Energiezuinige verlichting. Catherine Lootens Laboratorium voor Lichttechnologie Groen Licht Vlaanderen 2020 November December 2015

Transcriptie

1 Energiezuinige verlichting Catherine Ltens Labratrium vr Lichttechnlgie Gren Licht Vlaanderen 2020 Nvember December 2015

2 Lighting is n lnger just abut energy savings, it s abut quality f life. It s abut much greater human pssibilities. Catherine Ltens 2

3 Overzicht Wie zijn we? Mtivatie vr energie-efficiënte verlichting Karakteristieken licht Dr-lichting Lichttechnlgie Daglicht Kunstlicht Regelsystemen Lichtntwerp EPB en verlichting REG premie Bibligrafie Catherine Ltens 3

4 Wie zijn we?

5 Labratrium vr Lichttechnlgie Onafhankelijk lab ter ndersteuning verlichtingssectr Onderzek Onderwijs Dienstverlening Vandaag > 20 medewerkers Binnenverlichting Kleur en uitzicht van materialen Optische ntwerp Lichtbrnnen Catherine Ltens 5

6 Gren Licht Vlaanderen 2020 de Vlaamse verlichtingssectr in transitie Innvatiestimulering via Kennisverdracht en Technlgische adviesdienst + Kennisverruiming (= Onderzek) + Kennisimplementatie (= studies, demnstraties, ) Financiering: 80 % IWT (Agentschap vr innvatie en technlgie) 20% Cnsrtium Gren Licht Vlaanderen (>50 bedrijven): = Vlaams Innvatie Samenwerkingsverband (VIS) Vlledige waardeketen verlichting sectr betrkken Partner in: Uitverders: Catherine Ltens 6

7 Cnsrtium Gren Licht Vlaanderen > 60 bedrijven, instellingen, rganisaties WFrans Catherine Ltens 7

8 Cntact Cntact: KU Leuven Technlgiecampus Gent Faculteit Industriële Ingenieurswetenschappen (FIIW) - Energie Labratrium vr Lichttechnlgie Gebreders Desmetstraat 1, 9000 Gent Websites: en inf@grenlichtvlaanderen.be f inf@lichttechnlgie.be Catherine Ltens 8

9 Mtivatie vr energie-effficiënte verlichting

10 Mtivatie Glbaal verbruik verlichting per sectr Diensten Openbare Verlichting Industrie Residentieel Catherine Ltens 10

11 Energie-efficiëntie Aandeel verlichting in ttaal elektrisch verbruik 35-45% in cmmerciële gebuwen ~30% in industrie Besparingsptentieel tt 50% (kw) en meer extra besparing mgelijk met lichtregelsystemen Reële terugbetalingstermijn gemiddeld 5 jaar, sterk bepaald dr.a. het aantal branduren/jaar Ziekenhuizen, Industrie tt 6500 uren/jaar Schlen ( basisnderwijs) max 1000 uren/jaar Extra vrdelen nieuwe verlichting Brn: EC beter visueel cmfrt, minder nderhud, impact p het zich ged velen (well-being) van gebruikers Catherine Ltens 11

12 Verbruik verlichting in zrgsectr Aandeel primaire energie: 15 à 20% Brn: Passive Huse DE Aandeel ttaal elektrisch: 35 à 45% Brn: US energy infrmatin administratin Catherine Ltens 12

13 Verbruik verlichting in retail Ttaal elektrisch verbruik Tertiair in EU Aandeel winkels: 37% Aandeel elektrisch verbruik in winkels in EU27+2 Aandeel verlichting: ± 1/3 (rze) ±100TWh ~ 10% van alle elektrisch verbruik tertiair in EU! Brn: Electricity demand in the Eurpean service sectr: A detailed bttm-up estimate by sectr and by end-use (IEECB-2010) Catherine Ltens 13

14 Karakteristieken licht

15 Lichtstrm F Lichtstrm = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² Vreger enkel vr niet-gerichte lampen Sinds 01/09/2013 de meest kenmerkende eigenschap vr alle lampen, k vr gerichte lampen Basis vr EEI berekeningen ecdesign en energielabel Catherine Ltens 15

16 Lichtsterkte F Lichtstrm = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² Lichtsterkte In stralingsprfiel van armatuur (in cd/klm) Werd vrheen als grtheid gebruikt vr gerichte lampen (spts) Catherine Ltens 16

