GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 5 september/oktober 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 5 september/oktober 2013"

Transcriptie

1 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 5 september/oktober 2013 België Belgique P.B. P.P Zonhoven centrum BC Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat Hasselt

2 Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden Geologische Vereniging Limburg Correspondentieadressen: Bestuur: Erevoorzitster : Mevr. Huygens Ernestine Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , stefan.kempeneers@skynet.be Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B 3520 Zonhoven Tel: 011/ , nico.nilis@gmail.com Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/ , driesen.tilkin@gmail.com Samenaankoop: Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/ , luc.waumans@gmail.com Bestuursleden Francis Reenaers, Bosblook 37, B 3600 Genk Tel: 089/ , francis.reenaers@yahoo.com Medewerkers: Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B 3500 Hasselt Tel: 011/ , dirk.cornelissen@gmail.com Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , udo.van.laethem@pandora.be Peter Sledz, Scheymanshof(Kin) 32, B-3640 kinrooi peter.sledz@telenet.be Freddy Bollaerts, Berkstraat 29 H, B-3460 Bekkevoort f.bollaerts@telenet.be Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B 3800 Sint-Truiden Tel: 011/ , krisvanderschot@gmail.com RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

3 INHOUD : 3. algemene ledenvergaderingen 4. zoektochten - mededelingen 5. Beurzen en tentoonstellingen 7. De nieuwe mosasaurus Carlo 14. Gelezen in de kranten: Locatie van meteorietinslag werd dino s fataal AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering Evenementenhal Den Dijk te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn! VRIJDAG 13 SEPTEMBER u: Dhr. Eric Vercammen zal een lezing geven over veldspaten. VRIJDAG 04 OKTOBER u: Met lezing mineralen van Boboboseb Mountains, Namibië door Dhr. Mout de Weerd. Blz. 3

4 Zoektochten : Niet vergeten uw deelname steeds op voorhand aan de reisleider door te geven! Tevens een deelnameformulier zoektochten (zie laatste blz. van Geolithos) ingevuld op de dag van de activiteit mee te brengen. ZATERDAG 28 SEPTEMBER 2013: ANTOING (Carriere Cimescaut): Reisleider: Mathieu Driesen 0496/ driesen.tilkin@gmail.com Afspraak : 09u30; autosnelweg Charleroi - Mons Tournai E42/A16. Na afrit 29 (Péruwelz) op de eerstvolgende parking richting Tournai. ZATERDAG 26 OKTOBER 2013: LANDELIES: Reisleider: Stefan Kempeneers 0478/ Afspraak: stefan.kempeneers@skynet.be 10u op de parking Lidl; afrit 4 Montigny-le-Tilleul op de R3 Charleroi, dan de N59 richting Beaumont nemen => de parking bevind zich dan aan de linkerkant. Mededelingen : Door omstandigheden kan de eerder geplande paella middag van 25 as. NIET doorgaan. Don t worry.. ZONDAG 8 SEPTEMBER 2013 staat als nieuwe datum geprogrammeerd! Paella bij Majella Blz. 4

5 Zin in deze Spaanse lekkernij? Wel, 8 september u stipt ten huize van Majella: the place to be! En dit voor de luttele som van 16,00 /persoon. Inschrijven verplicht en dit ten laatste op 1 september u59 via een mailtje (bosman.majella@gmail.com) en het verschuldigde bedrag over te maken op het rekening nr. BE tav. Majella Bosman Jannestraat 29 Stevoort met de vermelding GVL Paella + het aantal personen. Stedelijke cultuurbeurs Hasselt 2013 Zoals al aangegeven in ons vorig nr. van Geolithos zal onze vereniging dit jaar niet deelnemen aan dit evenement. Er is voor september een ledenvergadering met lezing voorzien (zie ook blz. 3). Beurzen en tentoonstellingen : Zondag 1 september 2013 fossielenbeurs BVP Gemeentelijk park St. Gillis Waas; van 10 tot 18u00 info: ichthyosis@devidts.com 7 en 8 septembre ste mineralen en fossielenbeurs te Brussel - Parc du Cinquantenaire Autoworld. info: 12 en 13 oktober 2013: MINERAL 2013 Namur Expo - Avenue Sergent Vrithoff 2 - Namur; open zaterdag 12 okt 13 van 12 tot 18u en op zondag 13 okt 13 van 10 tot 18u. Blz. 5

6 Zoals jullie op weten is onze vereniging medeorganisator van deze beurs. Een helpende hand is steeds welkom interesse? Laat het iemand van het bestuur weten!! 16 & 17 nov 2013: INTERGEM Metropolis Business Center Antwerpen Groenendaallaan Antwerpen; open zaterdag 16 nov 13 van 12 tot 18u30 en zondag 17 nov 2013 van 10 tot 17u30 Info: 1 december 2013 mineralen en fossielenbeurs Lithos Harelbeke Cultureel Centrum Het Spoor-Eilandstraat Harelbeke van 10 tot 17u00; inkom gratis info: (met deelname BVP) Blz. 6

