economische functiehad,werdzeherbouwdenzelfsvergroot. 23

32 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode In1972verkochtéénvandetestamentaireerfgenamenvandefamilieClaes,AndréHermant,een deelvandeabdijaandedamenkanunnikessenvanhetheiliggrafuitbilzen.sindsdienwonenerop Herkenrodeterugzusters. HetVlaamsGewestkochtdeoverigegebouweneneen110hagrootdomeinaanop12mei1998. Momenteelismenvolopbezigmetderestauratievandegebouwen,enwordteentotaalconcept voordehelesiteuitgewerkt.indezeplannenkaderenookdearcheologischeopgravingen. 3.4Archeologischevoorkennis In2004en2005vondenopgravingenvandeverdwenenabdijsiteHerkenrodeplaats(fig.3.7).Zeker voordepretofvroegeabdijfaseendeeersteabdijfase,zijndezegegevenseengroteaanvullingen ookveranderingvandegekendegeschiedenis. Vooreerstwerdenderestenvaneenoudewatermolen(minstens2 de helft12 de eeuw),inleengeven door de graaf van Loon aan een zekere Tegnon, opgegraven. Toen de graaf zijn eigendom wilde verkopenaanbroederhendrik,werdtegnonbijnaverplichtzichhierinteschikken,enzijnmolente verlaten.deonmiddellijkeaanwezigheidvanwaterendrijfkrachtopdesite,maaktedeplaatszeer aantrekkelijk. Vervolgens nemen enkele broeders, onder impuls van broeder Hendrik, hun intrek in het molengebouw.inbusselsverhaalisdeidentificatievanhetleengoedalshetaldenhofverkeerdelijk, en moet dit slaan op het molengebouw. De kolonisatie van Herkenrode zou dus niet vanuit het Aldenhofgebeuren,maarvanopdesitezelf Nadatdewatermolendefinitiefbuitenwerkingwordtgesteld(late12 de eeuw),breidtdeabdijverder uit.sporenvaneennoordelijkeenoostelijkevleugelwerdenonderzocht.deliggingvandekerkkon uiteindelijkookvastgesteldworden. Dedateringvandeabdijkerkkonbijgesteldworden.Erwordtuitgegaanvaneenbouwtussen1317 (binnenbrengenvanhetheiligsacramentvanmirakel)en1323(doodvangraafarnoldvdieomwille vandenognietvergenoeggevorderdestaatvandewerkeninaverbodebegravenmoestworden). Hoewelvaneennogouderekerkgeensporenwerdenteruggevonden,durvenweaannemendater zichopdezelfdelocatiealvanafdeeindevan12 de eeuweenkerkofkapelbevond. Deproblemenronddedateringvandezekerk,leiddenonsnaarheteigenlijkeconceptvandekerk. HetwasheelduidelijkdatdeLoonsegravendeabdijvooralconcipieërdenvoorhuneigenroemen prestige.zoalsopmeerplaatsenhetgevalwas,isersprakevaneenarchitectuurvoorcisterciënzers. Hetgrondplanvandeabdijvoldoetnietaanwatalgemeengenomenhettraditioneelplanvaneen cisterciënzerabdijwordtgenoemd. Nietzozeerdewensvooreennieuwestichtingtedoenineenonontgonnenstreekbrachtbroeder HendriknaarHerkenrode.Voorhetprestige van de graaf van Loon was het belangrijk dat hij een abdij van een goed aangeschreven orde in de onmiddellijke omgeving van zijn verblijfplaats, het Prinsenhof,had. TochmaghetbelangvanHerkenrodevoordegravenvanLoonnietoverdrevenworden.Andersom waren de graven van Loon wel heel belangrijk voor Herkenrode. In 1532 wordt de legendarische schenking van de graaf van Loon beschreven op een grafmonument in de nieuwe abdijkerk. De zustersgebruiktentoendegravenvanloonomhuneigenprestigeteverstevigen. 24

33 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Figuur3.7:Schematischevoorstellingvandeverschillendefasen: PreTofvroegeabdijfase(midden12 de eeuw):groen Eersteabdijfase(113 de T15 de eeuw):blauw TweedeabdijfaseA(16 de eeuw):geel TweedeabdijfaseB(17 de eeuw):paars Tweedeabdijfase(18 de eeuw):appelblauw Vervalfase(19 de T20 ste eeuw):bruin 25

34 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Indeeerstehelftvande16 de eeuwwaserinherkenrodeeenongekendebouwactiviteit.deabdij hersteldezichvandetegenslagenopheteindevande15 de eeuw,eneenbelangrijkerolwashierbij weggelegdvoordeabdissengertrudis,mechtilidisenaleidisdelechy.eenbewaardebundelmet contractenuitdeperiode1512t1550laatonstoeeenbeeldtekrijgenvandegroeivandesite. Hetoudstenogbestaandegebouwuitdezeperiodezijndezusterverblijven.Methetbeginvande bouw van de nieuwe kloosterkerk, volgens ons te dateren tussen 1512 en 1519, werden de veranderingenpasechtduidelijk.deoudemiddeleeuwseabdijkerkwerdverbreedenmetwel24m verlengd. De verschillende gebouwen uit deze periode konden uitvoerig onderzocht worden tijdens de opgravingen.hetkloosterpandwasnuweleengeslotenvierkant. Het einde van de 17 de eeuw stond in het teken van een revival in de verering van het Heilig SacramentvanMirakel.Eengrootdeelvandebouwactiviteituitdezeperiodeishieropafgestemd. Debouwvandesacramentskapel,hetnieuwehoogaltaar,degalerijtenzuidenvandekerkenhet kruiskoorzijnhiervandegetuigen,bedoeldomdepelgrimsstroomineengoedebaanteleiden.de monumentaliteitvanvooralhetaltaarmoethetprestigevandepelgrimageenkelverhoogdhebben. Ook de andere bouwactiviteiten tonen het indrukwekkende beeld dat de abdij van zichzelf wou geven. De infirmerie is een architecturaal staaltje van meesterschap, en de tiendenschuur met de abdijhoevetonenopmonumentalewijzeaanwaardeabdijhaarinkomstenvandaanhaalde. De18 de eeuwisdeeeuwvandeplannen.veelervanwordtnietverwezenlijkt.tochkrijgtdeabdij eennieuwuitzicht.deverschillendeabdissenproberenhunabdijaantepassenaandewensenen stijlenvanhuntijd.archeologischishiervanuiteraardweinigterugtevinden.tochbewijzendevele kunstwerken, nu verspreid over de weide omgeving van Hasselt, de ongelofelijke rijkdom van de abdij. In het huidige projectgebied zijn nog geen systematische opgravingen uitgevoerd. Het geofysisch onderzoekdatvoorafgaandaandeopgravingenvan2004t2005werduitgevoerd,hadookbetrekking opdeambachtelijkezonevandeabdijenhierbijwerdenweleenaantalstructurenwaargenomendie mogelijkgelinktkunnenwordenaandevoorlopervandehuidigemolen. De resultaten van de weerstandmeting zijn weergegeven in fig Hierop zijn heel duidelijk de zuidelijkekerkmuurendedubbelemurenvanhetkloosterpand,metaanliggendevertrekken,waar tenemen.ookindeindustriëlezonezijnduidelijkeconstructieswaartenemen. Fig. 3.9 toont de interpretatie die de uitvoerders van het geofysisch onderzoek maakten. De meerderheidvandesporenzijngesitueerdrondhetcentralekloosterpand(r1).inhetmiddenvande kloostertuinmenenzijenkelboomgatenofeenwaterput(r2)waartenemen.desporenr3enr4zijn detweemurenvandewestelijkepandgang,spoorr5vormtdenoordelijkepandgangenspoorr6 maaktdeeluitvandeoostelijkepandgang.tennoordenvanhetkloosterpandwerdeenduidelijke aftekeningvaneengebouw(r10)waargenomen.dezeconstructiekreeginhetlaterearcheologisch onderzoekdenodigeaandacht.ookspoorr11istoetewijzenaandegebouwentennoordenvande pandgang. TenzuidenvanhetkloosterpandbevindenzicheenaantaloostTwestgeörienteerdeanomaliën(r7) diewijzenopdezuidelijkekerkmuurenr8zoudeeluitmakenvanhetzuidelijketransceptvande kerk.deonderzoekersmenenookdeabsisvandekerk(r9)waartenemen. Hetarcheologischonderzoekweesuitdatvooraldeveronderstellingenoverr8enr9nietblijkente kloppen.hetzuidelijketranseptbevondzichmeeroostelijk,endekerkabsisslootmooiaanbijde nogbestaandekapel. 26

