Archeo(rapport!272!! Een! archeologische! bureaustudie! en! booronderzoek! in! het! Begijnhof!te!Herentals!

Transcriptie

1 Archeo(rapport272 Een archeologische bureaustudie en booronderzoek in het BegijnhofteHerentals VanessaVanderGinst,LudoFockedey&MaartenSmeets Kessel(Lo,2015 StudiebureauArcheologiebvba

2

3 Archeo(rapport272 Een archeologische bureaustudie en booronderzoek in het BegijnhofteHerentals VanessaVanderGinst,LudoFockedey&MaartenSmeets Kessel(Lo,2015 StudiebureauArcheologiebvba

4

5 Colofon Archeo(rapport272 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Opdrachtgever: StadHerentals Projectleiding: MaartenSmeets Auteurs: VanessaVanderGinst LudoFockedey MaartenSmeets Foto sentekeningen: StudiebureauArcheologiebvba(tenzijandersvermeld) Opalleteksten,foto sentekeningengeldteenauteursrecht.zondervoorafgaandelijkeschriftelijke toestemming van Studiebureau Archeologie bvba mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd, bewerkt en/of openbaar gemaakt, hetzij door middel van webpublicatie, druk, fotokopie,microfilmofopwelkeanderewijzeook. D/2015/12.825/15 StudiebureauArcheologiebvba JozefWautersstraat6 3010KesselULo tel:0474/ fax:016/ ,StudiebureauArcheologiebvba

6

7 Administratievefiche Administratievegegevens Opdrachtgever Stad Herentals, Augustijnenlaan 30, 2200 Herentals Uitvoerder StudiebureauArcheologiebvba Vergunningshouder Nietvantoepassing Beheerenplaatsopgravingsgegevens Nietvantoepassing Beheerenplaatsvondstenenstalen Nietvantoepassing Projectcode Nietvantoepassing Vindplaatsnaam HerentalsUBegijnhof Locatie Provincie: Antwerpen, Gemeente: Herentals, Straat:BegijnhofUAugustijnenlaan Kadasternummers Nietvantoepassing Lambertcoördinaat1 U Lambertcoördinaat2 U Lambertcoördinaat3 U Lambertcoördinaat4 U Kadasterplan Ziefig.1.2 Topografischplan Ziefig.1.1 Begindatumveldwerk 4februari2015 Einddatumveldwerk 4februari2015 Onderzoeksopdracht VerwijzingBijzonderevoorwaarden Archeologischeverwachtingen Wetenschappelijkevraagstellingen Aardvandebedreiging Randvoorwaarden Ziebijzonderevoorwaardenbijdeuitvoeringvan een archeologische bureaustudie en booronderzoek:herentalsubegijnhof Gelegeninhetbeschermdebegijnhof. Geenspecifiekevraagstelling.Dedoelstellingen zijnomschrevenin1.3. Aanlegnieuwgescheidenrioleringsstelsel. Ziebijzonderevoorwaardenbijdeuitvoeringvan een archeologische bureaustudie en booronderzoek:herentalsubegijnhof

8

9 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Inhoudstafel Inhoudstafel p.1 Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject p.3 1.1Inleiding p.3 1.2Beschrijvingvanhetprojectgebied p.3 1.3Doelstellingen p.4 Hoofdstuk2 Archeologischebureaustudie p.7 2.1Herentals p.7 2.2Hetontstaanvandebegijnenbeweging p.7 2.3HetbegijnhofvanHerentals p Ontstaanenevolutie p Debebouwingindeomgevingvandestraatbegijnhof p Gekendearcheologischegegevens p Gekendeverstoringen p Evaluatievandegeplandewerken p.20 Hoofdstuk3 Booronderzoek p Fysiografie p Topografie p Hydrografie p Bodems p Boringen p Werkwijze p Foto senbeschrijvingen p Grafischoverzichtvandeboorresultaten p Analyse p Interpretatie p.38 Hoofdstuk4 Besluit p.39 Bibliografie p.43 1

10 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 2

11 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject 1.1Inleiding NaaraanleidingvandevernieuwingvanhetrioleringsstelselinhetBegijnhofteHerentalswerddoor Onroerend Erfgoed een archeologische bureaustudie en een booronderzoek opgelegd. Bij de opsplitsing van de bestaande gemengde riolering komt het regenwater aan de voorkant van de woningenteliggenenwordtdezerioleringaangeslotenopdemaasloop.derioleringvoorhetvuile waterkomtaandeachterzijdevandewoningenteliggenenwordtaangeslotenopderioleringinde Burchtstraat. Voorts is het ook de bedoeling de oorspronkelijke Maasloop in haar oorspronkelijke vormopnieuwuittediepenenteprofileren. Hetdoelvandestudieishetinkaartbrengenvandehistorischeontwikkelingvanhetterrein,de impact van de werken op het aanwezige archeologische erfgoed in te schatten en concrete aanbevelingenteformulerenvoorhetarcheologischevervolgonderzoekendeinpassingervaninde werken. HetonderzoekwerddoordestadHerentalsaanStudiebureauArcheologiebvbatoevertrouwd.Het booronderzoekwerduitgevoerdop4februari Beschrijvingvanhetprojectgebied HetprojectgebiedisomslotendoordeBurchtstraatinhetnoorden,deachterzijdevandehuizenin defraikinstraatinhetwestenendebegijnenstraat/begijnhofinhetzuidoosten(fig.1.1enfig.1.2). Binnendearcheoregio s(fig.1.3)ishetprojectgebiedgesitueerdindekempen. Fig.1.1:Topografischekaart

12 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.1.2:Kadasterkaart 2. Fig.1.3:SitueringvanhetprojectgebiedbinnendeverschillendeVlaamsearcheoregio s Doelstellingen Hetdoelvandearcheologischebureaustudieisdeaanwezigheid,aardenbewaringsomstandigheden van de archeologische monumenten te kunnen inschatten om de impact van de werken op het

13 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals aanwezige archeologisch erfgoed in te schatten en daaruit concrete aanbevelingen te formuleren voordeverdereprospectiestrategie. Hiertoediendenvolgendeelementenuitgevoerdteworden: U hetplangebiedafbakenenenbeschrijven U reedsverstoordeenonderzochtezonesinkaartbrengen U relevantelandschappelijkeenbodemkundigeindicatorenidentificeren U gekendearcheologischewaardenenindicatoreninventariserenenevalueren U opmaken van een beschrijving van de geplande werken, uitvoeringswijze van deze werkenendepotentiëleimpactervanophetbodemarchief Het booronderzoek heeft een tweedelige doelstelling. Indien de bureaustudie voor het begijnhof aanduidtdaterzichbelangrijkeelementeninhetrioleringstracébevindenenhetrioleringstracéniet aangepast kan worden, dient hiervoor een booronderzoek plaats te vinden om duidelijkheid te geven. DaarnaastwordtdeMaasloop(afbakenencontourenervan)opnieuwuitgediept,metrespectvoor dehistorischebedding.volgendevragendiendendaarbijbeantwoordteworden: U Zijnergeenouderevullingenvandegrachtaanwezig? U Watisdediepte,breedteenhetprofielverloopvandeaangetroffengracht? U Zijn er verschillende fasen in de opbouw van de gracht aanwezig? Zo ja, wat is hun datering? U Op welke wijze kan de gracht uitgediept worden zonder te raken aan de historische contourenengelaagdheid? U Ishetnodigomeendwarsprofielopdegrachtteplaatsenomduidelijkzichttekrijgenop de vullingsgeschiedenis van de loop? Zo ja, welke methode wordt hiervoor best gehanteerd? 5