17 Verlichtingssterkte F Lichtstrm = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² Resultaat geen lampkarakteristiek Maat vr verlichtingsniveau Juist meten is belangrijk interpretatie ervan sms meilijk Catherine Ltens 17

18 Luminantie F Lichtstrm = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² Resultaat - geen lampkarakteristiek Maat vr de helderheid Staat in relatie tt cntrasten en/f verblinding dr piek-luminantie (visueel cmfrt!) Luminantie is bij benadering wat men als mens ziet! Catherine Ltens 18

19 Samenvatting Catherine Ltens 19

20 Kleurcde gasntladingslampen 318W/930: CRI 90-9x CCT: 3000 K Catherine Ltens 20

21 Kleurweergave index Clr Rendering Index (CRI) - Ra waarde maat vr he kleuren wrden weergegeven nder het licht van een bepaalde lamp, vergeleken met het licht van referentielamp. Maximaal 100 In functie van spectrum van de lamp Belangrijk vr diagnse Vrbeelden (Ec-)Halgeen: 100 Flurescentie: 80+ f 90+ CFL: 80+ (uitz. 90+) Metaalhalide: 80+ f 90+ Led: 80+ f 90+ Catherine Ltens 21

22 Kleurweergave index Testmnsters (1-8 f 14) Testlamp Meten kleurcördinaten Standaardlamp <kleurverschillen> Meten kleurcördinaten Catherine Ltens 22

23 Nieuwe metriek kleurweergave p kmst? Ons vrstel vanuit LvL: Memry clr rendering index: Des te beter de kleuren van een bject dr een lichtbrn wrden weergegeven zals we deze in gedachten hebben (geheugen kleuren), des te beter de kleurkwaliteit Catherine Ltens 23

24 Nieuwe metriek kleurweergave p kmst? Reference Illuminant Ra=70 Ra=85 Ra=100 Ra=83 Ra=50 Ra=60 Ondertussen is er vanuit IES een nieuw vrstel met als basis de: Clr Fidelity Index, R f Catherine Ltens 24 24

25 Kleurtemperatuur Kleurtint in Kelvin Warm, neutraal, kud wit Vrbeelden Halgeen: 2700K Flurescentie: 2700K 6000K Metaalhalide: 3000K f 4200K LED: 2700K 6000K (+ aanpasbaar: tunable white) Catherine Ltens 25

26 Welke kleurtemperatuur (CCT)? Effect van kleurtemperatuur en effect van verlichtingssterkte p visuele perfrmantie en subjectieve aanvelen. : aanvelen stijgt met hgere CCT f hgere verlichtingssterkte. : mgekeerd Effect f Clur Temp Effect f illuminance Effect f participants Bright Yes Clear High cntrast acuity Yes Visual perfrmance Yes Reading speed Yes Glaring Yes Pleasant Cmfrtable Relaxing Warm Yes Cheerful Yes DOI: / Catherine Ltens 26

27 Nieuw: kleurcnsistentie Kleurtlerantie f cnsistentie Via gebieden van zelfde CCT Mc Adam ellips Net merkbaar verschil Ecdesign : 7 Eclabel : 5 f 3 Tleraties vastleggen een verschil van 3 is zichtbaar kleurtemperatuur is bepalend Verschuiven in functie van levensduur = kleurbehud Catherine Ltens 27

28 Kleurcnsistentie Kleurbehud Catherine Ltens 28

29 Dr-lichting

30 Dr-Lichting lampen Inefficiënte lampen? Gleilampen Halgeenlampen Oude flurescentielampen T12, T8 (kleur 33) Hge druk kwikdamp lampen + Ontbrekend visueel cmfrt slechte kleurweergave te weinig licht gelijke kleurtemperatuur kaptte lampen Kaptte Lampen? Lampen van verschillende kleur? Lampen met krte levensduur? Catherine Ltens 30

31 Dr-Lichting armaturen Inefficiënte armaturen? + Ontbrekend visueel cmfrt vanwege verkeerd stralingsprfiel te lage verlichtingssterkte beperkte unifrmiteit te grte verblinding te grte cntrasten Catherine Ltens 31