35 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.3.8:Deresultatenvanhetweerstandsonderzoek(Strutt2003:fig7). Fig.3.9:Degeïnterpreteerderesultatenvanhetweerstandsonderzoek(Strutt2003:fig8.) 27

36 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Spoor r13 is te interpreteren als de kloostermuur, terwijl sporen r16, r17 en r18 nu als grachten geregistreerdzijn.desporenr14enr15,indeindustriëlezone,zijnalsgebouwmurenwaartenemen op het opmetingsplan van architect Dewez, maar aangezien geen archeologisch onderzoek op dit terreinwerduitgevoerd,konditnietgecontroleerdworden. Ookmethetmagnetometrischonderzoekwerdeneenaantalduidelijkewaarnemingengedaan.De resultatenzijntezienopfig3.10.opdezefiguurzijnhetkloosterpandenaanliggendekamersgoed waartenemen.maarvooralindeindustriëlezonezijndewaarnemingenzeerhelder. Fig.3.10:Deresultatenvanhetmagnetischonderzoek(Strutt2003:fig.5). Deinterpretatievandeuitvoerdersvanhetonderzoekisweergegeveninfig.3.11.Hetbeelddatmet deweerstandsmetingbekomenwas,komthiermeegoedovereen.deanomaliëntonenderestenvan de noordelijke vleugel (m4 en m5), met de aftekening van het massieve gebouw m3. Aan de oostelijke pandgang (m6) zijn muuraftekeningen van een aantal kamers (m7, m8, m9 en m10) aangetroffen.volgenshetgrondplanvanarchitectdewezgaathethierommurenvanonderandere dekapittelzaalendesacristie. Ookbijdezewaarnemingenkwamendesporenvandezuidelijkemuur(m14)vandeabdijkerkende aanliggendegalerij(m15)tevoorschijn. Vermoedelijkzijndegebouwenindeindustriëlezonevoornamelijkopgetrokkeninijzerzandsteen. Ditkaneenverklaringgevenwaaromhetsignaalhierzoduidelijkwordtopgevangen.Onderandere detweemurenvandebrouwerij(m16enm17)enrestenvandebakkerij(m18enm20)zijntezien. Deanomaliem19lijkthettrajectvaneenoudegrachttetonen. 28

37 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Ondanksanderesuggestiesvandeuitvoerdersvanhetgeofysischonderzoek,blijkendesporenm1, m2,m11,m12enm13restentezijnvanhetgrachtenstelselopdesite. Fig.3.11:Degeïnterpreteerderesultatenvanhetmagnetischonderzoek(Strutt2003:fig.6). Fig.3.12toonteengecombineerdbeeldvandeweerstandsmetingendemagnetometrie.Vooralhet kloosterpandeneenaantalaanliggendekamerszijnhieropduidelijkzichtbaar.indenoordwestelijke hoekvanhetkloosterpanddomineerteenzwaarmassiefhetgeheel.deduidelijkeaftekeningwijst opeenconstructievanenigeomvang. Ookdemuurrestenindeindustriëlezonekomenduidelijknaarvoren.Ondankshetfeitdathiergeen archeologischonderzoekwerduitgevoerd,kanaangenomenwordendathethiervoornamelijkom gebouweninijzerzandsteengaat. 29

38 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.3.12:DegecombineerderesultatenvanhetweerstandsTenmagnetischonderzoek(Strutt2003: fig.11). 30

39 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hoofdstuk4 Resultatenvanhetsporenbestand Intotaalwerden88sporenopgetekend(fig.4.1)waarvanmuren(N=34)hetgrootstedeeluitmaken. Opgaand muurwerk dat in directe relatie staat met de archeologisch aangetroffen sporen werd eveneensgenummerdenbeschreven.sommigemurenwarenduidelijkbedoeldalsfundering(n=12) enhierdoorookzoaangeduid.aangeziendewerkputtennietvolledigonderzochtkondenworden, maarenkelvoorzoverdebedreigingdittoeliet,isvansommigeelementennietzekerofzealsmuur, danwelalsfunderinghebbengefungeerd,zekeromdatvansommigeelementendiezichonderhet huidigemaaiveldbevinden,werdvastgestelddatzealsmuurfungeerdendoordeaanwezigheidvan een vloerniveau of een bezetsel. Doordat de meeste muren onder het maaiveld werden aangetroffen, is het aantal afbraaksporen (N=23) eveneens aan de hoge kant. Verschillende afbraaksporenzijnongetwijfeldbinneneenzelfdeafbraakfasegemaakt,maarkondenophetterrein nietontegensprekelijkalsdusdaniggeïnterpreteerdworden.daaromwerdervoorgekozenomelke muurtevoorzienvaneeneigenafbraakspoor(hfi). Spoortype N % Muur 34 38,64% HFI(afbraak) 23 26,14% Fundering 12 13,64% Vloer 5 5,68% Bezetsel 4 4,55% Puinvulling 3 3,41% Deurlijst 2 2,28% Gaten 1 1,14% Gebrokenmolensteen 1 1,14% Bouwelement 1 1,14% Puinlaag 1 1,14% Vulling 1 1,14% Totaal % Fig.4.1:Tabelvandeaangetroffensporen. Vloerenenbezetselvormeneenkleineminderheidaansporenenlatenbeperkttoeomvloerniveau s en de binnent en buitenkant van bepaalde muren te interpreteren. De puinvullingen werden per werkput een nummer gegeven. Andere solide sporen zijn éénmalig aanwezig en meestal van toepassingopelementeninhetbestaandemuurwerk. 4.1Werkput1 Binnendewatermolensitueerdezichonderdebestaandevloer(S1en22)eenpuinlaag(S2)dieeen aantal resten van oudere bouwfasen en van voorgaande gebouwen bedekte (fig. 4.2). Van enkele muurresten(s4,s14ens18)kangesteldwordendatzedirectgelinktzijnaaneenrecenterefasevan de huidige watermolen. S4 betreft een bakstenen dwarsmuur, achteraan het gebouw. In het opgaande muurwerk (S6 en S38), boven het vloerniveau, werd geen bouwnaad of resten van aansluitinginhetbezetsel(s7)aangetroffen. 31

40 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.2:Allesporenkaart. S14(fig.4.3)betrefteenreekskleinebakstenensokkeltjesopeendoorlopendefundering(S13).De sokkeltjesendefunderingzijnduidelijktegendebestaandemuur(s11)gebouwd.zoalsopeenoude fototezienis,bevondzichindezezoneeensmal,verhoogdplatform(fig.4.4). 32

41 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.3:Bakstenensokkeltjes(S14)opeenfundering(S13)tegendebestaandemuur(S11). Fig.4.4:Zichtopdebinnenkantvandehuidigemolenmetlinkshetverhoogdeplatform. S18situeertzichtegendefundering(S21)vandebestaandezuidmuur(S16)enisduidelijktegende westelijke muur (S11) gebouwd. Deze muur lijkt niet verder door te gaan dan de vloerlijn. In het oostenlooptdemuurnietdoortottegendeoostelijkemuur(fig.4.2).hiermeekomts41(fig.4.3)in 33