14 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 6

15 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Hoofdstuk2 Archeologischebureaustudie 2.1Herentals DenaamHerentalszouvoorheteerstvermeldwordenineenpauselijkebullevancirca1147U De stad ontstond uit twee zelfstandige kernen, namelijk een landbouwvestiging rond de SintU Waldetrudiskerkalseenallodium(villa)vanhetkapittelvanderegulierekanunnikessenvanBergen eneennoordelijkgelegenhandelsnederzettingindeloopvande12 de eeuwontstaanaandenete. Omwille van eigen economische, strategische en politieke belangen steunde hertog Hendrik I de koopluibijconflictentussendetraditioneledomanialemaatschappijendehandelsnederzettingen stichttehijin1209destadenvrijheidherentalsophetbergensegoedwaarvanhijeendeelvande rechteneninkomstenverwierf. Deliggingvandenieuwestadwasvanstrategischeneconomischbelang:centraalinhethertogdom Brabant, aan de kruising van de Kleine Nete met de handelsroutes van Brugge over Antwerpen, Mechelen en Maastricht naar Keulen enerzijds en van Leuven naar Friesland anderzijds. Het economischlevenkendeeengunstigeevolutieenreedsvooreind13 de eeuwspeeldeherentalseen belangrijkerolinhethertogdombrabant.debetekenisvandestadophetpolitiekeenculturelevlak staatinnauwverbandmetdeeconomischebloeitijdensdemiddeleeuwen.basisvandewelvaartin demiddeleeuwenwaseenopdeeuropesemarktgerichtelakennijverheiden Uhandel(einde13 de U 16 de eeuw),diehaargrootstebloeikendeindetweedehelftvande14 de eeuwueerstehelftvande 15 de eeuwengeleidwerddoordein1322gestichtelakengildemetofficiëlekeurbrievenvan1360. Inde16 de eeuwkendedestadnogeenrelatievebloeialsbelangrijkbleekuenexportcentrumvan linnen.vanafde17 de eeuwechterwasderolvanherentalsalsexportcentrumuitgespeeld. 2.2Hetontstaanvandebegijnenbeweging Het ontstaan van de begijnenbeweging situeerde zich in de steden van WestUEuropa rond het scharniermomenttussende12 de ende13 de eeuw 5. In reactie op bestaande wantoestanden binnen de kerk ontwikkelde zich in de 12 de eeuw een armoedebeweging en een nieuwe vorm van spiritualiteit die in het begin van de 13 de eeuw resulteerdeinondermeerdegeleidelijkeinstitutionaliseringvanhetbegijnenwezen 6. Uitingenvandezearmoedebewegingwarenhetontstaanvanbedelordesenhetverschijnselvande reclusen, vrome lieden die zich levenslang terugtrokken in een kleine cel of kluis. Vanaf ongeveer 1200 zijn vermeldingen bewaard van devotae' mulieres, vrouwen die in los verband in kleine, spiritueel georiënteerde groepjes samenwonen 7. Naast deze nieuwe vormen van spiritualiteit speelden waarschijnlijk ook fenomenen mee als het vrouwenoverschot, als gevolg van de kruistochtenendetoegenomenverstedelijking. Daaromopteerdeneenaantalvrouwenuitgegoedeburgermiddens,dieevenwelgeenkloosterleven beoogden,vooreengodsvruchtigendienstbaarleven.zijlegdendegeloftevangehoorzaamheiden kuisheid af. Dit gebeurde eerst individueel binnen de gemeenschap, maar later gingen ze samen wonenindebuurtvaneenkapel,kerkofklooster,maarookbijhospitalenofleprozerijen.tenslotte vormden deze groepen van vrouwen afzonderlijke afgescheiden en strikt georganiseerde VanAerschot&Heirman2001:13U25. 6 VanUytvene.a.2011:129U Blom&Lamberts2003:40. 7

16 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals gemeenschappen binnen een ommuurde ruimte: de begijnhoven. Binnen de stedelijke structuur vormdenhetzelfbedruipendeorganisaties. Dewoningenbinnendebegijnhovenbleveneigendomvanhetbegijnhof.Nietallebegijnenhadden eeneigenhuis,deminderbegoedenwoondeninconventen. Om in hun levensonderhoud te voorzien waren de meeste begijnen op arbeid aangewezen. In de beginperiode van het begijnenwezen kende de lakennijverheid nog een hoogconjunctuur. De begijnen waren werkzaam in nevenactiviteiten zoals kaarden, spinnen, bleken en noppen. Andere beoefendeactiviteitenwarenondermeertesituereninziekenzorgenonderwijseninhetherstellen enwassenvankleding,borduren,kantklossen,hetvervaardigenvankerkgewaden,cultusgewaden, hostiesbakkenenbeperkttakeninhetbegijnhofzelfvervullenzoalsportierster,begijnhofkosteres enuorganiste 8. WaalsUBrabant en Luik worden als de bakermat van de georganiseerde begijnenbeweging beschouwd.deaanwezigheidvandemeestexpansievestedelijkekernenzorgdeerwellichtvoordat VlaanderenenBrabanthetvoortouwnamenindeverdereontwikkelingvanhetbegijnenwezen. De begijnenbeweging kende een explosieve bloei in de 13 de eeuw. Ten gevolge van de sociaalu economische crisis van de 14 de en 15 de eeuw kende het begijnenwezen een terugval 9. Deze werd verdergezet tijdens de godsdiensttroebelen van de 16 de eeuw. Tijdens de 17 de eeuw beleefden de begijnhoveneennieuwebloei,maarmetde18 de eeuwwerdeenonomkeerbareneergangingezet. Naeenkorteheroplevingopheteindevande19 de eeuw,doofdehetbegijnenwezenindeloopvan de20 ste eeuwnagenoegvollediguit. 2.3HetbegijnhofvanHerentals 2.3.1Ontstaanenevolutie Het huidige begijnhof van Herentals is gelegen tussen de Burchtstraat en de Begijnenstraat. Het begijnhof, de schoolgebouwen in de Burchtstraat tegenover de achterzijde van het begijnhof, de achtertuinen van het begijnhof, begrensd door de Augustijnslei en de Begijnvest en de brandweerkazerne (infirmerie augustijnenklooster), zijn sinds 11 september 1979 beschermd als stadsgezicht 10.Dewoningenvanhetbegijnhofzijnbeschermdalsmonument. Eeneerstebegijnhofzouvóór1266gestichtzijn 11.In1270werdheteenonafhankelijkeparochiemet eeneigenkerkenkerkhof.ditoudbegijnhofwasgelegeninhetmeestnoordelijkestadsgedeelte,het Nieuwland ten noorden van de Kleine Nete 12. In 1578, tijdens de Tachtigjarige oorlog werd dit begijnhof omwille van strategische redenen gesloopt door het calvinistische stadsbestuur (1576U 1584). In 1590 kregen de begijnen van de stadsmagistraat de toelating om 26 huizen en gronden tussen de "Hoge" (Begijnenstraat) en de "Lage Burchtstraat" (Burchtstraat) aan te kopen voor de 8 Despriet2011:52U53enVanAerschot&Heirman2001:81U83. 9 VanAerschot&Heirman2001:32U Cools&Bellemans2007:9. 8

