Relighting. Kwalitatief en energetisch goed verlichten

Transcriptie

1 I Relighting Kwalitatief en energetisch ged verlichten Catherine Ltens Labratrium vr Lichttechnlgie Gren Licht Vlaanderen februari 2017

2 Overzicht Wie zijn we? Intrductie Wetgeving Cdex ver het welzijn p het werk nrm vr werkplekverlichting EPB,.. Led f traditinele lampen? Rl van de armatuur Lichtregelsystemen Wat brengt de tekmst Catherine Ltens 2

3 Wie zijn we?

4 Labratrium vr Lichttechnlgie KU Leuven Technlgiecampus Gent Onafhankelijk lab ter ndersteuning verlichtingssectr Onderzek Onderwijs Dienstverlening Vandaag 20 medewerkers Binnenverlichting Kleur en uitzicht van materialen Optische ntwerp Nieuwe lichtbrnnen Optische metrlgie Perceptie van licht Catherine Ltens 4

5 Gren Licht Vlaanderen : VIS-Traject (80% subsidie) Gren Licht Vlaanderen 2020 de Vlaamse verlichtingssectr in transitie Uitverders: Cnsrtium Gren Licht Vlaanderen (>60 bedrijven): cfinanciering 20% = Vlaams Innvatie Samenwerkingsverband (VIS) Vlledige waardeketen verlichting sectr betrkken Innvatiestimulering via Kennisverdracht en Technlgische advies Kennisverruiming (Onderzek ) en Kennisimplementatie (studies, demnstraties) Vanaf 1 april: nieuw VLAIO prject (50% subsidie) i.k.v. clusterbeleid Innvatief Bedrijfsnetwerk Gren Licht Vlaanderen (lees cluster, + vzw) Samenwerken rnd digitalisering van verlichting Nieuwe partnerships: elektrnica, ICT, autmatisatie, netwerken Catherine Ltens 5

6 Cnsrtium Gren Licht Vlaanderen > 60 bedrijven, instellingen, rganisaties WFrans Catherine Ltens 6

7 Cntact Cntact: KU Leuven Technlgiecampus Gent Faculteit Industriële Ingenieurswetenschappen (FIIW) - Energie Labratrium vr Lichttechnlgie Gebreders De Smetstraat 1, 9000 Gent Websites: en inf@grenlichtvlaanderen.be f inf@lichttechnlgie.be Cntactpersn: Catherine Ltens (09/ ) Dwnlads Catherine Ltens 7

8 Publicaties Licht in schlen i&sub=labratry&pag=lab_daylight&art=activitysynthesis&niv01=publicatins&niv02=bbri&niv0 3=frm Brchure Energiezuinige verlichting vr km s ghting-vr-km-1 Catherine Ltens 8

9 Intrductie

10 Grtheden licht Lichtstrm Luminantie Lichtsterkte Verlichtingssterkte Catherine Ltens 10

11 Mgelijke renvaties van de verlichting Lampvervangingen Zelfde lamptype Ander lamptype Aanpassingen verlichtingstestel Bij vervanging van lamp (vb. T8 naar led buis) Bij vervanging van de randapparatuur (transf, driver, ballast, veding, ) Bij vervanging van ptiek + lamp + sturing (bx-in-bx) Vernieuwing van de vlledige verlichtingsinstallatie (=relighting REG premies) Verlichtingstestellen één p een vervangen Aantal en psitie van verlichtingstestellen wijzigt + Inveren lichtregelsysteem Catherine Ltens 11

12 Relighting is dus Meer dan alleen maar vrzien in zuinige verlichting Keuze lichtbrn klassieke lichtbrn f led? Keuze armatuur Uitstralingspatrn direct, indirect, accent, asymmetrisch, wallwash.. Rendement: LOR (>85%) Verblinding vermijden (UGR) Keuze lichtregelsysteem dimmen, schakelen, aanpassen kleur (Keuze lichtcncept rustig, neutraal, dramatisch) (Keuze kleur en materialen van wanden, plafnd, vler, meubilair)