42 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode het midden te staan van S18. Ook is de afstand van S18 met de sokkeltjes (S14) dezelfde als de tussenafstandvandesokkeltjeszelf. De noordelijke zijde van S11 draagt duidelijk de sporen van verbouwingen via een aantal bouwnaden.denoordelijkezijdevans23bevatdaarentegenslechtséénbouwnaadmets38.beide lijkentewijzenopeenuitbreidingnaarhetzuiden. Fig.4.2:S18,meteenabrupteinde,voordefundering(S21)vandezuidelijkemuur(S16). Andere aanwezige muren binnen werkput 1 zijn enkele rechthoekige restanten (S25 en S28) die duidelijke doorbroken zijn geweest om de fundering (S24) van de huidge oostelijke muur (S23) te bouwen(fig.4.4).tegenbeidemuurresteniswelbezetsel(fig.4.5)aangetroffen(resp.s27ens30) aan de binnenkant wat maakt dat het geen funderingsmuren zijn, maar opgaand muurwerk. De funderingen werden niet aangetroffen omdat er niet dieper gegraven moest worden. Tegen de noordzijdevans28zijneenaantalstructurenaanwezig(s31ens32,metlaternogs35)waarvande functienietgeheelduidelijkis(fig.4.6). De aangetroffen muren (met uitzondering van S31) corresponderen met resten die aan de buitenzijde van de oostelijke muur werden aangetroffen. Bij S25 is in het zuiden geen hoek vastgesteldomwillevandelatereverstoringdoorhaards22,hoewelvermoedkanwordendatdit overeenkomtmets21aandebuitenzijde. Eenomvangrijkelementdatwerdaangetroffeniseenintweegebrokenmolensteen(S3)dieinde puinvulling (S2) werd verwerkt en zich situeert tussen S4 en het bestaande muurtje aan het raderwerk. Uitstekende delen van dit bestaand muurtje zijn zelfs rechtstreeks op de molensteen gebouwd.eenlaatsteelementzijntweekorterijenvaneenbakstenenvloertjezondermortel(s39), datduidelijkinsituaanwezigiseneenvloerniveaukanzijn.hetsitueertzichopdezelfdehoogteals de fundering van de sokkeltjes (S13 en S40) waardoor het kan zijn dat dit S13 en S40 ook dienst dedenalsvloerniveau. 34

43 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.3:Sokkeltje(S41)metmogelijkefundering(S40). Fig.4.4:S25(opdevoorgrond)enS28zijnduidelijkdoorbrokendoordeoostelijkemuur(S23en S24). 35

44 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.5:Detailvanhetbezetsel(S30)tegendebinnenkantvanS28. Fig.4.6:Muurtjes(S35enS32)gebouwdtegenS28. 36

45 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 4.2Werkput2 Werkput 2 betreft de huidige aftakking van de Demer voor het laten functioneren van de watermolen. Het deel waar het wiel stond, maakt echter geen deel uit van het archeologisch onderzoekwaardoorditdeelvanhetgebouwnietnaderwerdonderzocht.watweldeeluitmaakte vanhetarcheologischonderzoekisdeinmetingenontmantelingvandebestaandekademuren(fig. 4.7) om toe te laten een betonnen vloerplaat en fundering te leggen om de kademuren later opnieuwoptebouwen.nadatdetakvandedemerwasafgedamdenhetwaterniveauverlaagdwas, kondekademuurontmanteldworden.ditliettoeomdeachterliggendebodemopbouwtebekijken. Hieruit blijkt dat er een ophogingspakket aanwezig is in verschillende lagen, die eerder een verschillende herkomst van het materiaal weerspiegelen en niet zozeer een verschil in ophogingsfase.welzijnzowelonderaanhetnoordelijk(fig.4.8enfig.4.9)alshetzuidelijkeprofiel enkelehoutenbalken(horizontaalenverticaal)aangetroffendiedefunderingzijnvandebeschoeiing van de Demerarm. De houten balken situeerden zich in het natuurlijke alluviale sediment en bevonden zich altijd onder water, wat een goede bewaring toeliet. De instabiele opbouw van het profielendemoerassigebeddingvandedemerlietenniettoeomhetprofielendehoutenbalken vannaderbijteonderzoeken. Vanhetzuidelijkeprofielkonvaneengelijkaardigebalk,diehorizontaalnogdeelsinhetmuurwerk stak,weleenstaalgenomenworden,maaraangezienzeopdezemanierdirectgelinktkonworden met het huidige 19 de Teeuwse gebouw is dendrochronologisch onderzoek niet nuttig. Tevens kon vastgesteldwordendatvoordebouwveelrecuperatiemateriaalgebruiktis,watdemogelijkheidvan eenteoudedatering(oudhout)sterkvergroot. Fig.4.7:NoordelijkemuuraandeDemermethetoorspronkelijkewaterniveau. 37

46 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.8:Bodemopbouw(Pr1)achterdenoordelijkemuurmetaanduidingvandehoutenbalk. Fig.4.9:Detailvandehoutenbalken. 38

47 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 4.3Werkput3 Werkput3betreftdeuitgegravensleufaandewestelijkebuitenmuur(fig.4.10).Aanhetzichtbare muurwerk alleen konden al verschillende bouwfasen en verbouwingen ontleed worden. Er is een duidelijk dichtgemetseldedeuropeningaanwezig met een ontlastingsboog, die later is doorbroken dooreenvenster.demuurwaarditdeurgatdeelvanuitmaakt, steekt iets uit ten opzicht van de zuidelijkehelftvandemuur.deraamkozijnenzijnanders,evenalsdebogenbovenderamen.een deelisuitgevoerdinijzerzandsteenenisgerecupereerdmateriaal.eenbouwnaadonderhetmeest linkseraamverraaddemogelijklocatievaneendeur. Fig.4.10:Dewestelijkebuitenmuur. Via een inspectieput in de zuidelijke hoek kon de omvang van de fundering (S43) van deze muur opgemetenworden.deinspectieputwasniethelemaalindehoekgezetwaardoorderelatiemetde funderingvandezuidelijkegevelnietmeeonderzochtkonwordenomdatdezenietveiligbereikbaar was. Defunderingzelfisaandezuidelijkekantminstens2mdiep(fig.4.14)enkonvanwegehet grondwaternietverdergevolgdworden.ditlijktdiep,maaraandenoordelijkekantsitueertzichde lagergelegendemerenisnatuurlijkvoldoendefunderingnodig.defunderingbestaatuitgekapteof gezaagde zandsteen waarbij elke blok een klein beetje meer uitsteekt (1,3 3 cm) dan de bovenliggende blok. De uitstekende hoek is afgeschuind. De fundering strekt zich niet uit over de volledigelengtevandewestelijkemuurmaarstoptnetonderdedichtgemetseldedeuropening(fig. 4.15),dieaandebinnenkantcorrespondeertmetS9. 39

48 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.14:Getraptefundering(S43)vanzandsteenblokken. 40

49 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.15:Dichtgemetseldedeuropening(S50enS51)metdeurlijst(S49)vangerecupereerd materiaal. 41

50 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Voor het maken van deze opening werd niet alleen een deel van de fundering (S43 en S52) uitgebroken (HFI: S48), maar werd ook een deel van de bestaande muur (S11 en S6) uitgebroken (HFI:S12).Vervolgenswerdeendeurlijst(S49)vangerecupereerdestenengemaaktenwerdaande binnenzijdeeendeelvandeuitgebrokenmuurhersteld(s10). Haaks op fundering S43 bevonden zich muren S52 en S53. Deze muren waren opgebouwd uit blokken kalksteen, waarvan de zichtbare kant afgewerkt was (fig. 4.16). Deze zichtbare blokken waren niet de noordelijke rand van het gebouw, maar waren een deel van een opening waar Demerwater doorheen stroomde. Een gelijkaardige opbouw kon worden vastgesteld in 2005 ten noorden van het kloosterpand. Ook hier was een gekanaliseerde gracht afgeboord door een bakstenen muur met een parament van kalksteenblokken. De huidige overbrugging tussen beide kantenbestaatuiteendoorlopende,lichtdoorhangende,bakstenenmuur(s54),allijktdieeerder vannadeopgavevandedoorgangtedateren,waarbijdedoorgangwerdopgevuld(s56)(fig.4.17) doordatdebakstenenhorizontaalzijngelegdennietineenlichteboogvormofeenandere,stevigere constructie. De rommelige opbouw van de bovenliggende buitenmuur, bestaande uit baksteen, (gerecupureerde) ijzerzandsteen en kalksteen (S54 en S55) is het gevolg van herstellingswerken waarbij in één beweging mogelijk ook de doorgang werd opgegeven ten voordele van de nieuwe, huidigedoorgang.aandebinnenkantvanhetgebouwkanereenrelatiezijnmets4.mogelijkwasdit de zuidelijke muur waarop de constructie van het waterwielen het raderwiel steunde. De nis die zichtbaarisindebinnenmuur(s6)komtovereenmetdenaadmethetijzerzandsteenenkaneen deuropeninggeweestzijn,maarlijktvannadeopvullingtedateren. Fig.4.16:Doorgetrokkenfunderingmetafgewerktestenenaandezichtbarezijde.Opdeachtergrond deoorspronkelijkefundering(s43). 42