17 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals aanleg van een nieuw begijnhof binnen de stadswallen. Deze toelating werd in 1597 bekrachtigd doorfilipsii. Hethuidigebegijnhofiseendeelsommuurd,driehoekigpleinbegijnhofmeteenvrijcentraalgelegen kerk.debegijnhofkerkiseengeoriënteerde,laatgotischepseudobasiliek,gebouwdtussen1599en 1614,encentraalgelegenophetdeelsomhaagdevoormaligekerkhof 13.Tenzuidenentenoosten bevindenzichdebegijnenwoningenopklimmendtotde17 de, 18 de en19 de eeuw.hetfundatiehuis van 1657 ligt ten zuidwesten. Ten noorden ervan liggen recente ouderlingenwoningen. In het noordwestenishetbegijnhofafgeslotendoordegebouwenvanhetsintujozefsinstituut,opgerichtop vroegere gronden van het begijnhof. De westelijke toegangspoort (1622) op het einde van de Begijnenstraat ligt in de as van de gebogen straat naar de noordpoort (1640), die tegenover de voormaligebegijnhofpastorieligt. Debebouwingbetreftlintbebouwingvanoverwegendverankerdebaksteenbouwintraditioneleen neotraditionele stijl met enkelu en dubbelhuizen van twee bouwlagen onder doorgaans leien zadeldaken met eenvormige beluikte dakvensters, met sporadisch gebruik van zandsteen. De lijstgevelshebbenoverwegendrechthoekigemuuropeningenmeteenarduinenlateienlekdrempel. Achteraanbevindenzicheenvoudige,lagereaanbouwselsenbijgebouwtjes. Zoals ook uit cartografische bronnen blijkt, ontwikkelde dit nieuwe begijnhof zich in het reeds bestaandstadsweefsel. Opdekaartvan Jacob vandeventer (1550U1565) (fig. 2.1) is het grotere bouwblok van het latere begijnhof, gevormd door de huidige Fraikinstraat, Burchtstraat, Begijnenstraat en Begijnhof, reeds bebouwd.debinnenzijdeisvolledigleegweergegeven. DezesituatieisgewijzigdopdeFerrariskaart(1771U1778)(fig.2.2),waarongeveerinhetmiddenvan het grotere bouwblok een NWUZOUgeoriënteerd gebouw weergegeven is. Dit gebouw is ook afgebeeldopdeatlasderbuurtwegen(1845)(fig.2.3)endevandermaelenkaart(1846u1854)(fig. 2.4).Metditgebouwkreeghetbegijnhofhaarkenmerkendedriehoekigevorm.Debebouwinglangs de huidige gebogen straat Begijnhof verschilt op de diverse kaarten. Op de kaart van Jacob van Deventerisdestraataanweerskantenvolledigvolgebouwd.OpdeFerrariskaartisdekerkafgebeeld aan de noordzijde van de straat Begijnhof. Zowel ten noorden als ten zuiden van de kerk is bebouwingweergegeven,netalstenzuidenvandestraaten,inbeperktemate,inhetbinnengebied vanhetkleinerebouwblok.opdeferrariskaartisdebebouwingdichterdanopderecenterekaarten. OpdeAtlasderBuurtwegenisaandenoordzijdevandestraatenkelnogbebouwingweergegeven tenzuidenvandekerkenaandezuidzijdevandestraatbegijnhof.opdevandermaelenkaartisde bebouwingenkelnogafgebeeldaandezuidzijdevandestraatbegijnhof. Volgens Cools en Bellemans verloor de noordzijde van de straat inderdaad geleidelijk haar woonfunctietenvoordelevandezuidzijdevandestraatdieuitgroeidetothetmeestprestigieuze gedeeltevanhetbegijnhof 14.Delaatstehuizenverdweneninde19 de eeuw Cools&Bellemans2007:14. 9

18 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.2.1:HetbouwblokvanhettoekomstigebegijnhofopdekaartvanJacobvanDeventer

19 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.2.2:UittrekseluitdeFerrariskaartmetcentraalhetbegijnhof 16. Fig.2.3:UittrekseluitdeAtlasderBuurtwegenmetcentraalhetbegijnhof

20 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.2.4:UittrekseluitdeVandermaelenkaartmetcentraalhetbegijnhof DebebouwingindeomgevingvandestraatBegijnhof(fig.2.5en2.6) Begijnhof 2U6 19 : Deze 19 de Ueeuwse (1876U1877) panden vertonen een eenheidsbebouwing met centraaleenietshogerepastorie(nummer4)tussendeinspiegelbeeldopgetrokkennummers2u3en 5U6.Begijnhofnummer4iseendubbelhuisvandrietraveeënonderzadeldak. VolgensCoolsenBellemansstondterhoogtevanhuisnummer2inde19 de eeuweengeïsoleerdhuis, hetoorspronkelijkeoudconvent 20.Ditwerdafgebrokenin Begijnhof7U9 22 :Hetbetrefteeneenheidsbebouwingmeteenrepeterendschema,metoorspronkelijk drieenkelhuizenvantweetraveeën.nummer9isuitgebreidmettweetraveeënwaarophetjaartal 1716staat. Begijnhof10 23 :Ditiseendubbelhuisvanviertraveeën,opklimmendtotde18 de eeuw(metjaartal 1716opnr.9). Begijnhof11 24 :Ditiseenenkelhuisvandrietraveeën,uitde18 de eeuw. Begijnhof12:DezogenaamdeGildekamer 25,eendubbelhuisvanviertraveeënvan1713(datumop degevelsteen) Cools&Bellemans2007:15en Cools&Bellemans2007:

21 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Begijnhof13:DezogenaamdeInfirmerie 26,eendubbelhuisvanvijftraveeënintraditionelebakUen zandsteenstijl,van1715(ziejaarankersaanvoorgevelenjaartalvanwittesteenaanachtergevel). VolgensCoolsenBellemansisdithetvroegereconventuit1715U1716,dattoenvooralalsnoviciaat diende 27.In1801werdhierdenieuweinfirmerieopgericht,nadatdevorigebijdeslagomHerentals verwoestwas. Begijnhof14U16 28 :Ditzijndeelsaangepaste,gelijkaardigerijhuizenmeteen17 de Ueeuwsekern.Opde plaatsvandehuidigenummers15en16stondvolgenscoolsenbellemanseenouderconvent(het kleinconvent)datin1722afgebrokenwerd 29. Begijnhof17 30 :HetzogenaamdConventvan1715U1716,in1979ingerichttotdienstencentrumvoor bejaarden.gerestaureerd,halfvrijstaanddubbelhuisvanvijftraveeën.volgenscoolsenbellemans ontstondditconventechterpasin1830uitdesamenvoegingvan2ouderewoningen. Tussenhuisnummer17ennummer18bevondzichvroeger,zoalsnunogsteeds,eendoorgangmet poort,eenoverblijfselvandewegnaardevalpoortdiedeeluitmaaktevandestadsomwalling.deze wegbestondreedsvoordeoprichtingvanhetbegijnhof,zoalsopdekaartvanjacobvandeventer zichtbaaris. Begijnhof 18: Een vrijstaand dubbelhuis van vijf traveeën opgericht in 1773, later vernieuwd 31. VolgensCoolsenBellemansgaathetomeenhuisuit1777,delaterepastorie 32. Het laatste, thans onbebouwde deel van de straat ten noorden van nummer 18 was vroeger ook volgebouwdmet8,mogelijklagehuizen 33.DezetoestandisnogzichtbaaropdeFerrariskaart.Het laatste huis in de straat had een achterbouw die noordwaarts tegen een afsluitmuur in de Burchtstraataanleunde. Eenthansnogaanwezigpandtennoordenvanhuisnummer18isdeportierswoningBurchtstraat30, gebouwdin Nettennoordoostenvanenbuitendemurenvanheteigenlijkebegijnhoflagenenkelegebouwen dietemakenhaddenmetdewerkingvanhetbegijnhof.dezezijnnogzichtbaaropdeferrariskaart. Zo bevonden zich in het oosten van de Burchtstraat de pastorie (Burchtstraat 7), met ernaast de hoevegebouwenvandeinfirmerieenopheteindevandeburchtstraatdeinfirmeriezelf.dezewerd nadeverwoestingin1798doordeoprukkendefransentijdensdeslagomherentalsnietopdezelfde plaats heropgebouwd. Wel werd er in 1858 een schuur gezet die vermoedelijk in 1974 werd afgebroken.bijdebrandstichtingtijdensdeslagomherentalsbranddenookaanpalendepandenuit. Ophistorischekaarteniszichtbaardatdegrensvanhetbegijnhofinhetzuidenenhetoostenwerd gevormd door de Maasloop. Het tracé ervan werd herhaaldelijk verlegd. Bij de vestiging van het Cools&Bellemans2007: Cools&Bellemans2007: Cools&Bellemans2007: Cools&Bellemans2007: Cools&Bellemans2007:

22 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals begijnhof op zijn huidige plaats sloot de Maasloop ook de weide achter het hof mee af. Dit is zichtbaaropdekaartvanjacobvandeventer.vermoedelijkalvroegwerddeloopverlegdenkwam deloopnetachterdeachtertuinenteliggen(fig.2.7).rond1900werddeloopopnieuwzuidelijker gelegd. Momenteelisdewaterloopalseenuitgedroogdebeekherkenbaarinhetzuidenvanhetbegijnhof; tenoostenwerddeloopingebuisd 35. Inde17 de eeuwliepeenaftakkingvandezemaasloopinhetwestenvanhetbegijnhofalseenopen riool.inde19 de en20 ste eeuwisdezeaftakkinggedempt. Fig.2.5:Uittrekseluithethuidigekadastermetcentraalhetbegijnhof Cools&Bellemans2007:

23 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.2.6:UittrekseluithetkadastermetcentraaldestraatBegijnhofmetdehuisnummers

24 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.2.7:DeomgevingvanhetbegijnhofindeAtlasderWaterlopen(1888) Cools&Bellemans2007:31. 16

25 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 2.4Gekendearcheologischegegevens OpdeCentraleArcheologischeInventariszijnindeomgevingvanhetprojectgebiedenkelegekende archeologischevindplaatsenopgenomen(fig.2.8): Fig.2.8:UittrekseluitdeCAI. CAI113139:BegijnhofenSintUCatharinakerk. CAI113095:Tweekapellen(HeiligeKruiskapelenH.Grafkapel)diedeeluitmakenvaneen kruisweg. CAI : Mogelijk overblijfselen van de Floristoren die deel uitmaakte van de stadsomwalling. CAI113199:Delocatievan16 de Ueeuwsefunderingenenpostmiddeleeuwsaardewerk. CAI102023:Eenrestantvande17 de Ueeuwsestadsomwalling. CAI113145:RestantenvanhetlaatmiddeleeuwseSintUElizabethgasthuis. CAI113202:LocatievanhetlaatmiddeleeuwseMinderbroederklooster. CAI102283:Eenzonewaarschervenvanvolmiddeleeuwsaardewerkwerdengevonden. CAI100110:Eenvondstenconcentratieuithetmesolithicum. CAI113147:Depastorijvanhetbegijnhof,uitdetweedehelftvande18 de eeuw. CAI164118:TracévandelaatmiddeleeuwsestadsomwallingvolgensdeFerrariskaart. CAI105785:Mogelijkrestenvaneen16 de Ueeuwsesluis. CAI113204:Augustijnenkloostereninfirmerieuitde17 de eeuw. CAI105690:DeAugustijn,eenhuismeteen17 de Ueeuwsekern. CAI100949:LocatievandeZandpoort,eenstadspoort. CAI113138:LocatievaneenhoutenschorsUofwalmolenuitde16 de eeuw. 17

26 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals CAI105695:HetSchalieken,devoormaligestadsbrouwerij. CAI105693:DeLuypaert,eenhuismetlaatmiddeleeuwsekern. CAI : Op deze locatie werden bij een werfcontrole laatmiddeleeuwse bewoningssporenaangetroffen. CAI105696:GroteMarkt32,eenhuismet16 de Ueeuwsekern. CAI102021:Vindplaatsvaneen17 de Ueeuwsemuntschat. CAI100578:Locatievaneen17 de Ueeuwsepubliekewaterput. CAI113148:HetlaatmiddeleeuwskloosterderNorbertinessen. CAI : Aarden wal die restant zou zijn van de middeleeuwse stadsomwalling en aanslootopdebovenpoort. 2.5Gekendeverstoringen Het aantal gekende verstoringen binnen het projectgebied is beperkt. In eerste instantie is er de verstoringvandereedsbestaanderiolering(fig.2.9en2.10) 39.Momenteellooptderioleringinde straat Begijnhof in twee richtingen af (met scharnierpunt ter hoogte van de poort tussen huisnummers17en18).terhoogtevanpunt5026bevindtdevloeivanderioleringzichop0,73m onderhetmaaiveld.inzuidwestelijkerichtinglooptderioleringafnaarpunt493,waardevloeizich op0,91mondermaaiveldbevindt.innoordoostelijkerichtingisereenveelgroterverval.terhoogte vanpunt488bevindtdevloeivanderioleringzichop2,15monderhetmaaiveld. Fig.2.9:Rioleringinhetbegijnhof:bestaandetoestand. 39 Dezegegevenswerdenop3februari2015permailovergemaakt. 18