7 De nieuwe mosasaurus Carlo Dit artikel werd gepubliceerd in het tijdschrift van de Stichting Geologische Aktiviteiten (GEA) in hun juni nummer van dit jaar en werd met toestemming overgenomen. In één schep zwiert Carlo Brauer met zijn graafmachine zo n kilo kalksteen de groevetruck in. In vier scheppen is de kiepauto vol en gaat er wéér een kleine tachtig ton Krijtkalksteen naar de cementoven. Carlo Brauer werkt als groevemachinist bij de ENCI, de grote kalksteengroeve net ten zuiden van Maastricht. In september 2012 had hij een fossiele mosasaurus te pakken. De speurtocht naar het verhaal achter de botten is nog tot en met 15 september te zien in het Natuurhistorisch Museum in Maastricht. Carlo Brauer en de nieuwe mosasaurus (bijnaam Carlo ). Foto: Anne Schulp In de ENCI-groeve wordt gesteente uit het laatste stukje van het Krijt (Maastrichtien) gewonnen. Het grootste deel gaat naar de cementproductie, een héél klein gedeelte van de kalksteen heeft inmiddels zijn weg gevonden naar fossielenverzamelingen van talloze amateurverzamelaars. Waar op enkele zaterdagen de verzamelaars de kalksteen met kleine hamers en ander handgereedschap te lijf gaan, komt op doordeweekse dagen de reusachtige graafmachine van de ENCI van stal. Op maandagochtend 10 september 2012 zag Carlo Brauer tussen een willekeurige hap van twintig ton kalksteen een paar opvallende bruine stukken bot. Hij was juist daarvoor zo zou later blijken met de laadschop in één keer door de schedel van een mosasaurus heengegaan. Zeereptielen Mosasauriërs waren zeereptielen die aan het eind van het Krijt wereldwijd bijzonder succesvol waren. Ze zijn van vindplaatsen overal ter wereld bekend, maar het verhaal van de mosasauriërs begon twee-en-een-halve eeuw geleden op een steenworp afstand Blz. 7

8 van deze nieuwste vondst. De eerste mosasaurusfossielen werden bij Maastricht, in de Sint-Pietersberg, langs de Maas gevonden, en de hele diergroep is later dan ook naar de rivier de Maas vernoemd: de Maashagedis. Niet dat mosasauriërs iets met de Maas te maken hadden. Mosasauriërs waren zeereptielen. De Maas bestond aan het eind van het Krijt nog niet en Maastricht was toen bedekt door een niet al te diepe, warme tot tropische zee, ook wel de Krijtzee genaamd. Het Natuurhistorisch Museum Maastricht mocht de nieuwe vondst opgraven. De ENCI ging intussen verderop verder met graven. Met alle denkbare hulp en ondersteuning vanuit de groeve en met de inzet van enkele van de vaste vrijwilligers van het museum werd het fossiel in drie weken tijd uit de kalksteen gehaald. Vanuit de cabine van de graafmachine herkende Carlo de kaak van de nieuwe mosasaurus. Foto: Anne Schulp De losse brokken werden als eerste geborgen. De puinhelling op de vindplaats is brokje voor brokje doorzocht, op zoek naar scherven van de mosasaurus. Foto: Anne Schulp Blz. 8

9 Dat blijkt een gigantische puzzel, die op dit moment nog niet is opgelost. Wáár passen al die stukjes? Wat is er bewaard gebleven, en wat zijn we kwijt? Staartwervel Acht meter van de vindplaats van de schedel verwijderd, zat een stuk staartwervel in de wand. Staartwervels van mosasauriërs zijn makkelijk te herkennen aan de typische uitsteeksels, die ervoor zorgen dat de staart een stevig, gespierd en groot vin-oppervlak heeft. Met de staartwervel acht meter van de kop verwijderd, nam de hoop op een relatief compleet skelet toe. Enigszins complete mosasaurus-fossielen zijn in de Maastrichtse kalksteengroeves bijzonder zeldzaam, dus dit was reden genoeg voor een uitgebreide opgraving. Nadat de losse brokken geborgen waren, werd door Carlo en zijn gigantische graafmachine de gesteentelaag tot een halve meter boven het niveau van het fossiel afgegraven. De rest van het gesteente werd met elektrische kaphamers en met hamers en beitels stukje bij beetje verwijderd. Zodra een stuk fossiel in beeld kwam, werd het verstevigd met een impregneermiddel (methylmethacrylaat-copolymeer) en verder vrijgezet door eromheen te graven zodat het op een zuiltje kwam te staan. Uiteindelijk zijn twaalf van dergelijke zuiltjes ingepakt in een jute-gipsverband en voorzien van die versteviging naar het museum vervoerd. Zo kunnen ze daar, in alle rust, in het lab verder vrijgeprepareerd worden. Vóór de eerste nachtvorst lagen alle blokken in de opslag met dank aan de geweldige inzet van de ENCI en alle vrijwilligers. Blz. 9

10 De ouderdom van de vondst was nogal verrassend. De meeste mosasaurusfossielen kennen we uit de bovenste helft van de ENCI-groeve en uit vergelijkbare kalklagen elders in de omgeving. Dit fossiel kwam uit de Lixhe-3-kalk een specifieke aardlaag ofwel member binnen het Maastrichtien een stuk dieper in de groeve, dat op ruim 67 miljoen jaar wordt gedateerd. Uit die onderste helft kennen we tot dusver niet veel meer dan een paar losse tanden. Was het toen in de omgeving van Maastricht misschien minder prettig voor mosasauriërs? Of hadden ze, toen die onderste lagen gevormd werden, gewoon minder kans fossiel te worden, dankzij subtiele verschillen in de sedimentatie? Hoe het ook zij, dit nieuwe fossiel biedt eindelijk een gedetailleerd kijkje vérder terug naar de eerdere evolutie van de Maastrichtse mosasaurusfauna. Neefje van Bèr Het prepareren van de vondst is half december 2012 begonnen. Normaliter vindt het prepareerwerk in het museum plaats in het lab in de kelder, maar nu hebben we ervoor gekozen de prepareerwerkzaamheden in een open lab uit te voeren, zodanig dat iedereen de voortgang kan volgen. Het open lab is onderdeel van de lopende tentoonstelling waarin van alles te leren valt over de nieuwste paleontologische onderzoekstechnieken. De expositie CSI Mosasaurus is nog te zien tot en met 15 september In het open lab in het Natuurhistorisch Museum Maastricht wordt het fossiel vrijgeprepareerd. Foto: Anne Schulp Blz. 10

