GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 6 november/december 2009

Transcriptie

1 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 6 november/december 2009 België Belgique P.B. P.P Zonhoven centrum BC Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat Hasselt

2 Geologische Vereniging Limburg Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden Correspondentieadressen: Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven Bestuur: Erevoorzitter: Dhr. Rudolf Ertelt, Rode-Kruisstraat 43, B 3500 Hasselt, tel: 011/ Erevoorzitster: Mevr. Huygens Ernestine, Boekterheide 27, B 3550 Heusden-Zolder, tel: 011/ Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , stefan.kempeneers@skynet.be Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B 3520 Zonhoven Tel: 011/ , nico.nilis@gmail.com Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/ , driesen.tilkin@pandora.be Samenaankoop: Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/ , waumansluc@hotmail.com Bestuursleden Francis Reenaers, Bosblook 37, B 3600 Genk Tel: 089/ , francis.reenaers@yahoo.com Janos Borosz, Stokstraat 13, B 3545 Halen Tel: 013/ , janosborocz@hotmail.com Medewerkers: Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B 3500 Hasselt Tel: 011/ , dirk.cornelissen@gmail.com Webmaster: Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B 3800 Sint-Truiden Tel: 011/ , krisvanderschot@gmail.com Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , udo.van.laethem@pandora.be Micromounts: Freddy Bollaerts, Koerselsesteenweg 151, B 3582 Koersel f.bollaerts@telenet.be Paleontologie: Pierrot Tits, Tramstraat 5, B 3730 Hoeselt Tel: 0496/ , pierrot.tits@telenet.be RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

3 INHOUD : 3. Algemene ledenvergaderingen 4. Mededelingen Beurzen en tentoonstellingen 5. Themadag Nederlandse Geologische Vereniging : Fossiele zee-egels 6. Pirita, cervesa y G.V.L.; deel Gelezen in de kranten : Toch snelle uitsterving dino s 13. Mammoeten en hyena s leefden op de Maasvlakte AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering Evenementenhal Den Dijk te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn! Vrijdag 6 november 2009 vanaf 20u : Voordracht : Zoektocht naar vissen en planten in de Green River Formation door Noël de Langhe. Zeker een aanrader wat tot ieders verbeelding zal spreken : aanwezigheid verplicht!! Vrijdag 4 december 2009 vanaf 20u : Voordracht : Mosasauriërs in Een overzicht hetgeen ons (Louis en mezelf) in 2009 op mosasauriërs-vlak gebracht heeft bijna gebracht heeft of nog zal brengen. Atelier : Wil je ook gebruik maken van het atelier bij Mevr. Bammens? Maak een afspraak met haar : 011/ Je kan ook steeds terecht bij Mathieu : 011/ of 0496/ Zoektochten : Blz. 3

4 Tijdens de maanden november en december zijn er geen door de vereniging georganiseerde zoektochten voorzien! Mededelingen : Vergeten je lidgeld te vernieuwen voor het komende werkjaar het kan nog steeds! OPROEP : Het is niet de eerste keer dat wij een oproep tot jullie richten. Helaas is hier in het verleden steeds weinig of geen respons op gekomen. Heb je ideeën rond bepaalde thema s waar wij als vereniging iets rond kunnen organiseren, bepaalde plaatsen waar jullie beslist nog eens willen gaan zoeken, laat het ons weten zodat wij van 2010 een boeiend GVL-jaar kunnen maken. Alvast bedankt hiervoor! Beurzen en tentoonstellingen : MONTIGNY-LE-TILLEUL ; 7 & 8 november 2009 : 25 e internationale ruilbeurs van 4M; micromounts-mineralen-fossielen-zanden Plaats : Foyer Culturel Rue Wilmet 6110 Montigny-Le-Tilleul Info : 07 en 08 november 2009 : 40 e internationale mineralen en fossielenbeurs salle du Palais des Congres Esplanade de l Europe Luik van 10 tot 18u00. Inkom : 5, en 22 november 2009 ; Intergem : Internationale beurs voor mineralen, edelstenen en fossielen Metropolis Antwerpen Groenendaallaan 394; open zaterdag van 12u tot 18u en zondag van 10u tot 17u30. Zondag 6 december 2009 : 22 e Lithos mineralen en fossielenbeurs : Cultureel Centrum Het Spoor Eilandstraat Harelbeke; open van 10u tot 17u toegang gratis. 27 en 28 februari 2010 : IMRA Internationale mineralen- en fossielenbeurs : Metropolis Business & Com. Center Groenendaallaan Antwerpen; zaterdag van 12 tot 18u en zondag van 10 tot 17u30. Zondag 21 maart 2010 : 35 e internationale mineralen- en fossielenbeurs in de lokalen van het Koninklijk Atheneum Voskenslaan Gent; van 10 to 18u. Blz. 4