13 Relighten met g vr visueel cmfrt Crrect verlichtingsniveau Juiste kleurtint Gede kleurweergave Unifrme verlichting Geen flikkering Beperken van verblinding Vldende cntrasten Catherine Ltens 13

14 Energiebesparing met beter licht Beperken van vermgen én branduren met beter visueel cmfrt 3 peilers Daglicht Kunstlicht Lichtregelsystemen Maria Middelares Gent - Brn: Llx Architecten Catherine Ltens 14

15 Wetgeving Cdex ver het welzijn p het werk, nrm vr werkplekverlichting, EPB,..

16 Cdex ver het welzijn p het werk Nieuw KB van 25/03/2016 KB tt wijziging van het KB van 10/10/2012 tt vaststelling van de algemene basiseisen waaraan arbeidsplaatsen meten beantwrden Bevat naast eisen rnd verlichtingsaspecten, k eisen rnd ventilatie: eis cncentratie CO 2 <1200ppm Link naar KB en Bijlagen &table_name=wet Catherine Ltens 16

17 Cdex ver het welzijn p het werk (ud KB) Titel III Arbeidsplaatsen Hfdstuk I Basiseisen Afdeling III Verlichting (Afdelingen I tt VII: KB van 10 ktber 2012) Artikel 33. De werkgever zrgt ervr dat er p de arbeidsplaats vldende daglicht binnenkmt en dat indien dit niet mgelijk is, er een adequate kunstverlichting aanwezig is. De kunstmatige verlichting mvat een algemene verlichtingsinstallatie die, in vrkmend geval, aangevuld wrdt met een plaatselijke verlichtingsinstallatie. De kunstmatige verlichting p de arbeidsplaatsen en wegen is van die aard dat het risic p ngevallen wrdt vrkmen en deze verlichting mag zelf geen ngevallenrisic vr de werknemers pleveren. Art. 34. Arbeidsplaatsen waar werknemers bij het uitvallen van de kunstverlichting aan bijzndere risic s zijn bltgesteld, zijn uitgerust met een vldende sterke ndverlichting. Artikel 33 blijft behuden, artikels 34 en 35 zijn aangepast Catherine Ltens 17

18 Cdex ver het welzijn p het werk nieuw KB van 25 maart 2016: Artikel 1. Artikel 34 van het kninklijk besluit van 10 ktber 2012 tt vaststelling van de algemene basiseisen waaraan arbeidsplaatsen meten beantwrden, wrdt vervangen als vlgt : Art. 34. De werkgever bepaalt, p grnd van de resultaten van een risicanalyse, aan welke vrwaarden de verlichting van de arbeidsplaatsen, al dan niet in pen lucht, evenals van de werkpsten met beantwrden teneinde ngevallen dr de aanwezigheid van vrwerpen f hindernissen en vermeidheid van de gen te vrkmen. De werkgever die de vereisten van de nrm NBN EN en de nrm NBN EN tepast bij het bepalen van de vrwaarden inzake verlichting wrdt vermed te hebben gehandeld in vereenstemming met het eerste lid. Wanneer de werkgever de nrmen bedeld in het tweede lid niet wenst te te passen, met de verlichting tenminste beantwrden aan de vrwaarden die zijn vastgesteld in bijlage 2. Catherine Ltens 18

19 Cdex ver het welzijn p het werk Bijlage 2: Op de werkpsten is de gemiddelde verlichtingssterkte van het werkvlak vldende vr de uit te veren taken, en is, gemeten p het werkvlak, f bij afwezigheid van een werkvlak p een hrizntale hgte van 0,85 meter van de grnd, ten minste: 200 lux vr refter, kleedkamer, wasplaats, landbuwactiviteiten, bruwerij, ruw assembleerwerk; 300 lux vr bakkerij, machinewerk, middelmatig precies assembleerwerk, fruit srteren, wasserij, lassen, garage, receptie, kpieerwerk, kinderpvang, klaslkaal, auditrium, sprthal; 500 lux vr EHBO-lkaal, labratria, cntrleruimten, precisie machinewerk, fijn assembleerwerk, autassemblage, keuken, slachthuis, prductcntrle, kapsaln, schenmakerij, bekbinderij, drukkerij, spinnerij, weverij, hutbewerking, bureauwerk, vergaderzaal; 750 lux vr glasbewerking, materiaalinspectie, precisie-assemblage, naaiwerk, verfspuiten, technisch tekenen; 1000 lux vr precisiewerk, kleurinspectie, juweelprductie, medisch nderzekslkaal. Catherine Ltens 19