51 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.17:Opgevulde(S56)doorgangtussenbeidefunderingsmuren(S53enS52)meterbovende doorlopende,lichtdoorgebogen,bakstenenmuur(s54). Ten westen van de westmuur werden enkele vaststellingen gedaan die de aanwezigheid van een andergebouwofcontructieverondersteld.hetbetrefttweegatenindefunderingsmuur(s45),een brede bakstenen muur of sokkel (S46) die tegen de fundering (S43) was gebouwd en twee cirkelvormigemuren(s57ens59).degatenindefunderingsmuurzijn10cmdiepenhebbeneen omvangvan23x23cmwaarbijdebovenkantvanhetgatafgerondwasendeonderkantvolledigvlak (fig.4.18).hetisnietonmogelijkdathierinhoutenbalkenhebbengezeten.demassievebakstenen muur (S46) van 1,6 m breed is in elk geval geen gewone muur. Er zijn geen sporen tegen de westelijke buitenmuur aanwezig die zouden kunnen aantonen dat deze muur tegen de westelijke gevelisgezet,alkunnenlaterewerkendiesporenvolledighebbengewist.geletopdeomvangkan hetookzijndathethiereerdereenfunderingssokkelbetreftzonderopgaandmuurwerkvooreen machine. Hiermee kunnen beide gebogen muren (S57 & S59), die mogelijk kuipen zijn geweest, misschienmeeinverbandgebrachtworden.indienhetkuipenzijnkunnenzeeendiameterhebben gehad van 2,4 m. De meest noordelijke muur (fig. 4.19) is duidelijk tegen de fundering van de watermolengebouwd(zowels43alss52).dezuidelijkegebogenmuur(fig.4.20)isdanweertegen demassievemuur(s46)gebouwd.alishiernietduidelijkhoebeidezichtotelkaarverhouden.indien mendecirkelsvans57ens59verdertrekt,zoudenzeelkaarookraken,maardieonderlingerelatie konnietonderzochtwordenaangeziendezeonderdegrondbleven. 43

52 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.18:Tweegaten(S45)indefunderingsmuur(S43). Fig.4.19(links):Rondemuren(S59,S57)tegendefundering. Fig.4.20(rechts):RondemuurS57. 44

53 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Werkput4 Werkput4betreftdeuitgegravensleufaandeoostelijkebuitenmuur(fig.4.21).Dezebuitenmuuris veel uniformer dan de westelijke muur, al is ook hier een bouwnaad zichtbaar onderaan in het natuurstenenparament,tussenhet3 de en4 de raam.deuniformiteitvandeopbouwkaneengevolg zijnvanhetopnieuwoptrekkenvandebuitenmuurofhetgebruikvandezelfdematerialenomeen uniformuiterlijktebekomen. Fig.4.21:Deoostelijkebuitenmuur. Nog zichtbaar boven de grond in het ijzerzandstenen (S87) parament is de gedichte boogvormige doorgang (S88) en een deel van het parament dat in kalksteen is uitgevoerd in plaats van ijzerzandsteen. Onder het maaiveld zijn voornamelijk muurresten aangetroffen die enerzijds corresponderenmetdeaangetroffenmuurrestenaandebinnenkantvanhetgebouw,anderzijdsmet de vaststellingen van het magnetisch onderzoek in Te beginnen in het zuiden werd de aanwezigheid van fundering S21 vastgesteld (fig. 4.22). Op de resultaten van het geofysisch onderzoekin2003isduidelijkteziendateenmuur(m20)aansluitopdebestaandeoostelijkehoek (fig.4.23). 45

54 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.22:MuurS21,tenzuidoostenvandehoekvandewatermolen. Fig.4.23:Degeïnterpreteerderesultatenvanhetmagnetischonderzoek(Strutt2003:fig.6)met aanduidingvandezonewaareenmuur(m20)aansluitopdehoekvandewatermolen. 46

55 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode DatS21eendoorlopendefunderingsmuurbetrof,isduidelijktezienaanhetfeitdatdevoetvande fundering(s84)vandehuidigeoostelijkemuurtegens21isgebouwd,ookhetopgaandemuurwerk in baksteen (S85) is hier tegen gebouwd. Hoewelaan debuitenkant eendeel van demuur(s85) vanaf het maaiveld bestaat uit natuursteen is dit aan de binnenkant van het gebouw (S23) niet zichtbaar.ditmaaktdatditnatuurstenenparamentdeelseendecoratiefelementis.defundering (S84) van de oostelijke muur is aan de binnenkant gekend als S24. Zowel langs binnen als langs buitenisduidelijkdatdebestaandemurenwerdenafgebrokentotnetonderhetmaaiveldvooraleer defunderingvandehuidigeoostelijkemuurwerdaangelegd.aandebinnenkantbetrefthettwee muren(s25ens28)dieaandebuitenkantcorresponderenmetrespectievelijks63ens65ts68.tegen S21inwerkput4iseengelekalkmortelwaargenomen(fig.4.24),wateenrestantkanzijnvanhet bezetseldatookwerdaangetroffentegens25.ditkan,samenmetdeonduidelijkerelatietussens25 ens21,wijzenopeenonderlingverbandtussenbeidemuren,watindemolenzelfnietkonworden vastgestelddoordeaanwezigheidvanhaards22.restenvanhetbezetselwerdenookaangetroffen aandebinnenkantvans63. Fig.4.24:GelekalkmorteltegenS21(verkeerdspoornummeropfotobordje). DesituatievanS28isduidelijkerenhierbijisinwerkput4dezuidelijkemuurS65,endenoordelijke muur S68. Van deze muur werd de fundering nog aangetroffen, die zich bijna een meter lager bevindt dan de binnenvloer (26,8 m t.o.v. 27,6 m). Aangezien S28 en S68 ook aan de binnenkant bezetwas(s30ens69)gaathetomeenkelder,diehalfindegrondzat,ofeenverlaagdevloer. 47

56 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Aandebuitenkantiseenduidelijkverschilinhetnatuurstenenparamentaanwezig(fig.4.25).Door deaanwezigheidvaneenmassiefbakstenenblok(s71)isdebouwkundigesamenhangnietvolledig. Dielijnkomtminofmeerovereenmetdegrensvandefunderinginkalksteen(S43)vandewestelijke buitenmuur.ineenvolgendefaseiserinelkgevaleenuitbreidingnaarhetzuidenwaarbijerzowelin het oosten als in het westen een uitbreiding is van de bestaande fundering, waarschijnlijk met afbraakmateriaal. Het opgaande muurwerk van het zuidelijke deel van de oostelijke muur is een nagenoegzuiverkopverbandterwijlmeninhetnoordelijkedeeleerdereenkruisverbandgebruikt,al heeft men voor de stevigheid wel beide muren in elkaar laten grijpen. Aan de binnenkant is het verschil moeilijk te zien, vooral omdat er later nog een extra muur aan de binnenkant is tegen gebouwdomdetotalediktevandeoostelijkemuurinhetnoordelijkedeeltevergroten. Fig.4.25:Bouwnaadaandeoostelijkemuur. Aandebuitenkantisdiepgenoeggegravenomeenvloerniveau(26,3m)uitbaksteen(S73)vrijte kunnen leggen aan de opgevulde opening (S88) (fig. 4.26). Hierdoor was een opening van 1,68 m beschikbaar,voldoendeomtegebruikenalsdeuropening.dezedeuropeningwasaandebinnenkant nogvaagzichtbaarindevormvaneenlichtverrommelddeelvandemuur.tweemuurtjes(s32en S35), die mogelijk als één muur gezien moeten worden, vormen mogelijk een relatie met deze deuropeningaangeziendezeopéénlijnliggenmetdezuidelijkerandvandedeuropening.hoewel nietgeheelduidelijk,iseen20cmhogergelegenrestantvaneenbakstenenvloer(s78)mogelijkdeel van een gelijktijdig vloerniveau, misschien zelfs de aanzet van een trap. Hierin werd een bewerkt bouwelement(s79)verwerkt(fig.4.27).ineenlaterefasewerddeopeningdichtgemaakt(s88),om vervolgens op de bakstenen vloer (S73) en tegen de dichtgemaakte opening een bakstenen blok 48