32 Dr-Lichting randapparatuur Elektrmagnetische ballast? Meerverbruik! B-Klasse: Lw lss C-Klasse: Cnventinal D-Klasse: High lss Lw quality led drivers + ntbrekend visueel cmfrt Vr led en flu lage frequentie (niet) zichtbare flikkering strbscpische effecten niet dimbaar slechte pwer factr, THD, cs phi krte levensduur driver Vr Flu - extra blijvend pinken einde levensduur Catherine Ltens 32

33 Dr-Lichting lichtsturingen Wrdt het aantal branduren beperkt? (h ) Wrdt het licht uitgeschakeld bij afwezigheid? Wrdt het licht uitgeschakeld bij vldende daglicht? Aandacht vragen met stickers, psters Autmatisatie Onderverdeling in znes Wrdt er gedimd? (kw ) Wrdt er rekening gehuden met de daglichttetreding? Autmatisatie Verschillende circuits? Wrdt de verdimmensinering gecmpenseerd? Flu: nmiddellijke besparing bij installatie Led: cnstante verlichtingssterkte? geeft langere levensduur van led Wrdt het lkaal verduisterd wegens strend daglicht? Znneblinden (kunnen k retr-reflecterend zijn) Catherine Ltens 33

34 Dr-Lichting nderhud Is er een nderhud gepland? Grepsvervanging lampen Petsbeurt armaturen + Ontbrekend visueel cmfrt vanwege lagere verlichtingssterkte kaptte lampen niet unifrm verlicht Zijn de muren en plafnd prper en geschilderd in een heldere kleur? Catherine Ltens 34

35 Dr-Lichting visueel cmfrt Crrect verlichtingsniveau Juiste kleurtint Gede kleurweergave Unifrme verlichting Geen flikkering Beperken van verblinding Vldende cntrast Mgelijkheid tt dimmen Catherine Ltens 35

36 Dr-Lichting van energie-efficiëntie in cijfers Oude armatuur (1 lamp 58W en 1 ballast): 58W +11,6W= 69,6W Vlledig lkaal (24 armaturen): 24 69,6W = 1670,4W Jaarlijkse energieverbruik (1504 uren): ,4W = 2512,3kWh/jaar Kstprijs elektriciteit: 0,22 / kwh 2512,3kWh 552 / jaar Lkaal: 7mx8m: 56m 2 Verlichtingssterkte: 400lux Geïnstalleerd vermgen vr: 1670,4W 29,82 W/m 2 7,4 W/m 2.100lux 36 Indien vermgen van de ballast niet is gekend: Ttaal vermgen= lampvermgenx1,2 Te laag vr kantren Streven naar 500 lux Te hg: Streven naar 8 W/m 2 1,5 W/m 2.100lux Catherine Ltens 36

37 Lichttechnlgie

38 Energiebesparing met beter licht Beperken van vermgen én branduren met beter visueel cmfrt 3 ankers Daglicht Kunstlicht Lichtregelsystemen Maria Middelares Gent - Brn: Llx Architecten Catherine Ltens 38

39 Vrdelen van up-t-date verlichting Lagere ksten Beter visueel cmfrt Hgere prductiviteit Energieefficiëntie Up-t-date verlichting Well-being mens Grtere waardering gebuw Grtere veiligheid Catherine Ltens 39

40 Energiebesparing met beter licht Daglichttetreding Oriëntatie gebuw m² vensters Verlichtingsinstallatie Efficiënte lichtbrnnen Optieken/armaturen met een hg rendement Elektrnische vrschakelapparatuur Optimalisatie van de lichtuitstraling, ged lichtplan Lichtregelsystemen: Schakelen en/f Dimmen Tijd Aanwezigheidsdetectie Daglichtdetectie Catherine Ltens 40

41 1. Daglicht Daglicht krijgt steeds meer aandacht Waar is daglichtregeling mgelijk? Hgte venster x 2 Wrdt in rekening gebracht in EPU Gemiddeld besparing p verbruik verlichting: 20 à 40% Is functie van de daglichtfactr Is na te gaan via simulatie Brn: WTCB Catherine Ltens 41

42 (slimme)daglichtkepels Brn: Ecnatin Brn: Slatube Catherine Ltens 42

43 Znnewering Brn: Daidals - Heliscreen Catherine Ltens 43

44 Daglichtdetectie Catherine Ltens 44

45 Daglicht becijferen Redelijk meilijk! Daglichttetreding is dynamisch Het daglicht binnenin een gebuw is dus afhankelijk van type hemel (wlken?) de peride van het jaar het uur van de dag de gegrafische ligging (breedtegraad) de peningen (riëntatie, vrm, helling, samenstellende materialen) de mgeving van het gebuw (maskering, schaduwvrming,...) de ruimte (vrm, reflectiecëfficiënten wanden,...). Catherine Ltens 45