20 Cdex ver het welzijn p het werk Bijlage 2 vervlg: Op plaatsen die enkel dienen vr verplaatsing is de verlichtingssterkte gemeten p de vler ten minste : 5 lux vr klenpslag, hutpslag, stapelplaatsen met ccasineel verkeer, buiten gelegen drgangen vr vetgangers, autparking; 10 lux vr algemene verlichting van havens, risicvrije znes in de petrchemie en gelijkaardige industrieën, pslag van verzaagd hut, wegen vr traag verkeer (minder dan 10 km per uur) van bijvrbeeld fietsen f heftrucks; 20 lux vr aut- en cntainerpslagplaatsen in havens, nrmaal autverkeer, in- en uitritten van parkings; 50 lux vr industrieterreinen, pslagznes buiten, risicgebieden in havens, liepslagtanks, keltrens, pmpgemalen, waterzuiveringsinstallaties, plaatsen vr laden en ntladen, materiaalbehandeling in havens, buwwerf, pslaghal znder manueel werk; 100 lux vr verplaatsingsznes in het bedrijf, gangen, trappen, magazijnen. Te allen tijde (? Gegarandeerde minimale verlichtingssterkte) Catherine Ltens 20

21 Cdex ver het welzijn p het werk Bijlage 2 vervlg: Indien er werknemers zijn met een grtere lichtbehefte mwille van gafwijkingen f leeftijd met de verlichtingssterkte hieraan aangepast wrden. De verlichting van het werkvlak met gelijkmatig verdeeld zijn. Snelle en sterke vergangen in de verlichtingssterkte van het werkvlak en de nmiddellijk aangrenzende zne meten vermeden wrden. De lampen mgen geen flikkering f strbscpie verschijnselen vertnen. Er mag geen hinderlijke verblinding dr directe f indirecte waarneming van heldere lichtbrnnen in het gezichtsveld ptreden. Indien p een werkvlak een gemiddelde verlichtingssterkte grter dan 200 lux ndig is mag zij bekmen wrden dr middel van een plaatselijke verlichting, mits de installatie vr de algemene verlichting alleen reeds, in elk geval, p dezelfde plaats een gemiddelde verlichtingssterkte van minimum 200 lux verzekert. De kunstmatige verlichting mag de kleuren van de veiligheids- en gezndheidssignalering en de pictgrammen niet wijzigen. De lampen die gebruikt wrden vr de verlichting van het werkvlak hebben een kleurweergave-index van 80 f meer en een kleurtemperatuur die aangepast is aan de taak. Bij de keuze van de srt en de plaatsing van de lampen meten de veiligheidsrisic's die nderhud en vervanging van lampen met zich meebrengen in rekening gebracht wrden." Catherine Ltens 21

22 Cdex ver het welzijn p het werk nieuw KB van 25 maart 2016: Artikel 2. Artikel 35 van hetzelfde besluit wrdt vervangen als vlgt : Art. 35. Arbeidsplaatsen waar werknemers bij het uitvallen van de kunstverlichting aan een verhgd risic zijn bltgesteld, zijn uitgerust met een verlichting die bijdraagt aan de veiligheid van de persnen die bezig zijn met een mgelijk gevaarlijke activiteit f zich in een mgelijk gevaarlijke situatie bevinden en die het hen mgelijk maakt een gepaste afsluitprcedure uit te veren vr de veiligheid van de bediener en andere aanwezigen in het gebuw. De sterkte van deze verlichting mag niet minder zijn dan 10 % van de nrmaal vereiste verlichtingssterkte vr de betreffende taak. Catherine Ltens 22

23 NBN EN Licht en verlichting Werkplekverlichting Deel 1: Binnenwerkplekken Aanbevelingen rnd visueel cmfrt Verlichtingssterkte: E Beheersing van verblinding: UGR Kleurweergave: Ra Unifrmiteit: U 0 Laatste revisie: Juli 2011 Ok aanbevelingen daglicht Catherine Ltens 23