57 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode (S71) te bouwen. Ook tegen de oostelijke buitenmuur werd, eveneens nog deels op de vloer een tweede bakstenen blok gebouwd (S74). Beide waren met elkaar verbonden via een fragmentair bewaardmuurtje(s76).mogelijkwerddezoontstaneruimtenoggebruiktvooranderedoeleinden, alkonnietachterhaaldwordenwelke. Fig.4.26:S71,aandedichtgemaaktedoorgang(S88)metnogeenvloerniveau(S73),20cmhogeris nogeenvloerrestant(s78)meteengerecupereerdbewerktbouwelement(s79). Inhetuiterstenoordenwerdtegendefundering(S86)eenbakstenenmuurgebouwd(S80)dieinhet zuiden was afgewerkt en daar dus stopte (fig. 4.28). Meer naar het noorden werd hier een licht hellendedwarsmuur(s81)opgebouwd.hetisnietduidelijkofdezelichtehellingzobedoeldwasof een constructiefout. De functie van beide muren kon niet achterhaald worden. Tussen deze dwarsmuurendekademuurwerdeenfundering(s83)inbaksteenaangetroffenmetonderaaneen funderingsvoetinbaksteenpuin(s84). 49

58 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.4.27:Bewerktbouwelement(S79)nareiniging. Fig.4.28:Bakstenenmuureinde(S80)metdwarsmuur(S81)enfundering(S83). 50

59 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Hoofdstuk5 Interpretatievandevindplaats Conformart.4 2vanhetDecreethoudendeBeschermingvanhetArcheologischPatrimoniumvan 30juni1993(B.S ),gewijzigdbijdecreetvan18mei1999(B.S ),28februari 2003 (B.S ), 10 maart 2006 (B.S ), 27 maart 2009 (B.S ) en 18 november2011(b.s )zijndeeigenaarendegebruikerertoegehoudendearcheologische monumenten die zich op hun gronden bevinden te bewaren en te beschermen en ze voor beschadigingenvernielingtebehoeden. Daaromwerdeenarcheologischebegeleidingvandewerkengevraagd.Dezehaddentotdoelomde bedreigdearcheologischerestenteregistrerenvoordatze(deels)afgebrokenwerdenvoordeaanleg vannutsleidingeneneennieuweopbouwvandevloer. Binnendeaangetroffensporenzijneentweetalgrotebouwfasenteonderscheiden(fig.5.1).Deze bouwfasenzijngemaaktopbasisvandearcheologischeinformatiedieevenwelbeperktisdoordat maarenkeldiedelenonderzochtwerdendiebedreigdwerdendoordehuidigebouwplannen.een meergedetailleerdeopdelingisdanook(voorlopig)nietmogelijk. Erwerdaltijdvanuitgegaandatdehuidigewatermolenteruggaattotheteindevande12 de ofhet begin van de 13 de eeuw. In een (bevestigings)oorkonde uit 1213 is er immers sprake van graaf Lodewijk II die onder andere een molen aan de abdij van Herkenrode schenkt (of in alle geval de schenking ervan bevestigt). Het feit dat delen van het gebouw opgetrokken zijn in ijzerzandsteen hebbenverschillendeauteursdoenbesluitendatinhethuidigegebouwnogrestenvandezeoude molenaanwezigwaren. Het archeologisch onderzoek dat thans werd uitgevoerd heeft (weliswaar binnen de beperkte oppervlaktedieonderzochtkonworden)geenrestenaanhetlichtgebrachtdieeenmiddeleeuwse datum voor hebben. Het onderzoek in 2005 heeft daarentegen iets zuidelijker de resten van een 12 de Teeuwse (ca. 1150) molen (toe te schrijven aan molenaar Tegnon) aan het licht gebracht. De molen van Weitini, waarvan sprake in de oorkonde uit 1213, vermoedelijk gelegen aan de samenvloeiing van de Zonderikbeek met de Demer, kan volgens Willems als opvolger beschouwd worden van de in 2005 opgegraven molen van Tegnon en hij ziet de huidige Tuyltermolen als de opvolgervandemolenvanweitini 23. Dit zou kunnen betekenen dat er in de middeleeuwen helemaal geen molen gelegen was op de plaatsvandehuidigeabdijmolen.hetarcheologischonderzoekkoninallegevalgeenbewijzenvoor haarbestaanvinden.mogelijkbleefzelfsdemolenvantegnon,nadatdezehadmoetenverhuizen omwille van de inname door de nieuwe abdij, nog een (lange) tijd in gebruik. Het archeologisch onderzoekdaartoondeinallegevaleenlanggebruik(metverschillendeherstellingenaan). Deoudstefasediearcheologischkonwordenvastgesteld,wordtgevormddoorenerzijdseenkleine molen(s4,s43,s52,s53)waarvandepreciezeomvangenkelvermoedkanwordenenanderzijdsuit detweestructurengevormddoormurens21ts25ts63ens65ts28ts68. S4enS52vormenéénmuur,waarbijS52gekenmerktwordtdooreenparamentinmooigezaagde kalksteenblokken. Een gelijkaardige opbouw werd in 2005 ook vastgesteld ten noorden van de zusterverblijven,waarzicheveneenseengekanaliseerdegrachtbevond.detegenoverliggendemuur iss54,eveneensmetparament.dewestelijkgrachtdoorgangisnogduidelijkzichtbaar,terwijldeze aandeoostelijkekantnietzoduidelijkmeeris.mogelijkheeftdeaanwezigemuurs80ouderesporen 23 Willemsz.d.:

60 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode gecamoufleerd, maar het is ook mogelijk dat het gebouw oorspronkelijk niet zo breed was als de huidigemolen.vermoedelijkisfunderings43eenrestantvandewestelijkemuurvanheteigenlijke molengebouw. Deze muur sluit aan op S 52 en is volledig opgebouwd uit gekapte of gezaagde zandsteenblokken.eentegenhangervandezemuurwerdnietgevonden,maarmoetzichinallegeval westelijkervanmurens25ens29bevondenhebben.muurs18kaneenaanwijzingvormenvoorde oorspronkelijkezuidelijkemuur,entevensdelocatievandeoostelijkemuur. DestructurengevormddoorS21TS25TS63enS65TS28TS68makendeeluitvaneenandergebouwdat zichindeindustriëlezonebevond.inde19 de eeuwisersprakevandatdemolenuitgebreidwordt metonderandereeenstukvandeoudebakkerij.deaangetroffenstructuren,mogelijkzelfssamen metvloertje(ofeerderpad)s39,kunnenhiervanderestenzijn. VooraldebouwwijzevandegekanaliseerdedoorgangvandeDemerkomtsterkovereenmetdevele 16 de Teeuwserestendiein2004T2005werdenopgegraveneneengelijkaardigedateringvanafde16 de eeuwkandanookalsplausibelwordenaangenomen.ditmaaktdatdeaangetroffenrestenovereen komenmetdegebouwendieopdeplannenvanmeysmanendewezzijnafgebeeld. Tegenhetoudemolengebouwaanzijnmeerderelaterestructurenaangebouwd.Sommige,zoalsde zone met S71TS73TS74, kunnen mogelijk in verband worden gebracht met de oude molen of de bakkerij. Andere, zoals sporen S 46, S57 en S59, zijn moelijker te interpreteren, omwille van de beperkte omvang van de werkput. Voor deze sporen is het dan ook moeilijk een datering en interpretatietegeven. Eentweedegrotebouwfasekomtgrotendeelsovereenmetdehuidigewatermolen.Nadebrandin 1826werddemolenenkelejarenlateropnieuwopgericht.Voordebouwhiervanwerdenduidelijk ouderegebouwenafgebrokenendemurens63,s65ens67(vandeoudebakkerij)werdengewoon doorbrokenvoordebouwvandenieuwefundering. Vaneenbinnenindelingvandehuidigemolenwerdenamperarcheologischerestenaangetroffen.In dezuidoostelijkehoekbevondzicheenhaardje(s22).inhetopgaandmuurwerkenindeopgebroken vloerzijnwelsporentezienvaneenkleinekamerdiezichhierbevondendiealsmolenaarswoning gediendzalhebben.dezeconstructiewasechtereenlateretoevoegingenhadindebodemgeen sporennagelaten. Ook de nog aanwezige kademuren, gebouwd in grote kalksteenblokken die elders gerecupereerd werden,evenalsdeoverbrugginginrecuperatiemateriaal(ijzerzandsteen)vandedemerarmdateert uitdeze19 de Teeuwseperiode. In1980storteendeelvandewatermoleninenin1999begeefthetvolledigedakhet.Vanaf2005 volgenerrestauratiesdoorerfgoedvlaanderenomhetgebouwuiteindelijkopnieuwtoegankelijkte maken. 52

61 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Fig.5.1:Faseringsplan.Paarseinkleuringisfase1.Groenelijnenisfase2(huidigemolen). 53