46 Rekenmethdes - simulaties Brn: Velux Cmputersimulatiebeeld, links, en ft van het gerealiseerde prject, rechts (prject Sunlighthuse, Pressbaum, Ostenrijk) Catherine Ltens 46

47 2. Kunstlicht Kies vr efficiënte lichtbrnnen Flurescentie Lage druk kwikdamp lampen Lineaire, circulaire, cmpacte Metaalhalide gasntlading Led Te vermijden: Gleidraad lampen Hge druk kwikdamplampen Catherine Ltens 47

48 Lichtbrnnen Catherine Ltens 48

49 Flurescentie lampen - naamgeving T12 (60-78 lm/w): 38 mm niet meer gebruiken, vervangen dr T8 T8 ( lm/w): 25,4mm Gespecificeerd bij 25 C udere types T8 (kleur 33, ) vervangen (830,..): <80lm/W Let p bij lage temperaturen T5 ( lm/w): 16mm Hgste lichtpbrengst bij 35 C Echter gespecificeerd bij 25 C Let p bij lage temperaturen gebruik geen T8 naar T5 adaptr!!! Niet veilig Minder licht HE versus HO High efficiency (>100lm/W) versus High utput 830: Ra 80 CCT:3000K 5/8 inch= 16mm Catherine Ltens 49

50 Flurescentielampen - innvaties T8 ec en T5 ec: verbruik 10% lager, minder kwik T5 (zwel in HE als HO) Ok in T8! maar minder gunstig indien met cnventinele elektrmagnetische ballast (wrdt quasi niet meer verkcht) Merken: Philips, GE, Osram, Aura Light, Havells Sylvania,.. Armatuurfabrikanten leveren deze lampen al autmatisch We are systematically replacing cnventinal T5 flurescent lamps with T5 ec-lamps. The latter cnsume 10% less energy. Our tests shw them t be at least as stable and reliable as the existing T5 lamps CLF wrden vandaag verdrngen dr led! Catherine Ltens 50

51 Metaalhalide gasntladingslampen (HID) Vrdelen Crisp white light Klein Ok in lage vermgens Hge kleurweergave (Ra 85) 2500, 3000K f 4200K Levensduur: >12000 uren Ideaal vr lange branduren Uitstekend lumenbehud Minder warmte afgifte in gebuwen Lampvet: grte variatie Verschillende mdellen Nadelen Trage start Trage herpstart Geen f beperkte dimming UV filter ndig Geslten armatuur Innvaties Hgere CRI ( 90+ lampen) Warme kleurtemperatuur Lagere vermgens HID lampen wrden vandaag verdrngen dr led! Catherine Ltens 51

52 Led We zitten p kers it s all abut LED! chip/mdule 150 lm/w armatuur 120 lm/w lamp 80 lm/w Vraag steeds naar systeemrendement (LER) k in lm/w Incl. verliezen (van lenzen, driver, diffusr,..) Catherine Ltens 52

53 Led efficiëntie in de tekmst Lab led (blauw) 2015:170lm/W 2020: 200lm/W Markt led (rd) 2015: 140lm/W 2020: 150lm/W Surce: DOE Catherine Ltens 53

54 Led 3 methdes vr het maken van wit licht met leds Catherine Ltens 54

55 Fsfren Fsfren zet blauw licht m naar licht met een hgere glflengte (vb. geel) Catherine Ltens 55

56 Led: Remte Phsphr Vrdelen: Minder verliezen Unifrme kleur Minder verblinding Catherine Ltens 56

57 Led What s in a name chip / die package COB P0B mdule engine lamp armatuur Catherine Ltens 57

58 Led What s in a name SMD (surface munt device) TH (thrugh hle) = DIP (Dual in line package) Wrdt niet aanbevlen slecht warmtebeheer krte levensduur Catherine Ltens 58