24 NBN EN VERBLINDINGSGRAAD Verlichtingssterkte & Gelijkmatigheid KLEURWEERGAVE Meestal >80 maar bv in ziekenhuizen >90 vereist (cnsultatie) Catherine Ltens 24

25 EPB nieuwe gebuwen EPB - energieprestatie Verslaggeving bevat k aandeel verlichting Op basis van energie-efficientie + visueel cmfrt 2017: EPN = E55(EUP)+E90(ASB) EPN: niet-residentiële gebuwen EUP: utilitaire gebuwen (schlen + kantren) ASB: andere specifieke bestemmingen Uitzndering: smmige industrie en landbuw gebuwen Verslaggeving verlichting: Niets berekenen: waarde bij ntstentenis (hg) Eenvudige berekening (p basis van Flux cdes geen databanken!) Berekening via (geaccrediteerde) lichtplanning sftware Catherine Ltens 25

26 Impact verlichting p E-peil WTCB publicatie: EPU Verlichting in tertiaire gebuwen &sub=inffiches&pag=48&art=9 Catherine Ltens 26

27 EPB bestaande gebuwen Bij vervangen, vernieuwen f tevegen van technische installaties; Bestaande gebuwen bij renvatie f functiewijziging; Binnen EPB-regelgeving: Stedenbuwkundige vergunning/melding (met uitgebreid dssier); Aanvragen vanaf 1/1/ c/installatie-eisenrenvaties2015.pdf Ok vr zrgsectr! Iets minder aandacht vr visueel cmfrt Catherine Ltens 27

28 Eisenpakket verlichting ketels en elektrische WP Direct elektrische verwarming Energie prestatie van ventilatie systemen installatieeisen bij renvatie Elektrische drstrmers en bilers keling Circulatie leidingen Catherine Ltens 28

29 Verlichting EIS: Maximaal equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen [W/m²]: w equiv = w f pres f day f dim w equiv, max Met: w equiv w equiv, max w f pres f day f dim = equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen; = het maximaal equivalent geïnstalleerd vermgen; = specifiek geïnstalleerd vermgen; = crrectiefactr vr aanwezigheidsdetectie; = crrectiefactr vr daglichtsturing; = crrectiefactr vr dimmen (andere dan daglichtafhankelijk dimmen). Catherine Ltens 29

30 Functie Type ruimte Maximaal equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen [W/m²] Crrectiefactren vr sturing Aanwezighei ds-detectie f pres Daglicht -sturing f day Dimmen f dim w equiv, max Lgeerfunctie Slaapkamer 7,5 0,4 0,8 0,9 Kantr Bureau (individueel, cllectief) 15 0,7 0,8 0,9 Openlandschapskantr 10 0,9 0,8 0,9 Vergaderzaal 15 0,5 0,8 0,9 Onderwijs Leslkalen 12,8 0,75 0,8 0,9 Lerarenlkaal 10 0,7 0,8 0,9 Gezndheidszrg met verblijf Ziekenhuiskamer ,8 0,9 Gezndheidszrg znder verblijf Behandelings- en nderzekskamers 12,5 0,7 0,8 0,9 Medische lkalen 25 0,7 0,8 0,9 Bijeenkmst Wachtzaal, klantenzne 7,5 1 0,8 0,9 Auditrium 12,5 0,7 0,8 0,9 Biblitheek ,8 0,9 Expsitiehal ,8 0,9 Tneelzaal, spektakelzaal ,8 0,9 Receptie, Onthaal ,8 0,9 Restaurant ,8 0,9 Handel Winkel vr meubilair, tapijten, textiel ,8 0,9 Vedingswinkel 17,5 1 0,8 0,9 De-het-zelf winkel 17,5 1 0,8 0,9 Supermarkt, grt warenhuis ,8 0,9 Catherine Ltens Sprt Turnzaal 10 0,8 0,8 0,9 30

31 Verlichting kantr vrbeeld: pen kantr uitgerust met led armaturen W equiv, max = 10 W/m² Ttaal geïnstalleerd vermgen (vaste testellen, all-in): 600 W Oppervlakte: 100m² W equiv = 6 W/m² Aanwezigheidsdetectie, daglichtsturing, dimming: 6W/m² x 0,9 x 0,8x 0,9 = 3,89 W/m² < 10 W/m². Niet echt streng En geen eis visueel cmfrt Catherine Ltens 31

32 32 Led f traditinele lichtbrnnen?