62 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode 54

63 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode Bibliografie BAERTENJ.1969:Het&graafschap&Loon&(11 de B14 de &eeuw).&ontstaanbpolitiekbinstellingen,assen. BUSSELSM.1946:OverhetontstaanderabdijvanHerkenrode,in:Het&Oude&Land&van&Loon1,20T26. CALUWAERTSG.2002:Herkenrode&zoals&het&is,&Herkenrode&zoals&het&was,Hasselt. CALUWAERTSG.,BERXJ.,REYMENM.&ILSENM.2004:200&jaar&leven,&wonen&en&werken&op&Herkenrode, Lier. DARIS1874:Notices&historiques&sur&les&églises&du&diocèse&de&Liège4,Luik. DE DIJN C.G. 1986: Herkenrode. Oord van Herbronning, in: Kunst& en& Oudheden& in& Limburg& 30, Borgloon. IMPEM.1979:DegebouwenvandeHerkenrodeTabdij,in:Het&Oude&Land&van&Loon34,157T228. LAWRENCE C.H. 2004: Kloosterleven& in& de& middeleeuwen.& In& WestBEuropa& en& de& Lage& Landen, Amsterdam. LEKAIL.J.1980:De&orde&van&Citeaux,Achel. LYNAJ.1956:Het&graafschap&Loon.&Politieke&en&sociale&overzichtelijke&geschiedenis,Beringen. MOONS J. 1997T2000: De Herkenrodeabdij en haar domein op het einde van het Ancien Régime, LimburgBHet&Oude&Land&van&Loon76,1997,269T286&349T383;77,1998,149T192;79,2000,133T 192. MOONSJ.2001:De&Herkenrodeabdij&en&haar&domein&op&het&einde&van&het&Ancien&Regime,Hasselt. REUSENSE.1879:Documentsrelatifsàl abbayedeherckenrode,in:analectes&pour&servir&à&l histoire& ecclésiastique&de&la&belgique16,221t313. SMEETSM.2006:Herkenrode&omgekeerd.&Rapport&betreffende&het&archeologisch&onderzoek&naar&de& resten&van&de&voormalige&cisterciënzerinnenabdij,z.p. STRUTTK.2003:Herkenrode&Geophysical&Survey&Report,SREP4/2003,Southampton. VANDEREYCKENM.(ED.)2002:Herkenrode& abdij&en&levend&monument,deurne. VAN HEES C. 2002: Baardmannen& en& puntneuzen.& Vorm,& gebruik& en& betekenis& van& gezichtskruiken& 1500B1700,Zwolle. VRIENDENVANHETSTADSMUSEUMVZW1982:Herkenrode&800&jaar,Hasselt. 55

64 HetarcheologischonderzoekindewatermolenvandeabdijvanHerkenrode WILLEMS M. z.d.: De molen van Weitini op de grens van Kermt en Herkenrode aan de Demer, in: CALLUWAERT G., HOUBEN S., ROCK T., SCHEPERS S., STRAUVEN M. & WAEGEMAN T. (RED.): Monasterium& Herkenrode&3,Hasselt,161T

65 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode Bijlage 1 Spoorinventaris Afkortingen: Kleur: Textuur: Bijmenging: Vondsten: Aflijning: Re Redelijk Ze Zeer S Scherp D Diffuus Var Variabel Nat Niet af te lijnen L- Licht D- Donker Br Gl Go Gr Or Rd Wt Zw Bl Pr Rz Bruin Geel Groen Grijs Oranje Rood Wit Zwart Blauw Purper Roze m. met vl. vlekken sp. spikkels lg. lagen Re Ze Za Ha Va Lo Z L K V Redelijk Zeer Zacht Hard Vast Lo Zand Leem Klei Veen Bio Bioturbatie Hu Humus Glau Glauconiet BC Bouwceramiek KM Kalkmortel CM Cementmortel ZM Zandmortel HK Houtskool Fe IJzerconcreties Fe-slak IJzerslak FeZS IJzerzandsteen Mg Mangaan ZS Zandsteen KZS Kalkzandsteen KS Kalksteen LS Leisteen KW Kwarts SK Steenkool VL Verbrande leem Ce Fa Fl Gl Me Le Mu Pi Li Bo Na An St Ceramiek Faunaresten Floraresten Glas Metaal Leder Munt Pijpaarde Litisch materiaal Bouwceramiek Natuursteen Andere Staalname Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen Vloer Wild verband Zeer goed Na uitgebroken vloer Puinlaag DGr-Br m. Br-Rd ReHaLo Z>L gebroken molensteen BC, NS, BS, KM, LS, HK Zeer goed KS 150x150x20 Onbepaald Onbepaald zit in S2, centrale cirkel 30cm. 4 uitsparingen vierkant 9cm. gegroefd met de klok mee Muur Kop verband Zeer goed Rd m. DRd BS m. Ha LGl KM WtKaSp x37x+50 Onbepaald BS gebroken in de lengte 57

66 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode 1 Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen HFI (afbraak) Onbepaald van S Muur Wild verband Zeer goed Rd m. DRd en DBr BS m. Ha Wt KM WtKaSp Onbepaald maximale breedte mogelijk gebroken BS; bevat natuursteenblokken; bevat gaten 10x11 8x10 cm Bezetsel Eén laag Zeer slecht KM m. Ha LGl KM stro, WtKaSp Onbepaald bewaard tot aan vloerniveau S HFI (afbraak) Onbepaald van S Muur Kop verband Zeer goed Rd m. DRd en Rd- Br BS m. Ha LGl KM WtKaSp Onbepaald Muur om deuropening te dichten. bevat gaten 10x11 8x10 cm Muur Wild verband Zeer goed Rd m. DRd en DBr BS m. Ha Wt KM WtKaSp maximale breedte mogelijk gebroken BS; bevat natuursteenblokken; bevat gaten 10x11 8x10 cm Muur Kruis verband Zeer goed HFI (afbraak) Rd m. DRd en DRd-Br BS m. Ha LGlOr KM WtKaSp Onbepaald Onbepaald bevat tijdelijk een laag tegels om bovenkant muur waterpas te maken, verzakt tijden bouw? bevat gaten 10x11 8x10 cm Afbraak noordelijke kant S Fundering Wild verband Zeer goed Rd-Or m. DRd BS m. Ha LGl KM WtKaSp x51x Onbepaald Muur Wild verband Vrij goed Rd m. DRd-Or BS m. Ha LGl KM WtKaSp 48x38x38 Onbepaald BS sokkels tegen S11 gebouwd HFI (afbraak) Onbepaald van S Muur Staand verband Zeer goed Rd m. Rd-Or en DRd BS m. Ha Wt KM WtKaSp x77x85 Onbepaald nieuwe zuidgevel HFI (afbraak) Onbepaald zuidelijke kant van S Muur Kop verband Zeer goed Rd m. Rd-Or en DRd BS m. Za LOrWt KM WtKaSp x48x+55 Onbepaald Gebroken BS. Tegen S11, geen verband zichtbaar. mortel van muur te volgen tot aan vloerlijn tegen S HFI (afbraak) Onbepaald Van S Deurlijst Eén stuk Zeer goed Gr Arduin 230x24x Onbepaald aan weerszijden van binnenkant van de huidige deur (buitenkant zijn andere stenen) Fundering Wild verband Zeer goed Rd BS m. Ha Wt KM xx+55 Onbepaald Loopt verder door naar het oosten. 58

67 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode 1 Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen Vloer Dambord verband Muur Kop verband Zeer goed Vrij goed Rd-Br m. Rd BS m. Ha LGl KM WtKaSp 80x75x10 Onbepaald Vloer haardje in hoek. Rd m. DRd en DBr-Rd Fundering Niet zichtbaar Zeer goed Rd BS m. Ha Wt KM WtKaSp in verband met S16 BS m. Ha LWtOr KM WtKaSp xx+5,5 Onbepaald leisteen tussen S24 en S Muur Wild verband Vrij goed Rd m. DRd BS m. Za LGl KM x36x+35 Onbepaald Lijkt tegen S21 aan gebouwd HFI (afbraak) Onbepaald Van S Bezetsel Eén laag Vrij goed KM m. Ha Wt KM WtKaSp Onbepaald Muur Wild verband Vrij goed Rd m. DRd BS m. Za LGl KM x36x HFI (afbraak) Van S Bezetsel Eén laag Vrij goed LGr KM m. Ha Wt KM WtKaSp Muur Niet zichtbaar Vrij slecht DRd m. Rd BS m. Ha Wt KM Onbepaald Muur Niet zichtbaar Vrij goed Rd m. Rd-Or BS m. Ha Wt KM x40x40 Onbepaald HFI (afbraak) Onbepaald Van S HFI (afbraak) Onbepaald van S Muur Niet zichtbaar Vrij slecht Rd BS m. Za LGl KM WtKaSp xx+45 Onbepaald tegen S32 gebouwd HFI (afbraak) Onbepaald van S Muur Halfsteens verband Vrij goed Gl KS m. Za LGlWt KM xx+45 Onbepaald tegen S35 gebouwd Aan de buitenkant gekend als S Muur Kop verband Zeer goed Rd m. Br en DRd BS m. Ha LGl KM Onbepaald 59