59 Kwaliteitsverschillen bij laag vermgen led versus 5mm, True Hle, DIP SMD Catherine Ltens 59

60 Led Levensduur (f gebruiksduur) Veel LED fabrikanten geven een levensduur van meer dan uren Lumen behud is echter belangrijker afspraak m L x B y als maat vr de levensduur van led te nemen L x is de tijd waarna de lichtstrm van de LED teruggevallen is p x% van de rsprnkelijke lichtstrm Led levensduur wrdt als MTBF (mean time between failure) mschreven (B50) Ok failure rate is belangrijk (F10) Orsprnkelijk werd vral L70B50 pgeven. Tch wrden k L80 en L90 gebruikt in cmbinatie met B10 waarden. Dit kan aanleiding geven tt een andere nderhudsfactr vr lichtberekeningen Catherine Ltens 60

61 Led vervangingslampen Vervangen van klassieke lamptechnlgie dr led Meestal Quick-win Maar Opgelet met cmpatibiliteit dimmingsysteem Vrbeelden van meest curante up-lamping/retrfit Halgeen 12V pgelet met vereiste minimale belasting van de transf MR-16 AR-111 Halgeen 230V GU-10 Gleilamp helder 230V E27/E14 CFL 230V E27/E14 T8 flurescentielampen Catherine Ltens 61

62 Led tubes led buizen T8 vervangen dr led-buizen? Opgelet vr visueel cmfrt! verlichtingssterkte, kleurweergave index, lichtuitstraling, unifrmiteit, verblinding,.. Enec keuring vervalt meestal Ok pletten met pwer-factr, elektrische veiligheid, brandgevaar In 2015 veel terugnames in US! Ecdesign 1194/2012 legt naast eisen energie-efficiëntie en functinaliteiten k duidelijk eisen p vlak van cmmunicaties van de vlak geen valse belftes Mag niet verkcht wrden als vervanger TL als resultaat niet vlledig dezelfde is Catherine Ltens 62

63 Led tubes led buizen Studie Labratrium vr Lichttechnlgie 12 led-buizen: vervangers van 36W TL (2010) TLD 36W/830: 3350 lm (93 lm/w) TLD Ec 32W830: 3000 lm (93,75lm/W) Initiële metingen led-buizen P (W): 10,3W tt 31,6W I (lm): slechts 754lm tt 1774 lm lm/w: 50,8 tt 89,6 lm/w PF: 0,45 tt 0,97 CRI: 65 tt 89 Catherine Ltens 63

64 Led innvaties blijven kmen Integreren technlgie digitalisering Verlichting: led driver, dimmer, DALI Sensren: temperatuur, tijd, elektrisch (Vf, I), (dag)licht, mgevingscnditie, bezetting/beweging Cntrllers: lichtregelsysteem, data management, uitlezen sensren Cnnectivity: Bluetth, Wifi Extra? Camera s, Brn: Xicat Catherine Ltens 64

65 Wat kan verbeteren bij led De hete hangijzers Welke levensduur? L80B50 L90B10 Levensduur f gebruiksduur? Cmpatibiliteit vervangingslampen met dimmers Verblinding (glare, UGR) Kleurtlerantie Kleurcnsistentie f - shift (in functie van tijd) Flicker Gebrek aan standaarden Prijs Catherine Ltens 65

66 Armaturen Kies vr efficiënte armaturen Rendement η f LOR (Light Output Rati) Reflectren/ptieken/diffusrs/lenzen Vrheen vral Aluminium technlgie nu veelal plymeren (Plycarbnaten,..) Opgelet: led armaturen; geen LOR( meestal =1) maar LER (luminaire efficacy rate in lm/w) Hu rekening met het stralingsprfiel breedstralend/diepstralend/asymmetrisch = ftmetrie Indirect/direct Let k p vr verblinding! Liefst laag-luminante armaturen Led armaturen meer nderzek ndig UGR bepaling met aangepast wrden Niet unifrme led armaturen LOR 0,92 (92%) Lamp : 58W lm Rendement ptiek (η, LOR): 92% Armatuurlichtsterkte : 4600 lm Lichtverlies : 400 lm Catherine Ltens 66

67 Armaturen Let p het stralingsprfiel: Direct/indirect breedstralend - diepstralend Catherine Ltens 67

68 Armaturen Let p het stralingsprfiel in functie van tepassing Asymmetrisch stralingspatrn vr schlbrdverlichting Batwing stralingspatrn vr winkels Catherine Ltens 68

69 Armaturen Let p verblinding Kies vr laag-luminante armaturen UGR 19, zeker in ziekenhuizen daar waar patiënten liggen Vr led armaturen is huidige definitie UGR ng niet ptimaal UGR: Unified glare rating (CIE) NBN-EN Catherine Ltens 69