11 Het fraaie kaakfragment dat Carlo Brauer in de laadschop zag vallen is als één van de eerste botten aan de beurt gekomen. Gezien de afmetingen moeten we rekenen op een mosasaurus van rond de dertien meter lang; fors, maar niet het allergrootste exemplaar dat we kennen. Nu de tanden wat verder zijn blootgelegd kunnen we al iets meer zeggen over de soort waar we mee te maken hebben. De vorm van de tanden een ietwat gezwollen onderkant en de zijdelingse afplatting doet vermoeden dat we met een dier te maken hebben dat qua morfologie/soort in de buurt zit van Prognathodon sectorius, een neefje van de meer bekende grote mosasaurus Bèr (Prognathodon saturator). Toch is op het moment van schrijven nog niet bekend met welke soort we precies te maken hebben. De snuit en nog veel meer In de tussentijd zijn er meer botten blootgelegd. Het skelet van Carlo zoals het nieuwe exemplaar intussen heet is waarschijnlijk niet compleet. Met nog een stuk of acht gipsblokken te gaan hebben we eind april 2013 onder meer de snuitpunt te pakken. Verder kaakfragmenten, delen van de achterkant van de onderkaak, een jukbeen, verschillende wervels (rugwervels, staartwervels) en een pterygoid. Het pterygoid is één bot (van een tweetal) in het verhemelte; het zijn de botten waarin extra rijen weerhaaktandjes zitten. Met die twee extra tanden kwam het totale aantal kaken bij een mosasaurus dus op zes uit. Op de snuitpunt van Carlo zit een flink abces. Zou een andere mosasaurus hem in zijn snuit gehapt hebben? Foto: Anne Schulp Blz. 11

12 Wat bij het prepareren vooral opvalt, is dat veel botten aan de buitenkant behoorlijk beschadigd zijn. Het lijkt erop dat het fossiel geruime tijd op de zeebodem gelegen heeft vóórdat het door sediment bedekt raakte. Ook liggen lang niet alle botten in het oorspronkelijke anatomische verband. Het skelet is uiteengevallen en over een flink oppervlak verspreid geraakt. Stroming en aaseters zijn daarvan de meest voor de hand liggende oorzaken. Diep duiken In samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam hebben we een onderzoek lopen naar de stabiele-isotopensamenstelling van het tandglazuur. De hoeveelheid 13-koolstof ( 13 C) in het tandglazuur is afhankelijk van het dieet. Dieren die hoog in de voedselketen staan hebben een andere 13-koolstofwaarde dan dieren onderaan de voedselpiramide. Ook de leefomgeving speelt daarin een rol. In moderne ecosystemen althans geldt dat we dicht bij de kust andere 13-koolstofwaardes tegenkomen dan verder buitengaats. Ook diep duiken speelt een rol in de uiteindelijke 13-koolstofwaardes; door vaak diep te duiken verandert de CO 2 -concentratie in het bloed, wat ook weer van invloed is op de uiteindelijke 13- koolstofwaardes die we in het tandglazuur terugvinden. Renée Janssen en Remy van Baal (VU Amsterdam) hebben monsters genomen voor isotopen- en biomoleculenonderzoek. Foto: Anne Schulp Uit ons onderzoek komt naar voren dat de grotere mosasauriërs lagere 13- koolstofwaardes hebben en de kleinere soorten wat hoger scoren. Die duidelijke verschillen wijzen sowieso op verschillen in ecologie en niche-exploitatie en zijn te relateren aan mogelijk wat vaker en/of dieper duiken van de grotere soorten. Een snelle eerste meting aan het glazuur van de nieuwe mosasaurus Carlo pakte verrassend uit. Had Carlo echt een héél ander dieet? De verrassend hoge waarde past nog niet in het plaatje dat we eerder uit de mosasauriërs van de bovenste lagen tevoorschijn kregen. We gaan nog een paar metingen doen en zijn heel nieuwsgierig naar hoe dat uitpakt. Eiwit isoleren Blz. 12

13 Een ander onderzoek staat in de steigers in samenwerking met de Universiteit Maastricht. In de afgelopen paar jaar is het bij verschillende mosasaurusfossielen (én bij andere reptielen uit het dinotijdperk!) gelukt om eiwitten uit bot te isoleren. Het blijkt dat fossielen niet altijd compleet versteend zijn en dat niet altijd álle biologisch afbreekbare stoffen daadwerkelijk zijn afgebroken. Vooral de relatief stevige eiwitten, zoals collageen, blijken binnenin fossiel bot soms bewaard te zijn gebleven. Deze zomer gaat een groepje studenten proberen om uit de botten van Carlo eventuele eiwitten te isoleren, en mocht dat lukken die eiwitten ook te karakteriseren. Wellicht kunnen die eiwitten ons wat vertellen over de wijze van fossilisatie, en mogelijk zelfs over de verwantschappen van Carlo. Tandslijtage op microniveau Ook onderzoeken we de krasjes op zijn tanden. De Nederlandse paleontologe Femke Holwerda, nu verbonden aan het museum in München (de Bayerische Staatssammlung für Paläontologie und Geologie), heeft de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar de zogenaamde microwear : tandslijtage op microniveau. Bij dinosauriërs is daar al uitgebreid naar gekeken, maar bij mosasauriërs is daar nog niet veel onderzoek naar gedaan. We hebben inmiddels het tandglazuur van een paar Maastrichtse mosasauriërs met een elektronenmicroscoop bestudeerd. Wat daarbij onmiddellijk opvalt, is dat het tandglazuur van Carlo een stuk gladder is dan het tandglazuur van, bijvoorbeeld, de knobbeltandmosasaurus Carinodens. Op basis van de vorm van de tanden wisten we natuurlijk al dat de verschillende mosasauriërsoorten verschillende voedselvoorkeuren hadden, maar het is erg interessant om dat verschil ook aan de hand van kleine krasjes op het glazuur op een onafhankelijke manier bevestigd te zien. We hopen in de komende maanden nog meer elektronenmicroscoopfoto s te kunnen maken en zo alle vijf soorten die we al kennen uit het Maastrichtse Krijt én het gebit van Carlo met elkaar te vergelijken. De analyse van het tandglazuur geeft informatie over het dieet van de mosasaurus. Foto: NHM Maastricht Anne Schulp Blz. 13