27 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Indenoordoostelijkezone,achterdeverdwenenbewoningenvertrekkendevanafdeachtergevel vanhuisnummer18loopteveneenseenriolering.terhoogtevanpunt5024bevindtdevloeivande rioleringzichop1,26monderhetmaaiveldenterhoogtevanpunt491op1,50m. Er zijn geen verdere gegevens bekend van de impact die deze werken op de ondergrond hebben gehad. Fig.2.10:Detailuithetrioleringsplanmetdieptesvanderiolering. 19

28 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Intweedeinstantiezijnerbijkomendeverstoringentengevolgevandenutsleidingen.Deplannen van Electrabel, Belgacom, Pidpa en Telenet zijn echter weinig bruikbaar in het kader van een archeologischebureaustudie.denutsleidingenliggenonderdestoepen 40. Er zijn geen verdere gegevens bekend van de impact die deze werken op de ondergrond hebben gehad. Voor de rest konden geen andere verstoringen worden vastgesteld op basis van de beschikbare gegevens. 2.6Evaluatievandegeplandewerken DegeplandenieuweRWAUriolering(regenwater)(fig.2.11)volgtgrotendeelsdebestaanderiolering in de straat Begijnhof, maar in tegenstelling tot het huidige rioleringsstelsel, waarbij het punt ter hoogte van de poort tussen huisnummers 17 en 18 als verdeelpunt in twee richtingen (noord en zuid)dienstdeed,ishetnuhetpuntwaarzowelhetnoordelijkealshetzuidelijkedeelvandestraat naar afloopt, waardoor dit punt vermoedelijk dieper zal moeten zitten dan nu het geval is. Het gedeelte van de RWAUriolering tussen huizen nr. 17 en 18 blijft eveneens bestaan en komt uit de nieuwteherstellenmaasloop 41. Erwordtaanbevolenomhettracévandebestaanderioleringindewegkoffertehergebruikenomzo deverdereingreepinhetbodemarchieftebeperken.tochkanvermoedwordendaterminstensop sommigestukkenvanhetnieuwetracédieperalwordengegravendandebestaanderiolering(dienu op een wisselende diepte zit, zoals beschreven onder 2.5), al laat het aansluiten op de nieuw te herstellenmaasloopvermoedelijkgeendiepeliggingvanderioleringtoe. Tussendehuizennr.17en18indestraatBegijnhofliepeendoorgangmetpoort,eenoverblijfsel vandewegnaardevalpoort.dezewegbestondreedsvoordeoprichtingvanhetbegijnhof,zoalsop de16 de UeeuwsekaartvanJacobvanDeventerzichtbaaris.Hierzijnmogelijkearcheologischeresten (vanouderewegtracés)nietuittesluiten,alishetgoedmogelijkdatdebestaanderioleringaleen (grote)impactheeftgehad. DegeplandeDWAUriolering(vuilwater)ligtachterdebegijnhuizenenvolgtgrotendeelshettracévan de verlegde Maasloop zoals die op 19 de Ueeuwse kaarten afgebeeld is. Allicht is deze loop bij de inrichting van het begijnhof intentioneel verlegd net achter de tuinen van de zuidelijke bewoning langsdestraatbegijnhof(fig.2.3). Rond1900werddeloopopnieuwzuidelijkergelegd,ongeveerindebeddingdiereedsvoorheenop dekaartvanjacobvandeventer(fig.2.1)weergegevenis. IndiendeloopvandegeplandeZWUNOUtakvandeDWAUrioleringoverdepercelen223et.e.m.200b watmeernaarhetzuidenverlegdwordt,kanhettracévandemaasbeektentijdevandebewoning vanhetbegijnhofendemogelijkaanwezigearcheologischerestenvaninrichtingvandezewaterloop vermedenworden. Overandererestendiezichmogelijktenzuidenvanhetgeplandetracéennettenwestenvande stadsomwalling(cai164118),zoalsafgebeeldopondermeerdekaartvanjacobvandeventerende Ferrariskaart,bevinden,kanevenwelgeenuitspraakgedaanworden.Hierbijkanondermeergedacht wordenaanmogelijkearcheologischesporenvanartisanaleactiviteiten. 40 Dezegegevenswerdenop6februari2015permailovergemaakt. 41 In de aangeleverde plannen zijn nergens aanduidingen van de nieuwe dieptes opgenomen, waardoor de impactnietvollediginkaartkanwordengebracht. 20

29 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Op de geplande ZOUNWUtak van de DWAUriolering op de percelen 197bU195b wordt eveneens aanbevolen de bestaande riolering te hergebruiken. Op deze percelen zijn immers resten te verwachtenvandedense,thansverdwenenbewoningvanhetbegijnhofzoalsdieopdeferrariskaart afgebeeld is en van mogelijke oudere gebouwen zoals weergegeven op de kaart van Jacob van Deventer. Bovendien bevindt deze zone zich zeer dicht bij de voormalige stadsomwalling (CAI164118)endeValpoort. Fig.2.11:Geplandtracévoordenieuwaanteleggengescheidenrioleringindeomgevingvande straatbegijnhof. 21

30 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 22

31 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Hoofdstuk3Booronderzoek 3.1Fysiografie 3.1.1Topografie Hetonderzoeksgebiedligttussen13en14mTAW.Hetterreinisvlakenvertoontenkelespecifieke, antropogenereliëfeenheden: 1.Eengrachtdiehetterreinvanzuidwestnaarnoordoostdoorsnijdt(fig.3.2,1), 2.Eenvijverenmogelijkgeassocieerdeverhoging, 3.Detaludstenzuiden(Augustjjnenlaan,fig.3.2,2)entenoosten(verlengdeBegijnenvest). Fig.3.1:Topografieenhydrografierondenbinnenhetonderzoeksgebied. 23

32 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 2 1 Fig.3.2:NoordwestUzuidoosthoogteprofielvanhetonderzoeksgebied Hydrografie VoorwatbetreftdeafwateringwordtmeldinggemaaktvandeMaasloop.Indit,bodemkundig,deel vanhetrapportwordtenkelgebruikgemaaktvanderecenteterreinu encartografischegegevens. VolgensdeVlaamseHydrografischeAtlasgebeurtdeafwateringvanhetzuidennaarhetnoorden.De gracht/beekheeftgeennaammaarkomtsamenmetdehellekensloopenmondtzouitindekleine Nete.Mogelijkgaathetovereenoverwelfdebeek/grachtwantophetterreinisdezeniettezien. Fig.3.3:Hydrografievanhetonderzoeksgebiedenhetomliggendegebied. 24