70 Randapparatuur Kies vr een elektrnisch vrschakelapparaat Specifiek vr ntladingstechnieken Vanaf 2017 enige technlgie (ec-design) Klasse A aanbevlen (Elektrnische ballast) A1,A2,A3: Elektrnische vrschakelapparaten Vrdelen: Verbruik 20-25% lager dan elektrmagnetische ballast Kleiner in mvang en gewicht Betere cs phi Efficiëntie lampen (vb. T8): 15-20% hger Flikkervrije ntsteking van de lampen Levensduur lamp hger Bij einde levensduur wrdt de lamp uitgeschakeld Mgelijkheid tt dimming Mgelijkheid tt autmatisering (daglichttetreding, aanwezigheidsdetectie,..) Catherine Ltens 70

71 3. Regelsystemen Dimmen: beperken vermgen Centraal Lkaal Energiebeheerssysteem bewegingsafhankelijk tijdssturing (scenari s) daglichttetreding bij verdimensinering (E i ) persnlijke dimming Opgelet: Flurescentielampen 100 uren laten inbranden znder dimming Besparingsptentieel: 35 tt 45% Schakelen: beperken branduren Manual n - Autmatic Off bewegingsafhankelijk tijdsturing (scenari s) Daglichttetreding Veelvuldig schakelen kan de levensduur van de lampen beperken Niet van tepassing p led Nieuw: variëren van kleurtemperatuur (? Tekmst: k spectrum) Catherine Ltens 71

72 Lichtntwerp

73 Vernieuwing van de verlichting Lampvervangingen Zelfde lamptype Ander lamptype Aanpassingen verlichtingstestel Bij vervanging van lamp (vb. T8 naar led buis) Bij vervanging van de randapparatuur (transf, driver, ballast, veding, ) Bij vervanging van ptiek + lamp + sturing (bx-in-bx) Vernieuwing van de vlledige verlichtingsinstallatie Verlichtingstestellen één p een vervangen Aantal en psitie van verlichtingstestellen wijzigt + Inveren lichtregelsysteem Catherine Ltens 73

74 Wat speelt k mee in het ntwerp? Zien beleven zich ged velen Gebruiksmstandigheden Nrmen Regelgeving en wetgeving Energieverbruik Lastenbeken Prijs Premies Catherine Ltens 74

75 Rekening huden met specifieke eisen Gebruiksgemak nderhudsgemak Autmatisatie gebuwbeheersysteem Afscherming IP graad (water, stf, dampen, veding,..) Warmteafgifte (IR) en/f verkleuring (UV) Schakel frequentie (aan uit) Ontplffingsgevaar, crrsie, clean rms, temperatuur Zichtbeperking (kleurenblinden, slechtzienden, uderen) Kijkrichting gebruikers (baby's, zieken, uderen, fitness, balsprten..) Balbestendigheid (sprthallen) Catherine Ltens 75

76 Ontwerp - leidraad lichtplanning Wetgeving, Nrmen en Regelgeving Welzijnscdex NBN EN EPB (indien van tepassing) - Beperk het geïnstalleerd vermgen Valkuilen in berekeningen via lichtplanningssftware (DIALux, Relux) Verschillende parameters belangrijk vr eindresultaat Aantal rasterpunten Randzne Reflectiecëfficiënten van muren, vler en plafnd Onderhudsfactr Gebruik de juiste nderhudsfactr Berekening MF in functie van levensduur en gebruiksduur led Cmpenseer de verdimmensinering van verlichtingsinstallatie Onmiddellijke besparing mgelijk dankzij dimming Catherine Ltens 76

77 Preventie - Cdex ver het welzijn p het werk Titel III Arbeidsplaatsen Hfdstuk I Basiseisen Afdeling III Verlichting (Afdelingen I tt VII: KB van 10 ktber 2012) Art. 35. De werkgever bepaalt, p grnd van de resultaten van een risicanalyse, aan welke vrwaarden de verlichting van de arbeidsplaatsen, al dan niet in pen lucht, evenals van de werkpsten met beantwrden teneinde ngevallen dr de aanwezigheid van vrwerpen f hindernissen en vermeidheid van de gen te vrkmen. De werkgever die de vereisten van de nrm NBN-EN en de nrm NBN EN tepast bij het bepalen van de vrwaarden inzake verlichting wrdt vermed te hebben gehandeld in vereenstemming met het eerste lid. Wanneer de werkgever de nrmen bedeld in het tweede lid niet wenst te te passen, met de verlichting tenminste beantwrden aan de vrwaarden die zijn vastgesteld dr de Minister van Werk Catherine Ltens 77