14 Gelezen in de kranten. Locatie van meteorietinslag werd dino s fataal Als de meteoriet die 65 miljoen jaar geleden de dinosauriërs de das om deed ergens anders op aarde terecht was gekomen dan waren de gevolgen waarschijnlijk minder desastreus geweest. Dat blijkt uit promotieonderzoek aan de Vrije Universiteit Amsterdam. De dinosauriërs hadden 65 miljoen jaar geleden wel extreem veel pech. Als de meteoriet die destijds een einde aan hun bestaan maakte de aarde niet had geraakt was er natuurlijk weinig aan de hand geweest, maar ook als dit rotsblok uit de ruimte ergens anders op aarde terecht was gekomen was de schade hoogstwaarschijnlijk een stuk minder groot geweest. Dit betoogt Adriana Ocampo in haar proefschrift, waarop ze vorige week promoveerde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Meteorietinslag (artist impression) Don Davis, via Wikimedia Commons De samenstelling van de ondergrond die door de meteoriet werd getroffen speelde namelijk een sleutelrol in de veranderingen die na de inslag, aan het einde van het Krijttijdperk, op de aardbol plaatsvonden. De bodem bij Chicxulub, op het schiereiland Yucatán in Mexico, bestond voor 60 procent uit anhydriet. Dat is een mengsel van kalk, zuurstof en zwavel. Bij de inslag verdampte de zwavel, en kwam als sulfaatrijke deeltjes in de lucht terecht. Deze deeltjes hadden een sterke invloed op het klimaat, omdat ze het zonlicht tegenhielden. Vooral de eerste tien jaar na de inslag werd hierdoor veel schade aangericht aan de plantengroei. Donker Hoewel veel gespeculeerd wordt over het effect van de afkoeling die de stofwolken veroorzaakt moeten hebben op het leven op aarde, denken Ocampo en haar collega s dat de duisternis een veel grotere rol heeft gespeeld. Door het gebrek aan licht werd het Blz. 14

15 proces van fotosynthese die plantengroei mogelijk maakt enkele jaren flink verstoord, en hadden de dino s en andere aardbewoners simpelweg niks meer te eten. De voedselketen was tien jaar lang behoorlijk van slag. Het verklaart waarom ook de pooldinosauriërs, die best tegen een beetje kou bestand waren, aan het einde van het Krijt-tijdperk het loodje legden. Ejecta Ocampo deed onderzoek aan zowel de krater van de inslag als aan de ejecta de rotsblokken en kleinere deeltjes die door de enorme inslag de lucht ingeslingerd werden en elders terecht kwamen. Veel van deze ejecta zijn nu nog terug te vinden in Belize, net over de Mexicaanse grens. Daarnaast bestudeerde ze in Nieuw-Zeeland sedimentlagen van voor en na de inslag, en keek welke sporen van plantengroei hierin terug waren te vinden. Was de vegetatie aan het einde van het Krijt-tijdperk nog behoorlijk divers, meteen na de inslag groeiden er eigenlijk alleen maar schimmels, ontdekte Ocampo. Vervolgens kwamen de varens terug, waarmee een nieuwe periode van plantengroei werd ingeluid en het leven op aarde weer opbloeide. De beste plek waar een meteoriet op aarde kan landen, wat betreft het welzijn van de aardbewoners, is de oceaan, zegt Jan Smit, hoogleraar event-stratigrafie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, die als promotor bij het onderzoek betrokken was. Daar komt waarschijnlijk 70 procent van de meteorieten ook terecht. Het verklaart waarom er eigenlijk maar weinig ejecta worden gevonden, of gekoppeld kunnen worden aan uitstervingsgolven, aldus Smit. Het grote uitsterven aan het einde van het Krijt is de enige massa-uitsterving waarvan met zekerheid is vastgesteld dat deze door een meteorietinslag veroorzaakt is. Referentie: A.C. Ocampo,Geology and emplacement mechanism of Chicxulub crater deposits: an analogue for Mars ejecta Proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam, maart 2013 Bron: Kennislink.nl 3 april Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Blz. 15

16 INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :..... Voornaam :... Straat :.. nr : bus :.. Gemeente :.... Tel : Interesse : - Algemene geologie O - Petrologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven Rek nr : IBAN BE BIC GEBABEBB deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2013 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familielid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar Blz. 16

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 1 januari / februari 2013

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 1 januari / februari 2013 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 1 januari / februari 2013 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 6 november / december 2013

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 6 november / december 2013 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 6 november / december 2013 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 5 september/oktober 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 5 september/oktober 2008 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 5 september/oktober 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 4 juli/augustus 2007

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 4 juli/augustus 2007 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 4 juli/augustus 2007 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer :

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 2 maart / april 2014

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 2 maart / april 2014 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 2 maart / april 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 1 januari/februari 2007

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 1 januari/februari 2007 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 1 januari/februari 2007 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 3 mei/juni 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 3 mei/juni 2008 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 3 mei/juni 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt Centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 6 november/december 2009

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 6 november/december 2009 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 6 november/december 2009 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 1 januari / februari 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 1 januari / februari 2008 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 1 januari / februari 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 3 mei/juni 2013

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 3 mei/juni 2013 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 3 mei/juni 2013 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 1 januari / februari 2014

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 1 januari / februari 2014 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 1 januari / februari 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 2 maart/april 2007

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 2 maart/april 2007 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 2 maart/april 2007 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer : P

Nadere informatie

heeft mosasauruspoep? en andere vragen Groep 3-4, Groep 5-6 & Groep 7-8

heeft mosasauruspoep? en andere vragen Groep 3-4, Groep 5-6 & Groep 7-8 WELKE KLEUR heeft mosasauruspoep? en andere vragen ------------------------------------------ Groep 3-4, Groep 5-6 & Groep 7-8 WELKOM Wat leuk dat jullie geïnteresseerd zijn in ons museum. Wij zijn een

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz. Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 1 januari/februari 2009

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 1 januari/februari 2009 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 1 januari/februari 2009 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 2 maart/april 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 2 maart/april 2008 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 2 maart/april 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer : P