33 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Degrachtdiehetterreinvanzuidwestnaarnoordoostdoorsnijdtisduidelijkwaarneembaarinhet digitaalterreinmodel(fig.3.1enfig.3.3). Behoudensdetweetaludswaaroversprakeligthetonderzoeksgebiedtenzuidenvaneenmogelijke zandigeopduiking 42.Veelduidelijkerisdathetomeenuitlopergaatvaneenoostelijkgelegenlager, natter gebied. De verlengde talud van de Begijnenvest doorsnijdt deze eenheid waardoor het onderzoeksgebiedgeïsoleerdkomtteliggen. 3.2Bodems Debodemeenhedenbinnenhetprojectgebiedzijn(fig.3.4): 1.OB:bebouwdezone.Dezegroepomvatbelangrijkeoppervlakteningenomendoordewoningen, eventueelmettuintjesendeindustriëlegebouwen,dedorpskernenendevoornaamstegehuchten vandelandelijkegemeenten suefp: zeer sterk gleyige gronden op kleiig materiaal met reductiehorizont en zandsubstraat beginnendopgeringeofmatigediepte(20u125cm) Inprofielzijnhetzeersterkhydromorfealluvialebodemszonderprofielontwikkeling.Efpheefteen donkergrijze,humusrijkebovengrondmetkruimeligestructuur,rustendopeensterkgleyige(roest+ reductie)cgdietussen40en80cmdiepteovergaattoteenvollediggereduceerdeondergrond.de granulometrische samenstelling is heterogeen; kleiige lagen wisselen af met zandige of lemige lenzen,terwijldeondergrondvaakzandigis 44. Fig.3.4:Debodemsbinnenenrondhetprojectgebied. 42 Hetismoeilijkteachterhalenofhetomeendekzandruggaatomdatditstedelijkgebiednietisgekarteerd. 43 Baeyens1970: Baeyens1970:76. 25

34 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 3.3Boringen 3.3.1Werkwijze De bijzondere voorwaarden van Onroerend Erfgoed voorzagen in een manuele boring met een gutsboormeteendiametervan20mm.indiendesamenstellingvanhetbodemprofielgutsenvanaf hetoppervlakniettoelaat,moesteerstwordenvoorgeboordmeteenedelmanboor.indienditniet mogelijkwasdoordeomstandigheden,diendevolledigmeteenedelmanboor(diameterminimaal7 cm)geboordteworden. Zoals wel te verwachten, kon er niet met de guts gewerkt worden en dienden de boringen dus volledigmanueeluitgevoerdtewordenmeteenedelmanboormetdiametervan7cm.deboringen werdenop4februari2015uitgevoerd.hetweerwaszonnigmaarkoud(met snachtsnachtvorst). Bij gebrek aan relevante vondsten, werden er geen stalen genomen voor eventueel natuurwetenschappelijkonderzoek. Fig.3.5:Boorpuntenbinnenhetprojectgebiedmetdebodemkaartalsondergrond. Qua werkwijze is licht afgeweken van de vraag om 5 boringen in 3 boorlijnen uit te voeren. Het trapeziumvormigeprojectgebiedwasdeaanleidingom4boorlijnen 45 uittezettenmeteenoplopend aantalboringenvolgensdebreedtevanhetterrein(fig.3.5). Deboringenwerdenverrichttotopdegrondwatertafelofwanneererzichpuinbevondtotopde diepte van de ondoordringbare (puin)laag 46. Dit verklaart de afwezigheid van de gegevens van de dieptevanhetgrondwaterbijsommigeboringen. 45 Boorlijn1:boringen1en2.Boorlijn2:boringen3,4en5.Boorlijn3:boringen6,7,8,9,10en11.Boorlijn4: boringen12,13,14,15en In voorkomende gevallen werd er gepoogd om in de onmiddellijke nabijheid nog één of twee nieuwe boringentezetten,maarbijeenzelfderesultaatwerddeboringgestaakt. 26

35 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 3.3.2Foto senbeschrijvingen Boring'1' H1 0U100 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm. GWT:100cm ' ' 47 Algemenegegevensbetreffendedemetagegevensperboringofsetvanboringen: Ucoördinatenstelsel;Lambert Uwijzevanplaatsbepaling;GPS Uuitvoerder;LudoFockedey UXUYUZUcoördinaten:zietabel Utypeboring,methode,diameterengrid:Edelman,verkennend,7cm,lineair Udatum:4februari Algemenegegevensbetreffendedelithologie: Unatofdroogbeschreven:vochtig Ugrensoxidatieenreductie:nietwaarneembaar Ulaaggegevens: detailstextuur;bestaatnietinbelgischsysteem bijmengingofanderehoofdbestanddelen;geenbijmengingbepaalbaar. cohesie/matevanweerstand;niettebepalenmetboringen sedimentaireeigenschappen;niettebepalenmetboringen trendsineenlaag;geentrendswaartenemen geologischeinterpretaties;niettebepalenmetboringen bodemkundigeinterpretaties;zie3.4 archeologische indicatoren; de dikke humeuze A horizont als aanduiding voor plaggen. 27

36 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'2' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm. H2 90U100 cm: zand; grijsachtig donkerbruin (10YR4/2). GWT:100cm Boring'3' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm. GWT:90cm 28

37 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'4' H1 0U90cm:lemigzand;zeerdonkerbruintot zeergrijsachtigdonkerbruin(10yr2/2tot 3/2); baksteenfragmenten in bovenste 30 cm. H2 90U100 cm: zand; grijsachtig donkerbruin (10YR4/2). GWT:100cm Boring'5' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, H2 90U100 cm: zand; grijsachtig groen (5GY 5/2). GWT:100cm ' ' 29

38 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'6' H1 0U50 cm: lemig zand gemengd met fijn puin; olijfbruin (2,5Y 4/4) baksteenfragmenteninbovenste30cm. GWT:U Boring'7' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, H2 90U100 cm: zandleem; zwart (10YR 2/1), scherpeondergrens, H3 100U110cm:zand;bruin(10YR4/3) GWT:100cm 30

39 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'8 H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm. GWT:90cm Boring'9' H1 0U80 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm. GWT:80cm 31

40 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'10' H1 0U50 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm,scherpeondergrens, H2 50U70cm:zand;zand;bruin(10YR4/3) GWT:70cm Boring'11' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, H2 90U100 cm: zandleem; zwart (10YR 2/1), scherpeondergrens, H3 100U110cm:zand;bruin(10YR4/3) GWT:100cm 32

41 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'12' H1 0U90 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, GWT:90cm Boring'13' H1 0U80 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, GWT:80cm 33

42 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'14' H1 0U35 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR2/2);baksteenfragmenten, H2 35U70cm:puin GWT:U Boring'15' H1 0U35 cm: lemig zand; bruin (10YR 4/3); baksteenfragmenten, H2 35U90 cm: zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2),scherpeondergrens, GWT:90cm 34