78 NBN EN Licht en verlichting Werkplekverlichting Deel 1: Binnenwerkplekken Aanbevelingen rnd visueel cmfrt Verlichtingssterkte E Verblinding UGR Kleurweergave Ra Unifrmiteit Catherine Ltens 78

79 NBN EN Catherine Ltens 79

80 Impact van nderhud A: 2 jaarlijks nderhud van de armaturen (2 j) + reiniging van de muren (6 j) B: 2 jaarlijks nderhud van de armaturen (2 j) C: geen nderhud Catherine Ltens 80

81 Onderhudsfactr MF Brengt in rekening de verudering van de verlichtingsinstallatie en de ruimte wrdt ingegeven in de lichtberekeing Andere namen: behudsfactr, depreciatiefactr dikwijls 0,85 Men hudt dus rekening met een depreciatie van 15% ver de gebruiksduur tt aan de vlgende renvatie Is afhankelijk van verschillende parameters Verudering lamp: lichtstrm Lampen gaan kapt Vervuiling armatuur: rendement Vervuiling ruimte: reflectiecëfficiënten MF= LLMF x LSF x LMF x RSMF LLMF: nderhudsfactr van de lichtstrm van de lamp LSF: levensduurfactr van de lamp LMF: nderhudsfactr van de lamp RSMF: nderhudsfactr van de wanden van de ruimte Met de kmst van led dient MF kritisch bekeken te wrden - andere (definitie van) levensduur Catherine Ltens 81

82 Lichtntwerp met led MF factr bepalen vr lichtberekening He levensduur definiëren? Kan leiden tt een verdimmensinering Kan gecmpenseerd wrden dr dimming Publicatie Led verlichting: gebruiksduur f levensduur? Rnd Maintenance factr, levensduur en ptimale gebruiksduur van led verlichtingstestellen Catherine Ltens 82

83 EPB en verlichting

84 Impact verlichting p E-peil van EPU EPU : vrlpig enkel kantren en schlen Brn: WTCB Znder energiezuinige verlichting zal E60 meilijk te behalen zijn Catherine Ltens 84

85 EPB nieuwe gebuwen EPB - energieprestatie Nu enkel vr schlen, kantren Verslaggeving bevat k aandeel verlichting 2015: E60 (E54) vanaf 2016: E : EPN E55(EUP)+E90(ASB) ASB: andere specifieke bestemmingen Uitzndering: smmige industrie en landbuw gebuwen Verslaggeving verlichting Niets berekenen: waarde bij ntstentenis (hg) Eenvudige berekening (p basis van Flux cdes geen databanken!) Berekening via (geaccrediteerde) lichtplanning sftware Catherine Ltens 85

86 Impact verlichting p E-peil WTCB publicatie: EPU Verlichting in tertiaire gebuwen &sub=inffiches&pag=48&art=9 Catherine Ltens 86

87 EPB bestaande gebuwen Bij vervangen, vernieuwen f tevegen van technische installaties; Bestaande gebuwen bij renvatie f functiewijziging; Binnen EPB-regelgeving: Stedenbuwkundige vergunning/melding (met uitgebreid dssier); Aanvragen vanaf 1/1/ c/installatie-eisenrenvaties2015.pdf Ok vr zrgsectr! Catherine Ltens 87

88 Eisenpakket verlichting ketels en elektrische WP Direct elektrische verwarming Energie prestatie van ventilatie systemen installatieeisen bij renvatie Elektrische drstrmers en bilers keling Circulatie leidingen Catherine Ltens 88

89 Verlichting niet-residentieel! Eisen verlichting enkel vr niet residentiële gebuwen! Kantr, schl, industrie, andere specifieke bestemmingen (gezndheidszrg, sprt, handel, hreca,..) Zie lijst bestemmingen vr meer duidelijkheid: c/bestemmingen.pdf ) EIS: Maximaal equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen [W/m²] Maximaal vermgen is afhankelijk van ruimtetype (tabel); Crrectiefactren vr sturing; Enkel vaste verlichtingstestellen (plafnd, muur, vler); Inclusief vermgen van ballasten en transfrmatren. Catherine Ltens 89