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 6 november / december 2014

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 6 november / december 2014 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 6 november / december 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 3 mei / juni 2014

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 3 mei / juni 2014 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 3 mei / juni 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 5 september / oktober 2014

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 5 september / oktober 2014 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 5 september / oktober 2014 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 6 november/december 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 6 november/december 2008 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 6 november/december 2008 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 4 juli/augustus 2008

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 4 juli/augustus 2008 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 4 juli/augustus 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer :

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 2 maart/april 2013

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 2 maart/april 2013 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 2 maart/april 2013 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 5 september/oktober 2009

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 5 september/oktober 2009 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 5 september/oktober 2009 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 5 september/oktober 2007

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 5 september/oktober 2007 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 5 september/oktober 2007 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer

Nadere informatie

Jeugdpuzzel. Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Jeugdpuzzel 2010 Natuurhistorisch Museum Maastricht

Jeugdpuzzel. Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Jeugdpuzzel 2010 Natuurhistorisch Museum Maastricht Jeugdpuzzel Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Kijk goed wat er op de foto s staat. Zoek ze op in de tentoonstellingen. Schrijf de gevraagde letter van de naam boven het

Nadere informatie

Dossier T. rex voor Naturalis. Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden. T 071 751 96 00 F 071 751 96 66 www.naturalis.nl

Dossier T. rex voor Naturalis. Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden. T 071 751 96 00 F 071 751 96 66 www.naturalis.nl Dossier T. rex voor Naturalis Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden T 071 751 96 00 F 071 751 96 66 www.naturalis.nl Inhoud 1. De opgraving 5 2. Facts & figures 7 Het skelet 7 Tientje voor T. rex 7

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 3 mei/juni 2007

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 3 mei/juni 2007 België Belgique P.B. P.P. 3500 Hasselt 1 BC 10246 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 31 nr. 3 mei/juni 2007 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer : P 509219

Nadere informatie

TIJDLIJN. Een reis door de geschiedenis

TIJDLIJN. Een reis door de geschiedenis De OERKNAL! Wetenschappers denken dat zo n 13,7 miljard aardse jaren geleden alles in het heelal samengeperst was tot een gloeiend heet punt. Tijdens een enorme oerexplosie ontstonden uit dat punt materie

Nadere informatie

Geschiedenis van de aarde

Geschiedenis van de aarde Geschiedenis van de aarde Vragen bij de oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 25 van 'Biology', Campbell, 8e druk en de colleges 'Dynamische aarde'. november 2009 Inleiding Je moet weten: hoe

Nadere informatie

Dinosauriërs. Inhoudsopgave. 1. Inleiding. 2. Wat is een dinosauriër?

Dinosauriërs. Inhoudsopgave. 1. Inleiding. 2. Wat is een dinosauriër? Dinosauriërs Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Wat is een dinosauriër? 3. Wanneer leefden de dinosauriërs? 4. Waar leefden dinosauriërs? 5. Hoe leefden de dinosauriërs? 6. Waarom waren de dinosauriërs zo groot?

Nadere informatie

Bottenbeest. Activiteit in de klas Docentblad

Bottenbeest. Activiteit in de klas Docentblad Bottenbeest Activiteit in de klas Docentblad Doelgroep: basisonderwijs groep 5 t/m 8 Duur: ongeveer 1 uur Doelen: De leerlingen leren redeneren en hun argumentatie uit te leggen aan anderen; De leerlingen

Nadere informatie

INSCHRIJVINGSFORMULIEREN 2010-2011

INSCHRIJVINGSFORMULIEREN 2010-2011 INSCHRIJVINGSFORMULIEREN 2010-2011 T-REX nv. Schilderstraat 23 2000 Antwerpen T: 03/448.34.34 GSM: 0032 (0) 475 509 900 Fax: +32-(0)3/646.42.15 Mail: info@t-rex.be 1 Data mega eroticabeurzen Antwerp Expo

Nadere informatie

Jeugdpuzzel 7. Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Maak de zin zelf af! Natuurhistorisch Museum Maastricht

Jeugdpuzzel 7. Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Maak de zin zelf af! Natuurhistorisch Museum Maastricht Jeugdpuzzel Om de puzzel op te lossen moet je naar alle zalen van het museum. Kijk goed wat er op de foto s staat. Zoek ze op in de tentoonstellingen. Schrijf de gevraagde letter van de naam boven het

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL 2006

Bijlage VMBO-GL en TL 2006 Bijlage VMBO-GL en TL 2006 tijdvak 2 BIOLOGIE CSE GL EN TL Deze bijlage bevat informatie. 600051-2-588b REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen

Nadere informatie

DINOSAURIËRS. Marthe Terny

DINOSAURIËRS. Marthe Terny DINOSAURIËRS Marthe Terny 1. INLEIDING Ik hou mijn spreekbeurt over dinosauriërs, omdat ik dit een erg leuk en interessant onderwerp vind. We weten al veel over de dinosauriërs, maar nog niet alles. Ik

Nadere informatie

Lesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE

Lesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding

Nadere informatie

Nijmegen, anders bekeken (2).