68 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode 1 Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen Vloer Wild verband Vrij goed Rd BS m. Geen Onbepaald slechts 2 rijtjes bewaard Fundering Muur Halfsteens verband Halfsteens verband Vrij goed Vrij goed Rd m. Rd-Or DRd m. Rd-Or BS m. Za LGlWt KM BS m. Ha LWtRd KM WtKaSp 52x48x20 Onbepaald Onbepaald HFI (afbraak) Onbepaald van S Fundering Wild verband Zeer goed LWt-Gl Mergel m. Za Gl Kalkzandmortel Puinvulling DBr-Zw ReZaLo Z>L WtKaSp BC, BS, DP, Mergel, Kalkzandsteen, LS, KM, NS, HK Gaten xx Muur Halfsteens verband xx+200 Vrij goed Rd m. DRd BS m. Ha Gr CM +120x165x42 Onbepaald Onbepaald Onbepaald Onbepaald Bevat twee gaten 23x23 cm. 10 cm diep. bovenaan boogvormig. Rechthoekig gekapt. trapsgewijs gezet 1,3-3 cm. 2 gaten in S43 vierkantig met bovenaan boogvormig. Tegen S43 gebouwd. insteek niet zichtbaar HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S43 voor plaatsen deur S Deurlijst Vrij goed LGr m. DBr-Or Arduin, ijzerzandsteen m. BS, mergel, Fundering Wild verband Vrij goed Rd m. DRd en LGl ijzerzandsteen m. WtKaSp x196x256 Onbepaald Herbruik van horizontale stenen. WtKaSp Muur Kop verband Vrij goed Rd m. Or-Rd BS m. Ha LGl KM WtKaSp Fundering Wild verband Vrij goed Gr Fundering Wild verband Vrij goed Gr Arduin m. Ha LGl KM Arduin m. Ha LGl KM Muur Kop verband Vrij goed Rd BS m. Ha Wt KM WtKaSp xx Muur Wild verband Zeer goed LGr Arduin m. Ha DGr CM x155x60 Onbepaald Onbepaald WtKaSp xx+110 Onbepaald Zuidelijke kant WtKaSp x135x+110 noordelijke kant Onbepaald Onbepaald Rommetje van Herbruik materiaal voor opvulling deuropening S49 Onderste 55 cm. is recentere herstelling met kiezelhoudende kalkmortel. rechtere bakstenen, zelfde formaat als bestaande buitenmuur maakt overspanning tussen S52 en S53 restauratie met roze mortel Onderste deel van opgaand muurwerk, voeg is recente restauratie 60

69 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode 1 Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen Vulling gelg. LGr m. Zw en Br-Rd Muur Kop verband Rd Z>L BS m. Za LGl Kalkzandmortel LS, Hout, BC, FeZS, KM WtKaSp x162x+100 x26x+8 Onbepaald Onbepaald Bovenaan meer puin. opvulling kanaal tussen S52 en S53 Gebogen, waarschijnlijk looikuipen. klei aan buitenkant HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Muur Kop verband Rd BS m. Za LGl Kalkzandmortel WtKaSp x47x+38 Gebogen, waarschijnlijk looikuipen.; klei aan buitenkant.; Tegen S43 en S HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Puinvulling DBr-Zw ReHaLo Z>L Puinvulling DGr-Zw ZeHaLo Z>L Hu, BC, BS, KM, LS, Mergel LS, BC, BS, KM, NS BoMeAn Muur Wild verband Vrij goed Rd m. DRd BS m. Za LGl KM x36x+35 Onbepaald vulling bovenop S73 Bezetsel mogelijk ook hier aanwezig aan binnenkant HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Muur Wild verband Vrij goed Rd m. DRd BS m. Za LGl KM x36x+35 Bezetsel niet meer aanwezig HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Fundering Kop verband Vrij goed Rd m. Rd-Or BS m. Za LGl KM WtKaSp xx16 Onbepaald Muur Kruis verband Vrij goed Rd m. DRd BS m. Za LGl KM x50x57 Onbepaald Bezetsel Eén laag Vrij goed LGr KM m. Ha Wt KM WtKaSp HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Muur Wild verband Vrij goed Rd m. Rd-Or en Rd-Pr BS m. Za Wt KM WtKaSp x88x83 Onbepaald HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S71 61

70 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode 1 Spoor Werkput Vlak Aard Vorm / Verband Aflijning / Bewaring Kleur Textuur / Materiaal Bijmenging Vondsten Afmetingen LxBxH (cm.) Datering Opmerkingen Vloer Halfsteens verband Zeer goed Muur Kruis verband Vrij goed Rd Rd m. Rd-Or en Rd-Pr BS m. Za LWtGl KM BS m. Ha GlWt KM WtKaSp +110x+52x Onbepaald WtKaSp 70x76x55 Onbepaald HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Muur Wild verband Vrij goed Rd BS m. Za LRdGl KM WtKaSp 37x5,5x23 Onbepaald HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Vloer Wild verband Vrij goed Rd m. Rd-Or BS m. Za Gl KM WtKaSp 76x34x5 Onbepaald Bouwelement Eén stuk Zeer goed LGr KS m. Geen Onbepaald Muur Staand verband Vrij goed DRd m. DPr-Rd Muur Niet zichtbaar Vrij slecht Rd BS m. Za LGrWt KM BS m. Ha LGrWt KM WtKaSp 162x23x+62 Onbepaald WtKaSp +45x10,5x+10 Onbepaald Licht hellende muur HFI (afbraak) Onbepaald HFI van S Fundering Niet zichtbaar Vrij goed Rd BS m. Za Gl KM WtKaSp Onbepaald Deel van fundering opgaande muur? Fundering Variabel Rd BS m. Geen xx25 Onbepaald Funderingsvoet van bouwpuin Muur Kop verband Zeer goed Rd m. Rd-Or BS m. Ha Wt KM WtKaSp Onbepaald Boven het maaiveld is een natuurstenen parament aanwezig Fundering Wild verband Zeer goed Rd m. Rd-Or BS m. Ha Wt KM WtKaSp xx88 Onbepaald recenter dan S Muur Wild verband Zeer goed Gr m. DBr-Or Muur Wild verband Vrij goed LGl Arduin, ijzerzandsteen Mergel, kalksteen m. Ha LGl KM WtKaSp, BS Onbepaald Bevat een boogvormige opening WtKaSp x118x168 Onbepaald Vulling van Deuropening 62