43 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Boring'16' H1 0U70 cm: lemig zand; zeer donkerbruin (10YR 2/2); baksteenfragmenten in bovenste30cm, H2 70U90 cm: zand; bruin (10YR 4/3 tot 5/3), scherpeondergrens, GWT:80cm X Y Z Boring , ,44 13,44 Boring , ,44 13,27 Boring , ,67 13,33 Boring , ,39 12,85 Boring , ,44 13,03 Boring , ,57 12,98 Boring , ,97 13,00 Boring , ,91 13,05 Boring , ,81 13,15 Boring , ,70 13 Boring , ,20 13,41 Boring , ,97 13,27 Boring , ,77 12,99 Boring , ,92 12,84 Boring , ,88 13,30 Boring , ,55 12,93 Tabel3.1:Coördinatenboringen. 35

44 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 3.3.3Grafischoverzichtvandeboorresultaten 0 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B10 B11 B12 B13 B14 B15 B H3 H2 H Fig.3.6:Overzichtvandeboorresultaten. 3.4Analyse Het terrein sluit aan bij het reliëf ten oosten van het verlengde van de Begijnenvest (fig. 3.7, noordoost verlopende, rode lijn). Voor het geïsoleerd kwam te liggen, ging het over via een iets steilererandnaareenhogergelegengebied(waaropdestadgelegenis). Fig.3.7:Hetreliëfbinnendeomgevingvanhetonderzoeksgebied. 36

45 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals DegrachtdiehetgebiedintweesnijdtisduidelijkophetDigitaalTerreinmodelzichtbaar.Zeheeft schijnbaareenverlengdeindehellekensloop. Dekarteringvanhetgebied(fig.3.8)wijktvolledigafvandezonetenoostenvanhetverlengdevan debegijnenvest.terwijlhetprojectgebiedbeekalluviumbevat(klei),isergeenvoortzettingdaarvan. Het is vooral lemig zand, al of niet met veensubstraat, dat dit lage, vlakke gebied beheerst. De anomaliebinnendekarteringinhetprojectgebiedisgeverifieerddoorboringen. Fig.3.8:Degekarteerdebodem(sUEFp)alsanomalieinhetbodemlandschap. OverhetalgemeengevendeboringenaandaterzicheendikkehumeuzeAhorizontbevindt,met eenzwarte,dunnea1horizontonderaan 49,gelegenopeenzandig,glauconietrijksubstraat(fig.3.6). Even ten zuiden staat een bodem gekarteerd als wusdm(g): matig natte lemiguzandgronden met diepeantropogenehumusa 1 horizontmetkleiuzndsubstraatbeginnendopgeringeofmatigediepte (20U125cm);grijsachtigebovengrond. In profiel zijn het hydromorfe plaggenbodems. De onderkant van de plaggenhorizont is dikwijls zwartachtigenhumusrijk;hetbetreftdeoorspronkelijkea 1 (Ap)vaneenbegravenprofieldiemetde plaggenhorizont verwerkt is. Indien het begraven profiel een verbrokkelde textuur B of een gesoliflueerdeafzettingzonderprofieldifferentiatieis,komenduidelijkeroestverschijnselenvoor.is de ondergrond gevormd door een hydromorfe podzol dan worden er geen roestverschijnselen waargenomen. De plaggenhorizont zelf vertoont weinig of geen gleyverschijnselen; soms worden fijne, donker roodbruine roestadertjes waargenomen tussen 40 en 60 cm. Wanneer het humusgehalte hoog is en de horizont zwartachtig, dan zijn de roestverschijnselen moeilijk te herkennen. 49 DoordeoverdrevennatteomstandighedennietaltijdteonderscheidenvandehumeuzeA 1 erboven. 37

46 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 3.5Interpretatie Allegegevenswijzeneropdathethiergaatomdeuitlopervaneenvlak,lagergelegendeelrondde stad Herentals. Een deel dat geïsoleerd kwam te liggen na de oprichting van de (uitloper van de) Begijnenvest. Het oorspronkelijke landschap bestond waarschijnlijk uit een zandsubstraat (al of niet glauconiethoudend)waaropwaterminnendeplantengroeiden(veen?).debodemwordtergevoed doorgrondwater. OfdeplaggenhorizontzichontwikkeldevoorofnadeaanlegvandeBegijnenvestisnietuittemaken. Waarschijnlijk was is er geen sprake geweest van een natuurlijke afwatering die later werd rechtgetrokken of waarvan de loop werd verlegd. Eerder gaat het om de aanleg van een gracht (Maasloop)diediendeomhetgebiedaftewaterennaardeKleineNete(Hellekensloop?). 38

47 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Hoofdstuk4 Besluit Conformart.4 2vanhetDecreethoudendeBeschermingvanhetArcheologischPatrimoniumvan 30juni1993(B.S ),gewijzigdbijdecreetvan18mei1999(B.S ),28februari 2003 (B.S ), 10 maart 2006 (B.S ), 27 maart 2009 (B.S ) en 18 november2011(b.s )zijndeeigenaarendegebruikerertoegehoudendearcheologische monumenten die zich op hun gronden bevinden te bewaren en te beschermen en ze voor beschadigingenvernielingtebehoeden. Naar aanleiding van de vernieuwing van het rioleringsstelsel in het Begijnhof te Herentals werd daaromdooronroerenderfgoedeenarcheologischebureaustudieeneenbooronderzoekopgelegd. Het doel van de archeologische bureaustudie was de aanwezigheid, aard en bewaringsomstandighedenvandearcheologischemonumententekunneninschattenomdeimpact van de werken op het aanwezige archeologisch erfgoed in te schatten en daaruit concrete aanbevelingenteformulerenvoordeverdereprospectiestrategie. Hiertoediendenvolgendeelementenuitgevoerdteworden: U hetplangebiedafbakenenenbeschrijven: Ziehiervoorfig.2.11dieeenbeeldgeeftvandenieuwuittevoerenrioleringenende nieuwaanteleggenmaasloop. U reedsverstoordeenonderzochtezonesinkaartbrengen: Erzijnnoggeenzonesonderzochtbinnenhetprojectgebied.Watdeverstoringenbetreft kanverwezenwordennaarfig.2.9en2.10.debestaanderioleringheefteenwisselende diepte(endusookeenwisselendeimpact). U relevantelandschappelijkeenbodemkundigeindicatorenidentificeren: Opbasisvandeboringeniseenplaggenbodemvastgesteld,watdemogelijkheidbiedt dateventuelesporengoedbewaardzijn.daartegenoverstaateenzeernattetoestandop hetterrein,wateennegatievefactorkanzijngeweestvoor(oudere)bewoning.dedikte vandeplaggenbodemis,opboringen10en14na,steedsmeerdan60cmenreiktinde meestegevallenzelfsminstenstot80cmonderhethuidigemaaiveld. U gekendearcheologischewaardenenindicatoreninventariserenenevalueren: Het projectgebied is gelegen binnen het begijnhof van Herentals. Hoewel er geen onmiddellijke aanwijzingen zijn (CAI, andere) voor archeologische sites, kan hun aanwezigheidwelverwachtworden,meerbepaaldrestenvan(artisanale)activiteitten tijdevanhetbegijnhof. U opmaken van een beschrijving van de geplande werken, uitvoeringswijze van deze werkenendepotentiëleimpactervanophetbodemarchief: Er wordt een gescheiden rioleringsstelsel aangelegd en de oude Maasloop wordt opnieuwuitgegraven.depreciezedetailsvandewerkenzijnevenwel(nog)nietbekend. Voor zover er gewerkt kan worden binnen de bestaande verstoringen (de huidige riolering),isdeimpactvermoedelijkbeperktenlijkteenarcheologischebegeleidingvan dewerkennietnoodzakelijk.ditisvooralhetgevalvoorderwauriolering. DeDWAUriolering wordt momenteel gepositioneerd ter hoogte van een oude loop (zie o.a.fig.2.3en4.1)vandemaasbeekdieopheteindevande19 de eeuwofindeloopvan de 20 ste eeuw gedempt werd. Het tracé van de riolering zuidelijker opschuiven kan voorkomen dat eventuele archeologische waarden in de oude loop van de Maasbeek vernield worden. Het is anderzijds niet uit te sluiten, al zijn er ook geen directe aanwijzingenvoorvoorhanden,datdoorhetopschuivenvandesleufdezesleufineen artisanale zone terecht komt. In het geval van het opschuiven van de sleuf kan de 39