Nijmegen, anders bekeken (2). Nijmegen, anders bekeken (2). De van Welderenstraat, wie kent hem niet? Dé straat voor bijzondere winkeltjes, dé straat voor verrassingen en ook een straat die haar 19de eeuwse uitbreidings- bouwsfeer

Nadere informatie

Het begin. Maandvergaderingen. Leden. Tijdschrift. Statuut

Het begin. Maandvergaderingen. Leden. Tijdschrift. Statuut Het begin Er waren eens.. 3 leden van Gloria Maris sterk geïnteresseerd in mineralen Een vierde buitenstaander werd snel gevonden Eerste bestuur: voorzitter, penningmeester, materiaalmeester en secretaris

Nadere informatie

WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT

WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT V.O.B.o.W. nr. 76 november 2012 België-Belgique P.B. 8800 Roeselare 1 BC 6675 P 409155 WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT West-Vlaamse Archeokrant: Driemaandelijks tijdschrift, jaargang 20, afgiftekantoor Roeselare,

Nadere informatie

Skeletpuzzel. Activiteit in de klas Docentblad

Skeletpuzzel. Activiteit in de klas Docentblad Skeletpuzzel Activiteit in de klas Docentblad Doelgroep: voortgezet onderwijs Duur activiteit: 45 minuten Doelen: De leerlingen redeneren en leggen hun argumentatie uit aan anderen; De leerlingen ervaren

Nadere informatie

VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2019

VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2019 VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2019 INSCHRIJVING Tot wanneer kan je je inschrijven en de online voorronde spelen? De online voorronde wordt in functie van de liverondes

Nadere informatie

Iris Ladies Soccer School ASBL-VZW

Iris Ladies Soccer School ASBL-VZW Van vrijdag 10 juli t/m zondag 19 juli 2015 Door het blijvend succes van onze stages in Norcia (Italië) hebben we beslist om de bestemming niet te veranderen. Dus gaan we voor de achtste maal terug naar

Nadere informatie

Opdracht 1 De Tijdlijn

Opdracht 1 De Tijdlijn 590 miljoen Opdracht 1 De Tijdlijn Kleurpotloden Door het werk van geologen is veel duidelijk geworden over planten en dieren die vroeger leefden. Om het overzichtelijk te maken werden ze ingedeeld in

Nadere informatie

Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius. Lesbrief

Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius. Lesbrief Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius Lesbrief Lesbrief Onder onze voeten U gaat met uw klas een bezoek brengen aan Min40Celsius, aan de hand van deze lesbrief kunt het bezoek (kort) voorbereiden.

Nadere informatie

Museumexpeditie Werkboek 12-14 jaar

Museumexpeditie Werkboek 12-14 jaar Museumexpeditie Werkboek 12-14 jaar Naam: Inleiding Welkom in Natuurmuseum Fryslân. Wat leuk dat je ons museum bezoekt! Dit werkboekje leidt je rond door bijna het hele museum. Als je de bordjes van de

Nadere informatie

NIEUWSBRIEF JUNI 2015

NIEUWSBRIEF JUNI 2015 NIEUWSBRIEF JUNI 2015 RÉTROTRAIN Rétrotrain (voorheen Le musée du rail) is elke tweede zaterdag van de maand geopend van 9 tot 14 uur. Vrije bezoek. De toegangsprijs bedraagt 2 voor volwassenen en 1 voor

Nadere informatie

ORDO SUPREMUS MILITARIS TEMPLI HIEROSOLYMITANI MAGISTRAAL PRIORAAT JOHANNES DE DOPER KAPITTEL EN INVESTITUUR 22 JUNI 23 JUNI 2012

ORDO SUPREMUS MILITARIS TEMPLI HIEROSOLYMITANI MAGISTRAAL PRIORAAT JOHANNES DE DOPER KAPITTEL EN INVESTITUUR 22 JUNI 23 JUNI 2012 ORDO SUPREMUS MILITARIS TEMPLI HIEROSOLYMITANI MAGISTRAAL PRIORAAT JOHANNES DE DOPER KAPITTEL EN INVESTITUUR 22 JUNI 23 JUNI 2012 PROGRAMMA 22 23 Juni 2012 Vrijdag 22 juni Locatie Vanaf 17u00 verwelkoming

Nadere informatie

Uitkeringsaanvraag voor pleegzorgen

Uitkeringsaanvraag voor pleegzorgen Uitkeringsaanvraag voor pleegzorgen Uw wenst afwezig te blijven van het werk om pleegzorgen te verstrekken aan de perso(o)n(en) die door de rechtbank, door een door de bevoegde Gemeenschap erkende plaatsingsdienst,

Nadere informatie

Bijlage-VMBO-KB 2006 BIOLOGIE CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie b

Bijlage-VMBO-KB 2006 BIOLOGIE CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie b Bijlage-VMBO-KB 2006 tijdvak 2 BIOLOGIE CSE KB Deze bijlage bevat informatie. 600051-2-663b REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen afgebeeld.

Nadere informatie

Inhoud p.2 Infodag Jeugdwerking

Inhoud p.2 Infodag Jeugdwerking april 19- maart 20 Inhoud p.2 Infodag Jeugdwerking p.3 Kleutertennis van 4-5 jaar Jeugdprogramma 2019! p.7 Info jeugd van 6-8 jaar p.11 Info jeugd vanaf 9 jaar p.16 Jeugd in de kijker! p.18 Lidmaatschap

Nadere informatie

Allemaal Dinosaurussen

Allemaal Dinosaurussen Allemaal Dinosaurussen Ruben Schneijdenberg Allemaal dinosaurus sen Minidinosaurussen Onder :een impressie van een dinosaurusembryo. versteende eieren en embryo s geven paleontologen waardevolle informatie.

Nadere informatie

Examentrainer. Vragen. Een erfelijke ziekte

Examentrainer. Vragen. Een erfelijke ziekte Examentrainer Vragen Een erfelijke ziekte FH is een erfelijke ziekte die het gevolg is van een mutatie in een bepaald gen. FH-patiënten hebben te veel cholesterol in hun bloed. Cholesterol zet zich vast

Nadere informatie

Het monster van Loch Ness

Het monster van Loch Ness Het monster van Loch Ness Je hebt vast wel eens van het monster van Loch Ness gehoord. In Nederland denken wij dat dit een sprookje is over een groot beest dat in een meer rondzwemt. Maar in Schotland

Nadere informatie

Galerij van de Evolutie

Galerij van de Evolutie Galerij van de Evolutie Werkblad Niveau 3 RODE DRAAD 1) De galerij van de evolutie leidt je in 6 hoofdstukken van het prille leven tot de huidige tijd. Uiteraard beperkt evolutie zich niet tot deze 6 periodes

Nadere informatie

IJZERWAKEDORP Ook dit jaar verkoopstands van geselecteerde partners! Informatie voor partners