71 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode Bijlage 2 Fotoinventaris Vergunningsnummer (F)oto, (O)verzicht, (PR)ofiel, (V)lak, (C)oupe, (D)etail, (W)erkfoto, (V)ondst, S79-F-2 Volgnummer (S)poor, (PR)profiel, (SL)euf, (W)erk(P)ut, (L)osse(V)ondst, (B)oring, (M)etaal(D)etectie, S79-F S21_18-FD S49-FD S88-FD S79-F S16_21-FD S49-FD S88-FD S79-F S16_21-FD S49-FD S79-FD S79-F S23_16-FD S49-FD S79-FD S79-F S23-FD S49-FD S79-FD S79-F S23-FD S49-FD S79-FD S79-F S24-FD S50-51-FD S79-FD S79-F S25-FD S52-FD S79-FD S79-F S27-FD S53-FD S79-FD PR1-FD S27-FD S53-FD S79-FD PR1-FD S28-FD S54-FD S79-FD PR1-FD S28-FD S54-FD S79-FD PR1-FD S30-FD S55-FD S79-FD PR1-FD S30-FD S57-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S30_23-FD S57-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S30_23-FD S63-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S31-FD S65-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S37_35_32_28-FD S65-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S37_35_32_28-FD S65-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S38_23_37-FD S69-FD ZUIDMUUR-FO PR2-FD S38_23_37-FD S69-FD ZUIDMUUR-FO S6_4-FD S38_23_37-FD S69-FD ZUIDMUUR-FO S6_4-FD S43-FD S71-FD ZUIDMUUR-FO S6_4-FD S43-FD S71-FD NOORDMUUR-FO S6_4-FD S43-FD S73-FD NOORDMUUR-FO S6-FD S43-FD S73-FD NOORDMUUR-FO S7-FD S43-FD S78-FD NOORDMUUR-FO S9_6-FD S43_46-FD S78-FD NOORDMUUR-FO S9_6-FD S43_46-FD S79-FD NOORDMUUR-FO S10_9-FD S43_46-FD S80-FD NOORDMUUR-FO S16_11-FD S49-FD S80-FD NOORDMUUR-FO S16_11-FD S49-FD S85-FD NOORDMUUR-FO S18_11_13-FD S49-FD S86-FD NOORDMUUR-FO S18_11_13-FD S49-FD S87-FD NOORDMUUR-FO S21-FD S49-FD S87-FD NOORDMUUR-FO S21_18-FD S49-FD S88-FD NOORDMUUR-FO-14 63

72 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode NOORDMUUR-FO NOORDMUUR-FO NOORDMUUR-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO OVERZICHT-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP1-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP3-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO WP4-FO PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR1-FPR PR2-FPR S3-FV S3-FV S3-FV S3-FV S3-FV S4-FV S4-FV S4-FV S4-FV S4-FV S4-FV S4-FV S6_4-FV S6-FV S7-FV S7-FV S7-FV S9_6-FV S9-FV S10_9-FV S10_9-FV S10-FV S10-FV S11_10_13-FV S11_10_13-FV S11-FV S11-FV S11-FV S11-FV S14_13-FV S14_13-FV S14_13-FV S14_13-FV S14_13-FV S14_13-FV S16_11-FV S16-FV S18_11_13-FV S18-FV S22-FV S22-FV S22-FV S23_16-FV S23-FV S23-FV S23-FV S23-FV S24-FV S24-FV S24-FV S24-FV S25-FV S25-FV S27-FV S28-FV S28-FV S28-FV S30-FV S31-FV S37_35_32_28-FV S37_35_32_28-FV S37_35_32_28-FV S38_23_37-FV S39-FV S41_40-FV S41_40-FV S41_40-FV S18-FV S18-FV S18-FV S2-FV S2-FV S43_45-FV S43-FV S43-FV S43-FV S43-FV S43-FV S11-FV S11-FV S49-51-FV S50-FV S50-FV S52-FV S52-FV S53-FV S53-FV S54-FV S54-FV S54-FV S54-FV S55-FV S55-FV S55-FV S55-FV S56-FV S57-FV S59-FV S59-FV S59-FV S79-FV S63-FV S65-FV S67-FV S68-FV S68-FV S68-FV S69-FV S69-FV S71-FV S71-FV S71-FV S73-FV S73-FV S73-FV S73-FV S74-FV-1 64

73 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode S74-FV S74-FV S74-FV S76-FV S78-FV S79-FV S79-FV S79-FV S79-FV S80-FV S80-FV S80-FV S81-FV S83-FV S84-FV S84-FV S84-FV S84-FV S85-FV S86-FV S86-FV S87-FV S87-FV S87-FV S88-FV S88-FV S88-FV S88-FV S73-FV S79-FV S79-FV WP4-FW WP4-FW WP4-FW WP4-FW WP4-FW WP4-FW WP4-FW NOORDMUUR-FO OVERZICHT-FO PR1-FPR PR2-FPR WP4-FO S2-FV S3-FV S6_4-FV S6-FV S7-FV S9_6-FV S9-FV S10_9-FV S10-FV S11_10_13-FV S11_13-FD S11-FV S11-FV S14_13-FV S16_11-FV S16_21-FV S16-FV S18_11_13-FV S18-FV S18-FV S21_18-FV S21_48-FD S21_85-FD S21-FV S21-FV S21-FV S21-FV S21-FV S21-FV S21-FV S22-FV S23_16-FV S23-FV S25-FV S27-FV S30_23-FV S30-FV S31-FV S37_35_32_28-FV S38_23_37-FV S39-FV S41_40-FV S43_44-FV S43_44-FV S43_45-FV S43_46-FD S43_46-FV S43-FV S43-FV S46-FV S49-51-FV S49-FD S50-51-FD S50-FV S51-FV S52-FV S52-FV S56-FV S57-FV S59-FV S63-FV S65-FV S67-FV S68-FV S71-FV S73-FV S73-FV S76-FD S76-FV S78-FV S79-F S79-FV S79-FV S79-FV S81-FV S83-FV WP1-FO WP1-FW WP3-FO WP4-FO WP4-FW ZUIDMUUR-FO-1 65

74 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode Bijlage 3 Profielinventaris Profiel PR1 1. Algemene gegevens 1. Beschrijver: Wouter Yperman, Studiebureau Archeologie. 2. Soort onderzoek: Archeologisch: Opgraving 3. Plaats: Hasselt - Abdij van Herkenrode-Watermolen 4. Hoogteligging: m TAW. 5. Coördinaten: N; O. (lamb 72) 6. Datum: dinsdag, 11/03/ Tijdsstip: 15:04:40 u. 8. Landgebruik: Grasland 9. Weersomstandigheden: Matige temp., Natuurlijk licht 10. Oriëntatie: N. 11. Bodemeenheid: Scg (matig droge lemig zandbodem met duidelijke humus en/of ijzer B-horizont) 2. Profielbeschrijving H1 (Ap) 0-30 cm: ReHaLo Z>L; DGr ; Veel bio, Hu; St: BC, KM, NS, Sp: HK; ZeS golvende ondergrens. H2 (Ophoging) cm: ReHaVa Z>L; Gelg. Gr m. DBr-Gl en DBr ; Veel bio; Br: BC, KM, NS, FeZS, St: HK, Kalk, LS, ; ReS golvende ondergrens. Ophogingspakket van bouwpuin vermengd met grond in verschillende lagen H3 (Ophoging) cm: ReHaVa Z>L; Gelg. DBr m. LGl-Gr en Gr-Br ; Veel bio, Fe; Br: BC, KM, NS, St: HK, ; ReS rechte ondergrens. Aanwezigheid van roestlagen in de ophoging omwille van het water. H4 (Alluvium) 210- cm: ReHaVa Z>L; DGr-Zw m. Zw vl. ; Bevat enkele vertikale houten balken. Fundering van de voormalige muur? Bereikte diepte: -290 cm. Grondwatertafel: -155 cm. Opmerkingen: Droogzuiging aanwezig tijdens opname profiel. 67

75 Het archeologisch onderzoek in de watermolen van de abdij van Herkenrode Profiel PR2 1. Algemene gegevens 1. Beschrijver: Wouter Yperman, Studiebureau Archeologie. 2. Soort onderzoek: Archeologisch: Opgraving 3. Plaats: Hasselt - Abdij van Herkenrode-Watermolen 4. Hoogteligging: m TAW. 5. Coördinaten: N; O. (lamb 72) 6. Datum: dinsdag, 11/03/ Tijdsstip: 16:38:47 u. 8. Landgebruik: Grasland 9. Weersomstandigheden: Matige temp., Natuurlijk licht 10. Oriëntatie: Z. 11. Bodemeenheid: Scg (matig droge lemig zandbodem met duidelijke humus en/of ijzer B-horizont) 2. Profielbeschrijving H1 (Ophoging) cm: ReHaVa Z>L; DGr-Zw ; Veel bio; Br: BC, St: KM, Kalk, HK, ; ReS golvende ondergrens. Met bouwpuin vermengde teelaarde H2 (Ophoging) cm: ReHaLo Z>L; Gelg. Gl-Br m. Zw en DGr ; Veel bio, Fe; ZeS rechte ondergrens. Gelaagd aangebrachte ophoging H3 (Alluvium) 210- cm: ReHaVa Z>L; Gelg. DGr-Zw m. Zw ; Bevat houten horizontale balk. Fundering voormalige muur die nog deels aanwezig is. Bereikte diepte: -310 cm. Grondwatertafel: -200 cm. Opmerkingen: Droogzuiging aanwezig tijdens opname profiel. 68