5 Zaterdag 21 november 2009 themadag "FOSSIELE ZEE-EGELS" De Nederlandse Geologische Vereniging (NGV) organiseert onder de naam Geologisch Activiteiten Centrum (GAC) een aantal themadagen over geologische onderwerpen in het gebouw van "TNO-Bouw en Ondergrond" (Princetonlaan 6) gelegen in het universiteitscentrum De Uithof in Utrecht. Deze themadagen staan open voor iedere belangstellende! De toegang is gratis. Open van uur tot uur Van tot uur geologische markt met: Tentoonstelling van zee-egels uit vele Nederlandse verzamelingen en van diverse vindplaatsen. Spectaculaire voorbeelden van zee-egels uit musea. Determinatiemogelijkheid van door bezoekers meegebrachte vondsten. Ruilmogelijkheid voor (uitsluitend) zee-egels!. Leestafel met boeken en tijdschriften. Lezingenprogramma in het auditorium: uur: "Evolutie van de zee-egels. Een prachtige relatie tussen vorm en leefwijze" Door de. René Fraaye - Oertijdmuseum De Groene Poort, Boxtel. Vanaf ca. 210 miljoen jaar geleden (Trias-Jura grens) tot op heden hebben zee-egels door middel van verrassende aanpassingen aan hun skelet een 4-tal nieuwe leefwijzen ontdekt! Zo zullen we zien dat de opkomst en bloei van het plankton in de late Jura en het Krijt de evolutie van de zee-egels zeer ten goede is gekomen. In een later stadium zijn de zee-egels ook echte strandbewoners geworden. Na deze lezing kunt u door de vorm van een zee-egel meteen zeggen of het een algengrazer, een woelende stofzuiger, een diepe graver, een zandfilteraar of een waterfilteraar is (geweest).>/p> uur: "Nieuws van het front. Zee-egels van heinde en verre" Door dr. John Jagt Natuurhistorisch Museum Maastricht. In deze bijdrage zullen fossiele zee-egels, met name uit het Krijt maar ook een aantal van miocene en pliocene ouderdom, die op de een of andere manier opmerkelijk zijn, de revue passeren. De tocht gaat van Sakhalin (het Russiche verre oosten ) naar Europa (Denemarken, Duitsland, Nederland) en Groenland en zal zowel regulaire als irregulaire soorten omvatten. In de meeste gevallen is John Jagt zelf rechtstreeks betrokken bij de beschrijving van dit materiaal. Vandaar de diepere interesse in de materie. Zonder te overdrijven is een aantal stukken uiterst spectaculair te noemen, terwijl andere misschien niet echt mooi ogen, maar daarom vanuit wetenschappelijk oogpunt niet minder interessant zijn. Blz. 5

6 Pirita, cervesa y G.V.L. (2) In vogelvlucht is het van Muro de Aguas naar Navajun ongeveer 20km. Beide stadjes liggen in het zuidoosten van de provincie La Rioja dicht tegen de provincies Soria en Zaragoza. Een rechtstreekse verbinding bestaat er niet. La Rioja is een dunbevolkt droog gebied, vooral bekend voor zijn wijn. De mensen die er wonen leven sober van landbouw en als dat niet meer lukt trekken ze weg naar grote steden. Dat ziet men duidelijk. De meeste stadjes zijn zo goed als verlaten. Een typisch voorbeeld ervan is Navajun. Op dit Blz. 6 ogenblik verblijven er 18 personen, meestal ouderen, ondanks het feit dat er woningen zijn voor minstens duizend. Misschien komt daar toch iets verandering in want dit jaar werden meerdere huizen opgeknapt. Een hotel is er helemaal niet en daarom hadden Maria en Nico een kamer voor ons gereserveerd in Aguilar del Rio Alhama, op een tiental km van Navajun. Dit stadje met een naam als een adelaar bruiste bij onze aankomst, ondanks de droogte, van leven. Iedereen genoot op een stoel langs de straat van de heerlijke namiddagzon En wie liepen we al onmiddellijk tegen het lijf? De eigenaar van de pyrietgroeve natuurlijk! Onze afspraak voor de volgende dag werd nog eens bevestigd vooraleer we in onze hostal een halve liter heerlijk frisse cervesa naar binnen slikten (foto 1). Nadat de dorst zowat gelest was reden we met een paar man eens tot Navajun. Hier was de tijd ook niet stil blijven staan. Overal op de hellingen waren terrassen aangelegd en het resultaat was duidelijk : in plaats van dorre rossige aarde zagen we frisse groene flanken (foto 2). In onze hostal waren we de enige gasten en de patron vroeg wat we graag op het avondmenu hadden. Uiteindelijk werd het solomillo. Hier noemen we zoiets biefstuk friet. België is maar een klein land in