IJZERWAKEDORP Ook dit jaar verkoopstands van geselecteerde partners! Informatie voor partners IJZERWAKEDORP 2017 Ook dit jaar verkoopstands van geselecteerde partners! Informatie voor partners 1 1. Wat is het IJzerwakedorp op de IJzerwake? Elk jaar komen duizenden Vlamingen bijeen in Steenstrate,

Nadere informatie

Eindexamen biologie vmbo gl/tl II

Eindexamen biologie vmbo gl/tl II REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen afgebeeld. Elke soort behoort tot een bepaalde groep van de reptielen: dier 1 behoort tot de krokodillen,

Nadere informatie

Belgique-België P.P.- P.B Hamme BC Manie! Manie! De Heideroosjes vrijdag 6 februari

Belgique-België P.P.- P.B Hamme BC Manie! Manie! De Heideroosjes vrijdag 6 februari Belgique-België P.P.- P.B. 9220 Hamme BC 21293 Manie! Manie! De Heideroosjes vrijdag 6 februari gratis nieuwsbrief van CC Jan Tervaert en Bibliotheek Hamme afzender: CC Jan Tervaert - Kaaiplein 34-9220

Nadere informatie

W.O. Tweede leerjaar Geert DE JAEGER

W.O. Tweede leerjaar Geert DE JAEGER P ZEK NAAR DIN S! W.. Tweede leerjaar Geert DE JAEGER Wat weten we reeds over dino s? We gebruiken vaak de afkorting dino's. Eigenlijk zeg je dinosaurussen of dinosauriërs. Dat betekent : reuzen hagedis.

Nadere informatie

Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is

Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar

Nadere informatie

EEN TRIESTE PRIMEUR! SLOBKOUSNIEUWS 21 jrg2

EEN TRIESTE PRIMEUR! SLOBKOUSNIEUWS 21 jrg2 SLOBKOUSNIEUWS 21 jrg2 EEN TRIESTE PRIMEUR! Voor de allereerste keer sinds het ontstaan van de Slobkousjes moest een wandeling vroegtijdig worden afgebroken. Ik kon omwille van andere verplichtingen enkel

Nadere informatie

LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE

LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is

Nadere informatie

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 3 mei/juni 2009

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 3 mei/juni 2009 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 33 nr. 3 mei/juni 2009 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer

Nadere informatie

op smaak weekend 3-4 maart 2012

op smaak weekend 3-4 maart 2012 breng je afdeling op smaak weekend 3-4 maart 2012 de smaak van een mojito? Heeft je afdeling de smaak van een heerlijke mojito? Of is het vooral trekken en sleuren door altijd dezelfden en is de belangstelling

Nadere informatie

Evolutie. Basisstof 4 thema 5

Evolutie. Basisstof 4 thema 5 Evolutie Basisstof 4 thema 5 Wat is evolutie? Planten en dieren zijn in de loop van een hele lange tijd stapje voor stapje ontstaan door het proces dat we evolutie noemen. Een zwaar bestaan eerste verschijnsel:

Nadere informatie

Het houden en maken van een Spreekbeurt.

Het houden en maken van een Spreekbeurt. Het houden en maken van een Spreekbeurt. 1 Spreekbeurt (10 15 minuten) Hier kun je zien hoe je je werkstuk en spreekbeurt moet maken en welke eisen er worden gesteld. 1. Kies een onderwerp 2. Maak over

Nadere informatie

Jeugdtheater Triangel

Jeugdtheater Triangel Jeugdtheater Triangel Infomapje - Inschrijvingsformulier Triangel - Brief over foto s - Gegevens over de verzekering - Medische fiche - Belangrijke data - Informatie/Inschrijvingsformulier theaterweekend

Nadere informatie

Een reis door de tijd

Een reis door de tijd Naam: Een reis door de tijd Met dit werkblad maak je een reis door de tijd. In ongeveer drie kwartier loop je door 400 miljoen jaar. Er is dus geen tijd voor details. Je begint beneden bij de 4D-globe.

Nadere informatie

dinant 2019 schaak- en taalstage van 01 tot 05 juli 2019 Inlichtingen : +32 (0)

dinant 2019 schaak- en taalstage van 01 tot 05 juli 2019 Inlichtingen : +32 (0) dinant 2019 schaak- en taalstage van 01 tot 05 juli 2019 Inlichtingen : +32 (0)497 166 318 info@chessconsult.be 1 Doelpubliek De schaak- en taalstage richt zich tot kinderen van 8 tot 12 jaar. Voorkennis

Nadere informatie

Een reis door de tijd

Een reis door de tijd Naam: Een reis door de tijd Met dit werkblad maak je een reis door de tijd. In ongeveer drie kwartier loop je door 400 miljoen jaar. Er is dus geen tijd voor details. Je vindt het Pleistoceen en Holoceen

Nadere informatie

natuurboekje van winter 2017

natuurboekje van winter 2017 natuurboekje van winter 2017 HOI! GA JE OP PAD in de heuvels van Zuid-Limburg? Wie weet zie je een steile rotswand met een grote, diepe holte. Er staat een hek voor. Je gaat natuurlijk kijken. Waarom een

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat

Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische-opdracht door een scholier 1325 woorden 3 juni 2004 6,9 41 keer beoordeeld Vak ANW De zon en ons klimaat 1. a. Wat is een zonnevlek? Zonnevlekken

Nadere informatie

Interview Tessa de Groot

Interview Tessa de Groot Interview Tessa de Groot Tessa de Groot die op 27 september een lezing voor onze Kring verzorgt is momenteel werkzaam als senior onderzoeker Romeinse tijd bij de nieuwe Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap

Nadere informatie

VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2017

VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2017 VEELGESTELDE VRAGEN Het Grootste Licht van De Standaard editie 2017 INSCHRIJVING Tot wanneer kan je je inschrijven en de online voorronde spelen? De online voorronde wordt in functie van de liverondes

Nadere informatie

Hasselt, juli Beste vrienden,

Hasselt, juli Beste vrienden, Hasselt, juli 2017 Beste vrienden, Terwijl we al hebben genoten van de mooie zomer en nog zoveel meer, zijn we er weer met ons nieuw programma. We hebben gezocht naar een gevarieerd najaarsprogramma..