33 Lichtbrnnen Kies vr efficiënte(re) lichtbrnnen Flurescentie lagedruk gasntlading (lineaire, circulaire, cmpacte) Led Metaalhalide hgedruk gasntlading Te vermijden: Gleilampen Halgeenlampen Hgedruk kwikdamplampen Catherine Ltens 33

34 Lichtbrnnen Catherine Ltens 34

35 Rendement led We zitten p kers it s all abut LED! chip/mdule 150 lm/w armatuur 120 lm/w lamp 80 lm/w Vraag steeds naar systeemrendement (LER) armatuur k in lm/w Incl. verliezen (van lenzen, driver, diffusr,..) Catherine Ltens 35

36 Wit licht met led

37 Lichtstrm- en kleurbehud Catherine Ltens 37

38 Levensduur led Led gaat (meestal) niet kapt maar dft uit He levensduur bepalen? Catherine Ltens 38

39 Welke levensduur vr traditinele lichtbrnnen? Levensduur Lumenbehud Defecten Vral gebaseerd p defecten Lichtstrmbehud T5 90% einde levensduur (20.000u) - - Catherine Ltens 39

40 Welke levensduur vr led? Levensduur Lumenbehud Defecten Lumen depreciatie en defecten zijn belangrijk in levensduurdefinitie van led - - Intrductie definitie levensduur L x B y Defecten F z Catherine Ltens 40

41 Randapparatuur Kies vr een elektrnisch vrschakelapparaat Specifiek vr ntladingstechnieken Vanaf 2017 enige tegelaten technlgie (ec-design) Klasse A aanbevlen (Elektrnische ballast) A1,A2,A3: Elektrnische vrschakelapparaten Vrdelen: Verbruik 20-25% lager dan elektrmagnetische ballast Kleiner in mvang en gewicht Betere cs phi Efficiëntie lampen (vb. T8): 15-20% hger Flikkervrije ntsteking van de lampen Levensduur lamp hger Bij einde levensduur wrdt de lamp uitgeschakeld Mgelijkheid tt dimming Mgelijkheid tt autmatisering (daglichttetreding, aanwezigheidsdetectie,..) Catherine Ltens 41

42 Kwaliteit led drivers verbeteren Kies k vr kwalitatieve led drivers Impact p levensduur Driver is zwakste schakel Impact p cmpatibiliteit van led vr dimming Tegen 2018 wrdt plssing verwacht Overzicht WTCB dcument Impact p flikker en strbscpische effecten Catherine Ltens 42

43 Rl van de armatuur

44 Armaturen Kies vr de juiste én efficiënte armatuur Rendement η f LOR (Light Output Rati) Reflectren/ptieken/diffusrs Nieuw: led armaturen; geen LOR( meestal =1) maar LER (luminaire efficacy rate in lm/w) Hu rekening met het stralingsprfiel breedstralend/diepstralend/asymmetrisch = ftmetrie Indirect/direct Let k p vr verblinding! Liefst laag-luminante armaturen Geen piek verblinding Led armaturen meer nderzek ndig Hu rekening met vereiste IP factr LOR 0,92 (92%) Lamp : 58W lm Rendement ptiek (η, LOR): 92% Armatuurlichtsterkte : 4600 lm Lichtverlies : 400 lm Catherine Ltens 44

45 Armaturen Let p het juiste stralingsprfiel Direct/indirect breedstralend - diepstralend Catherine Ltens 45

46 Armaturen Let p verblinding en weerkaatsing Kies vr Laag-luminante armaturen UGR: Unified glare rating (CIE) UGR 19 NBN-EN Catherine Ltens 46