7 vergelijking met Spanje. De solomillo was in verhouding: onze borden waren niet groot genoeg om het vlees te dragen! En alles smaakte heerlijk na een lange werkdag! De volgende morgen, na een degelijk ontbijt, trokken we naar de afspraak in Navajun aan de vernieuwde kerk (foto 3). Iedereen was gespannen want we moesten allemaal 60 euro betalen om in de groeve te mogen. Dat is toch al een heel bedrag. De klim van enkele kilometers naar boven begon. Nadat de bazen onderweg twee stevige kettingen ontsloten hadden en na een rit met veel steenslag en stof reden we langs steile afgronden de groeve binnen (foto 4). Hier zouden de mooiste pyrieten ter wereld voor het rapen moeten liggen! De zon deed de bodem van de groeve al verblindend schitteren. Dus toch! De grote baas gaf eerst instructies in verband met de veiligheid, de af te zoeken zone en de beschikbare tijd. En toen aan de slag. Iedereen koos een gunstige plek en begon te kappen. Er was pyriet genoeg en wat voor een kwaliteit. Na een korte leerschool was het uithakken en inpakken geblazen (foto 5). Blz. 7

8 Iedere slag en iedere wrong met het breekijzer toverde een reeks mooie kristallen uit de wand. Een deel van de kristallen viel uit het moedergesteente en moest dus apart ingepakt worden. Gelukkig bleven de meeste er vast in zodat we thuis mooie composities konden vormen. In het moedergesteente schitteren de kubussen immers ongelofelijk (foto 6). Uren verstreken en de dozen geraakten vol. Ik schat dat iedereen minstens 100kilo prima kwaliteit had vergaard. Het laatste uur zouden we naar de echte grote kubussen mogen zoeken, maar toen de eigenaar om 12 uur meldde dat het op die plaats te gevaarlijk was, was eigelijk niemand ontgoocheld. Niemand had ooit durven hopen dat we dit zouden meenemen. De audi van Chris schuurde op bijna elke oneffenheid in de weg! Wat zou de Spaanse douane daarvan zeggen? Blz. 8

9 Na een vriendelijk afscheid van de eigenaar daalden we voorzichtig af richting Navajun en Aguilar. Ook Fuentes del Ebro stond nog op de agenda. Volgens de naam zou hier de reusachtige stroom Ebro moeten ontspringen, maar de bruggen die de bedding overspannen, meten hier al meer dan 100 meter. De echte bronnen moet je meer noordwaarts in de Pyreneeën zoeken. Fuentes is bij mineralenverzamelaars bekend voor zijn gips. In de selenietknollen kan je geodes vinden met heldere gipskristallen tot 10 cm. De seleniet wordt er ontgonnen als grondstof voor allerlei beelden en voorwerpen. In de ramen van de plaatselijke kerken en kapellen staat seleniet in plaats van glas, wat een heel stemmige lichtinval waarborgt. Zondagmorgen kozen we de richting (half)-woestijn ten zuidoosten van Fuentes, waar de gipsgroeven ergens geëxploiteerd werden. Heel voorzichtig, omwille van de zwaargeladen audi van Chris, toerden we over de zandwegen op zoek naar geschikte vindplaatsen (foto 7). De vindplaatsen vonden we en onder een brandende junizon werd er aan de slag gegaan. Het kan (gelukkig maar) niet alle dagen Navajun zijn en buiten een paar micromounts namen we niet veel bijzonders mee. Voor Chris, Luc en Jules was daarmee was daarmee hun terugreis begonnen. Opnieuw wachtten 1500 zware km. Maar met de hulp van de Spaanse douane viel hun trip toch nog mee. Nico en Maria zetten hun vakantie verder via Teruel naar Valencia. Gut en ik bezochten na Zaragoza de mooiste cultuur- en natuurplekjes van de Spaanse Pyreneeën. Voor wanneer is de volgende vakantie gepland? In een volgende Geolithos gaan we kort de verschillen tussen de pyrieten van Navajun en Ambas Aguas bekijken. Mathieu Driesen, met dank aan het ganse Spanjeploegje (foto 1: Nico Nilis; foto s 2-7 Mathieu Driesen) Blz. 9