48 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals archeologische begeleiding van de werken zich beperken tot het (voorafgaandelijk) gravenvaneenproefsleufterhoogtevanhettracéenditoverdevolledigelengteervan om eventuele archeologische sporen te registreren en op te graven. In het geval er gekozen wordt om in het tracé van de oude Maasbeek te blijven, wordt voorgesteld hieropeenaantaldwarseprofielentegraven,teneindeeenregistratievandeopbouw vandezegrachttekunnendoen. DewerkenomvattenookhetopnieuwuitgravenvandeMaasloop.Dezewerkenhebben uiteraard een impact op eventuele archeologische vullingen in deze gracht. Bijkomend archeologisch onderzoek is hier wenselijk, aangezien het op basis van de huidige gegevensnietmogelijkisoverdeaardhiervannualzinnigeuitsprakentedoen.hetwas inhetbooronderzoekimmersnietmogelijkaleenprofielvandegrachttereconstrueren of de gelaagdheid ervan te documenteren. De ligging van de oude Maasloop op de kaartenvanvandeventer(fig.2.1)enferraris(fig.2.2)lijktovereentekomenmetdie van de Maasloop op het huidige kadaster (fig. 4.2), maar aangezien deze twee eerste kaartennietmetlandmeetkundigenauwkeurigheidzijnopgemaakt,ishetnietmogelijk deze goed te georefereren op het huidige kadaster en blijft de exacte positie dus onbekend. Verder onderzoek door middel van dwarsprofielen of geofysisch onderzoek kunnenmeerinformatieopleveren. Fig.4.1:GecombineerdekaartvanhethuidigekadasterendeAtlasderBuurtwegen,waarop enerzijdsde19 de UeeuwseMaasloopenanderzijdsdehuidige(enzeerwaarschijnlijkookhistorische beekvandekaartenvanvandeventerenferraris)maasloop.hettracévandenieuwedwauriool valtsamenmetde19 de UeeuwseMaasloop. 40

49 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Fig.4.2:SuggestievoorhetherleggenvandeDWAUriolering(groenelijn). Het booronderzoek had een tweedelige doelstelling. Indien de bureaustudie voor het begijnhof aanduiddedaterzichbelangrijkeelementeninhetrioleringstracébevondenenhetrioleringstracé nietaangepastkonworden,diendehiervooreenbooronderzoekplaatstevindenomduidelijkheidte geven. DaarnaastzaldeMaasloop(afbakenencontourenervan)opnieuwuitgedieptworden,metrespect voordehistorischebedding.volgendevragendiendendaarbijbeantwoordteworden: U Zijnergeenouderevullingenvandegrachtaanwezig? Konnietvastgesteldwordenopbasisvandeboringen. U Watisdediepte,breedteenhetprofielverloopvandeaangetroffengracht? Konnietvastgesteldwordenopbasisvandeboringen. U Zijn er verschillende fasen in de opbouw van de gracht aanwezig? Zo ja, wat is hun datering? Konnietvastgesteldwordenopbasisvandeboringen. U Op welke wijze kan de gracht uitgediept worden zonder te raken aan de historische contourenengelaagdheid? Hetdoelisdeoude,historischecontourenvandegrachtopnieuwvrijteleggen.Hiervoor isbijkomendonderzoeknodig(dwarsecoupes)omdepreciezecontourenvasttekunnen stellen.opbasisvanhethuidigeonderzoekisditnietmetzekerheidvasttestellen.hetis tevens onmogelijk graafwerken uit te voeren zonder daarbij aan de historische 41

50 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals gelaagdheidteraken,tenzijervanwordtafgewekendemaasloopheraanteleggenmet respect voor haar historische bedding, want dan kan de oude gelaagdheid bewaard blijven. U Ishetnodigomeendwarsprofielopdegrachtteplaatsenomduidelijkzichttekrijgenop de vullingsgeschiedenis van de loop? Zo ja, welke methode wordt hiervoor best gehanteerd? Ja.Opbasisvanderesultatenvandehuidigegegevenskanergekozenwordenom: a. om te kijken of er zich een natuurlijke beek bevond en in welke richting ze het gebiedontwaterde,iseengeofysischonderzoekinteressant. b.metmechanischeboringentewerken.dezekunnentotonderdewatertafelgaan enstalenkunnengenomenworden(ookaantebevelenalsersteentijdwilworden aangeboord). c.(éénof)enkeleproefsleuvenwaaruitdegelaagdheidkanwordengereconstrueerd. Demethodeisechtereenkeuzedieafhankelijkisvandedoelstellingen.Indienzegericht is op het bepalen van de vullingsgeschiedenis, kan dit enkel door het graven van een dwarse proefsleuf. Voor het vaststellen van de contouren kan, zonder garantie op resultaat,eengeofysischonderzoekwordenoverwogen. 42

51 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals Bibliografie BaeyensL.1970:BodemkaartvanBelgië.VerklarendetekstbijhetkaartbladHerentals45W.,Gent. BlomJ.C.H.&LambertsE.(eds.)2003:GeschiedenisvandeNederlanden,Baarn. CoolsJ.&BellemansP.2007:BouwgeschiedenisvanhetSintUCatharinabegijnhofteHerentals:een verhaalvanviereeuwenbouwuenwooncultuurinvlaanderen,herentals. Despriet P. 2011: ZuidUWestvlaamse opgravingen 2010, in: Archeologische en historische monografieënvanzuiduwestuvlaanderen76,kortrijk. VanAerschotS.&HeirmanM.2001:VlaamseBegijnhovenwerelderfgoed,Leuven. VanUytvenR.,BruneelC.,KoldewijA.M.,VandeSandeA.W.F.M.&VanOudheusdenJ.A.F.M.(eds.) 2011:GeschiedenisvanBrabant:vanhethertogdomtotheden,Zwolle. 43

52 EenarcheologischebureaustudieenbooronderzoekinhetBegijnhofteHerentals 44