47 Discmfrt glare vr niet-unifrme lichtbrnnen Wat met de verblindingsaspecten met led armaturen die niet unifrm zijn Optin 1: Alternative UGR calculatin Optin 2: New Discmfrt Glare index Dctraatsnderzek Labratrium vr Lichttechnlgie KU Leuven Catherine Ltens 47

48 Levensduur led f led armatuur Levensduur Lumenbehud Defecten Lamp Armatuur Kleur verschil? Catherine Ltens 48

49 Led armatuur De uitval van één led bepaalt niet het einde van de levensduur van de armatuur Veel verschillende cmpnenten uitval driver bepaalt wel de levensduur van de armatuur Catherine Ltens 49

50 Levensduur van een armatuur Welke led levensduur? Levensduur driver is bepalende factr spreiding van 29 uitgevallen armaturen (#5400) vr een ttale brandduur van 34 miljen branduren vr één type OV armatuur Catherine Ltens 50

51 Lichtregelsystemen

52 Lichtregelsystemen Dimmen: beperken vermgen Centraal Lkaal Energiebeheerssysteem bewegingsafhankelijk tijdssturing (scenari s) daglichttetreding - bij verdimensinering (E i ) - Nieuw bij led: cnstant light utput Schakelen: beperken branduren bewegingsafhankelijk tijdsturing (scenari s) Daglichttetreding Variëren van kleurtemperatuur Tunable white Opmerkingen Opgelet Flurescentielampen 100 uren laten inbranden znder dimming Led flikker! Extra vrdelen: 35 tt 45% besparing BIJ CLO: k levensduur is langer Beste vr EPB Manual n - Autmatic Off Veelvuldig schakelen kan de levensduur van traditinele lampen beperken Human Centric Lighting Catherine Ltens 52

53 Wat brengt de tekmst?

54 Wat kan verbeteren bij led De hete hangijzers Welke levensduur? L80B50 L90B10 Levensduur f gebruiksduur? Cmpatibiliteit vervangingslampen met dimmers Nieuwe metriek ndig vr Verblinding (UGR unified glare rating) CRI Kleurcnsistentie f - shift (in functie van tijd) Flikker Gebrek aan standaarden Prijs Catherine Ltens 54

55 Uitdagingen led De uitdagingen Digitalisering IT PE DATA Extra technlgie tevegen Lifi (VLC) Betere kleurweergave - Witter dan wit?

56 Led innvaties blijven kmen Integreren van extra technlgie Verlichting: led driver, dimmer, DALI + Sensren: temperatuur, tijd, elektrisch (Vf, I), (dag)licht, mgevingscnditie, bezetting/beweging Cntrllers: lichtregelsysteem, data management, uitlezen sensren Cnnectivity: Bluetth, Wifi Extra? Camera s, DATA mining Brn: Xicat

57 Led-verlichtingstestellen als hub vr nieuwe technlgieën Tepassingen/diensten p de verlichting Indr lkalisatie Armaturen gebruiken als bakens (bluetth) Binnenruimte navigatie (vind prducten, vind merken,..) Klantgerichte lkalisatie (prductinf, krtingsbnnen,..) Analyses van gebuwen Geïntegreerde sensren traceren het gebruik van het gebuw Beweging/bezetting Kppeling van bakens Optimaal gebruik van gebuwen Optimalisatie verkp (verkeersstrmen) Crwd cntrl Energie en facility management Verbruiken, nderhud Catherine Ltens 57

58 Samenwerken rnd de digitalisering van verlichting

59 Samenwerking rnd de digitalisering van verlichting IBN Gren Licht Vlaanderen Trefwrden: verlichting, digitalisering, multi-disciplinair Het cnsrtium Gren Licht Vlaanderen wil een clusterwerking pzetten rnd de nieuwe tendens van het digitaliseren en infrmatiseren van verlichting. De fcus ligt p het creëren van een multidisciplinaire samenwerking die de ntwikkeling van innvatieve systemen en business mdellen mgelijk maakt m z de digitalisering van verlichting vruit te helpen en verlichtingssystemen te realiseren die het cmfrt en welzijn verhgen en de energiecnsumptie verder den dalen. Lees meer Catherine Ltens 59