10 Gelezen in de kranten. Toch snelle uitsterving dino s? In noordoostelijk Rusland is een enorme diversiteit aan dinosauriërresten gevonden. De ouderdom van de dinosauriërresten is miljoen jaar. Net voor de totale uitsterving van de dinosauriërs. Dit wijst er op dat ze nog niet op hun retour waren voor de fatale meteorietinslag. Uitsterving door een lange, voorafgaande periode van vulkanisme is daarom minder aannemelijk. De inslag van een meteoriet bij Yucatán, Mexico. Miljoenen jaren lang vulkaanuitbarstingen in India. Twee oorzaken die genoemd worden als reden voor de uitsterving van 65% van het leven op aarde miljoen jaar geleden. Eén van de slachtoffers waren de niet-vliegende dinosauriërs. Welke is nu waar? Nieuw onderzoek van de Belg Pascal Godefroit en zijn collega s, gepubliceerd in Naturwissenschaften, laat zien dat er een hoge diversiteit van dinosauriërs aanwezig was in noordoostelijk Rusland vlak voor die miljoen jaar geleden. Zijn ze dan toch plotsklaps uitgestorven? - De vindplaats bevindt zich in het noordoosten van de roodgekleurde Koryakia regio in Rusland. - Vondsten Noordoost Siberië: zeer ontoegankelijk vanwege het koude klimaat en de afgelegen ligging. Toch zijn de wetenschappers er in geslaagd een rijke, wetenschappelijke buit binnen te halen vanuit het Koryakia regio op noorderbreedte. Botten, tanden en eierschaalfragmenten van dinosauriërs. De fossielen zijn gevonden in een zes meter lange, versteende lens van miljoen jaar oud. De vondsten zijn waarschijnlijk samengespoeld in een rustige zoetwateromgeving getuige onder andere de vissenschubben en het gesteente zelf. Daarnaast is er ook een rijke fossiele flora gevonden van wel 50 taxa. Blz. 10

11 - Hadrosauriërs kwamen veel voor in het late Krijt van oostelijk Rusland. In de lens in Koryakia zijn verschillende tanden gevonden. - Leefomstandigheden De fossielen tonen aan dat het toen blijkbaar helemaal niet zo koud is zoals vandaag de dag. Een schatting op basis van bladerenanalyse levert een gemiddelde paleojaartemperatuur op van ongeveer 10 C, vergelijkbaar met het Nederland (53 noorderbreedte) van nu. Dit is veel warmer dan tegenwoordig met gemiddelde wintertemperaturen van 25 C en korte zomers van +12 C voor de Russische regio. Gaan we 66 miljoen jaar terug, dan is de positie van de Koryakia regio nog noordelijker door continentverschuivingen: 70-75, duidelijk binnen de poolcirkel. In die periode was de CO 2 -concentratie echter hoger dan nu. Dat is de reden waarom het toen warmer was en veel dieren en planten konden overleven in het hoge noorden. De leefomstandigheden waren zelfs zo goed dat er eierfragmenten van hadrosauriërs en theropoden zijn gevonden. En dat is voor het eerst in de poolregio. Het is dan ook aannemelijk dat deze dino s hier permanent leefden, ondanks het koude en lange, donkere winterseizoen. Hun voedsel bestond deels uit planten. Regionaal of globaal? Maar kunnen de wetenschappers uit deze lokale vondsten conclusies trekken over het globale uitsterven van de dinosauriërs? Daarvoor is het vergelijken met oudere perioden nodig. Door de vondsten is bijvoorbeeld aangetoond dat de theropode-dinosauriërs net zo divers waren als in de periode ervoor in Noord-Amerika. Blijkbaar stierven de dinosauriërs snel uit circa miljoen jaar geleden. Had dan toch een meteoriet zeer grote invloed op de wereldwijde uitsterving? Het artikel van Pascal Godefroit en collega s doet vermoeden van wel. Blz. 11