90 Verlichting EIS: Maximaal equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen [W/m²]: w equiv = w f pres f day f dim w equiv, max Met: w equiv = equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen; w equiv, max = het maximaal equivalent geïnstalleerd vermgen; w = specifiek geïnstalleerd vermgen; f pres = crrectiefactr vr aanwezigheidsdetectie; f day = crrectiefactr vr daglichtsturing; f dim = crrectiefactr vr dimmen (andere dan daglichtafhankelijk dimmen). Catherine Ltens 90

91 Functie Type ruimte Maximaal equivalent specifiek geïnstalleerd vermgen [W/m²] Crrectiefactren vr sturing Aanwezighei ds-detectie f pres Daglicht -sturing f day Dimmen f dim w equiv, max Lgeerfunctie Slaapkamer 7,5 0,4 0,8 0,9 Kantr Bureau (individueel, cllectief) 15 0,7 0,8 0,9 Openlandschapskantr 10 0,9 0,8 0,9 Vergaderzaal 15 0,5 0,8 0,9 Onderwijs Leslkalen 12,8 0,75 0,8 0,9 Lerarenlkaal 10 0,7 0,8 0,9 Gezndheidszrg met verblijf Ziekenhuiskamer ,8 0,9 Gezndheidszrg znder verblijf Behandelings- en nderzekskamers 12,5 0,7 0,8 0,9 Medische lkalen 25 0,7 0,8 0,9 Bijeenkmst Wachtzaal, klantenzne 7,5 1 0,8 0,9 Auditrium 12,5 0,7 0,8 0,9 Biblitheek ,8 0,9 Expsitiehal ,8 0,9 Tneelzaal, spektakelzaal ,8 0,9 Receptie, Onthaal ,8 0,9 Restaurant ,8 0,9 Handel Winkel vr meubilair, tapijten, textiel ,8 0,9 Vedingswinkel 17,5 1 0,8 0,9 De-het-zelf winkel 17,5 1 0,8 0,9 Supermarkt, grt warenhuis ,8 0,9 Catherine Ltens Sprt Turnzaal 10 0,8 0,8 0,9 91

92 Verlichting Rekenvrbeeld: Gezndheidszrg met verblijf Ziekenhuiskamer: W equiv, max = 10 W/m² Ttaal geïnstalleerd vermgen (vaste testellen, all-in): 200 W Oppervlakte: 16 m² W equiv = 12,5 W/m² (vrlpig dus niet streng!) Aanwezigheidsdetectie, daglichtsturing, dimming: 12,5 W/m² x 1 x 0,8x 0,9 = 9 W/m² < 10 W/m². Catherine Ltens 92

93 REG premie

94 REG premie verlichting 2015 Vr bedrijven, schlen en lkale besturen Aanvrager: eindklant Premie wrdt uitgereikt als geïnstalleerde vermgen van de nieuwe verlichtingsinstallatie een grenswaarde niet verschrijdt. Deze grenswaarde wrdt bepaald via Excel rekenblad vr een specifiek prject Meer inf via f de verschillende DNB Catherine Ltens 94

95 Catherine Ltens 95

96 Vrwaarden Vrwaarde: P installed < P streef Beperkt tt eur Aanvraag ten laatste 1 jaar na factuurdatum indienen Enkel vr Relighting ( = vervanging van de verlichtingstestellen) en bij gebuwen >5 jaar aangeslten Niet vr enkel lampen vervangen en niet vr verlichting in nieuwe gebuwen Extra premie vr lichtregelsystemen: Verhgde subsidie bij dankzij autmatisatie: +25%, +50% f +75% bij implementatie van aanwezigheidsdetectie, daglichtdetectie f cmbinatie Max bedrag wrdt Catherine Ltens 96

97 Bibligrafie

98 Labratrium - dwnlads Catherine Ltens 98

99 Publicaties van de Vlaamse Overheid Help de gleilamp verdwijnt help-de-gleilamp-verdwijnt-vraag-en-antwrdvan-a-tt-z Brchure Energiezuinige verlichting vr km s ghting-vr-km-1 Catherine Ltens 99

100 Tt slt Vragen? Dank aan IWT Vlaams Innvatienetwerk Labratrium vr Lichttechnlgie KU Leuven Catherine Ltens 100