12 Omdat dinosauriërs in relatief koude omstandigheden konden overleven, zou de kou volgend op de inslag van de meteoriet niet de oorzaak zijn van de extinctie. Het doodgaan van het plantenmateriaal door langdurige duisternis na de inslag is waarschijnlijker. - Vijf typen theropodetanden zijn gevonden. - - Twee leden van de dromaeosaurusfamilie zijn gevonden. Hier een reconstructie van de schedel van het geslacht Dromaeosaurus. - Extincties Het tijdstip waarop de dinosauriërs zijn uitgestorven heet de Krijt-Tertiair grens. De wereld beleefde toen één van zijn meest dramatische periodes ooit. De reptielen die 160 miljoen jaar het land en de zee hadden beheerst waren uitgestorven na het Krijt. Alleen Blz. 12

13 de vogels stammen af van de dinosauriërs. In het machtsvacuüm dat op aarde bestond, grepen de zoogdieren de macht tot op heden. Toch is de Krijt-Tertiair grens niet de meest desastreuze. Daarvoor moeten we terug naar de Perm-Trias grens, ongeveer 251 miljoen jaar geleden. Toen stierf ongeveer 90% van het leven uit. Dezelfde redenen als voor uitsterving op de Krijt-Tertiair grens zijn geopperd. Het bewijs hiervoor is echter zwakker. Het is immers nog veel langer geleden en dus is er nog minder bewijs bewaard gebleven. Tegenwoordig sterven er ook vele diersoorten in sneltreinvaart uit. De reden is echter heel anders. Het ecosysteem vernietigt zichzelf door de mens die als een meteoor op geologisch korte tijdsschaal- het landschap vernielt. - De dinokiller? - Referenties: Kaplan, M., Dinosaur fossils suggest speedy extinction. Nature online publication 19 januari. Godefroit et al., The last polar dinosaurs: high diversity of latest Cretaceous arctic dinosaurs in Russia. Naturwissenschaften online publication 31 december. Bron : Kennislink.nl Mammoeten en hyena's leefden op de Maasvlakte Bij zandwinning op de Noordzee voor de aanleg van de Tweede Maasvlakte zijn deze maand mammoetbotten met vraatsporen gevonden. Blz. 13

14 de reuzenolifanten. Onderzoekers stelden dat het om een unieke vondst gaat, omdat dit bewijst dat hier circa jaar geleden hyena's leefden die zich tegoed deden aan Wetenschappers vermoedden dat al langere tijd, maar niet eerder was dat zo duidelijk aangetoond. Ook zijn er botten gevonden die door mensen zijn bewerkt. De deskundigen noemen ook dat opmerkelijk, omdat dit aantoont dat mensen in het gebied leefden. Tijdens verschillende ijstijden bestond de Noordzee niet, maar was het gebied tussen het huidige Nederland en Engeland een steppeachtig landschap. Daar leefden onder andere kudden wolharige mammoeten. Vissers vinden met regelmaat mammoetbotten en - kiezen in hun netten. De nu gevonden resten komen uit diepere grondlagen, waar door zogenoemde sleephopperzuigers is gebaggerd voor de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Bovendien is begin oktober een viskotter ingezet om zoveel mogelijk botten te verzamelen. Tijdens de zoektocht werd een linkerdijbeen van een wolharige mammoeten van 132 centimeter gevonden, waarschijnlijk het langste dijbeen van dit dier dat ooit in Nederland is aangetoffen. Daarnaast kwamen ook gebeenten van reuzenherten, wilde paarden, rendieren, steppenwisenten en edelherten boven Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Bron : NU.nl Blz. 14

15 INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :... Voornaam :.. Straat : nr : bus :.. Gemeente :... Tel : Interesse : - Algemene geologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Petrologie O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin : + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 jaar) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op rekening nr : op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2009 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familielid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar Blz. 15

16 Interesse? Aarzel niet en neem contact met het bestuur. Alvast bedankt! Blz. 16