Nadere informatie

Ieper. Ervaringen Schilderijen :

Ieper. Ervaringen Schilderijen : Ieper Ervaringen Schilderijen : Tijdens het schilderen wist ik niet zo goed waar ik moest beginnen. Bovenaan, onderaan, in het midden Ik heb gekozen om eerst de achtergrond te el schilderen. Bij mijn ontwerp

Nadere informatie

8. Te adresseren pers (PostAbo)

8. Te adresseren pers (PostAbo) 8. Te adresseren pers (PostAbo) Inhoudstafel. Definitie en voorwaarden..... De supplementen... 2. Afmetingen, gewicht & dikte... 2 3. Lay-out van de zendingen... 2 4. Voorbereiding van de zendingen....

Nadere informatie

zaterdag 27 mei 2017

zaterdag 27 mei 2017 TAFELTENNISCLUB TAMARA HOESELT www.ttchoeselt.be zaterdag 27 mei 2017 vanaf 19u00 in ons lokaal Programma: 19u00: Receptie aangeboden door de club 19u30: Voorstelling kampioenen 20u30: Demonstratiewedstrijd

Nadere informatie

WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT

WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT V.O.B.o.W. nr. 75 - aug./sept. 2012 België-Belgique P.B. 8800 Roeselare 1 BC 6675 P 409155 WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT West-Vlaamse Archeokrant: Driemaandelijks tijdschrift, jaargang 20, afgiftekantoor Roeselare,

Nadere informatie

LEVENSGEMEEN SCHAPPEN

LEVENSGEMEEN SCHAPPEN LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel

Nadere informatie

Oog in oog met de dino s expeditie oertijd

Oog in oog met de dino s expeditie oertijd Oog in oog met de dino s expeditie oertijd Museumles - Expeditie Oertijd Informatie voor leerlingen basisonderwijs groepen 4 t/m 8 experience www.limburgsmuseum.nl wat je ziet, ben je zelf Oog in oog met

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

Meer dan 60 levensechte, geanimeerde dino s veroveren Paleis 2 vanaf 20 mei

Meer dan 60 levensechte, geanimeerde dino s veroveren Paleis 2 vanaf 20 mei VIP PERSUITNODIGING - AVANT PREMIERE Dé zomerexpo voor de hele familie! De grootste dino expo ooit komt naar Brussel! EXPO DINO WORLD Meer dan 60 levensechte, geanimeerde dino s veroveren Paleis 2 vanaf

Nadere informatie

LUF-Verslag: Expeditie Siberië

LUF-Verslag: Expeditie Siberië LUF-Verslag: Expeditie Siberië Door Ivo Verheijen Kenmerk: LISF 15046 Deze zomer heb ik met behulp van een beurs van het LUF deel kunnen nemen aan een expeditie naar het Noordelijkste deel van Siberië.

Nadere informatie

Gekiekt! ORDEFEEST FEN EUROPA Provincies Oost-Vlaanderen Antwerpen Vlaams-Brabant

Gekiekt! ORDEFEEST FEN EUROPA Provincies Oost-Vlaanderen Antwerpen Vlaams-Brabant www.klisjee.be ORDEFEEST FEN EUROPA Provincies Oost-Vlaanderen Antwerpen Vlaams-Brabant De leden van deze provincies worden verwacht voor het in ontvangst nemen van hun jaarorde en eventueel hun nar naargelang

Nadere informatie

Zutendaal, 12 december 2007. Geachte,

Zutendaal, 12 december 2007. Geachte, Zutendaal, 12 december 2007 Gijzenveldstraat 43 3690 Zuendaal Geachte, Heemkunde Limburg verenigt de Limburgse geschied- en heemkundige kringen en stelt zich tot doel de samenwerking tussen de kringen

Nadere informatie

1-Dagverzekeringen Versie 2012

1-Dagverzekeringen Versie 2012 1-Dagverzekeringen Versie 2012 1. Inleiding Beste lezer, In samenwerking met onze partners FROS (amateursportfederatie) en ARENA (de verzekeringsmaatschappij) kan Airsoft Alliantie België vzw een verzekering

Nadere informatie

Werkbladen Voortgezet onderwijs. Naam leerling:

Werkbladen Voortgezet onderwijs. Naam leerling: Werkbladen Voortgezet onderwijs Naam leerling: Inhoud: Uitleg werkblad Dit werkblad hoort bij de film Giganten uit de IJstijd. Een film die je meeneemt naar de laatste ijstijd, zo n 116.000 tot 10.000

Nadere informatie

P608595 Afgiftekantoor 2300 Turnhout V.U. Reinanke Dupont Steenweg op Oosthoven 278 2300 Turnhout. jaargang 30 nummer 1 September 2015

P608595 Afgiftekantoor 2300 Turnhout V.U. Reinanke Dupont Steenweg op Oosthoven 278 2300 Turnhout. jaargang 30 nummer 1 September 2015 P608595 Afgiftekantoor 2300 Turnhout V.U. Reinanke Dupont Steenweg op Oosthoven 278 2300 Turnhout jaargang 30 nummer 1 September 2015 Allerliefst Akaberen, Voor dit gloednieuwe scoutsjaar staat er na de

Nadere informatie

"Winterdutje" weer voorbij

Winterdutje weer voorbij Museum SMAAK is een tijdelijk museum door senioren, voor iedereen in het indrukwekkende en historische pand van het Pieters en Bloklands Gasthuis, Amersfoort centrum. Het museum is precies een maand open:

Nadere informatie

HOOFDSTUK 1 HET ONTSTAAN VAN HET LEVEN OP AARDE BLZ 3. HOOFDSTUK 3 DE VELOCIRAPTOR BLZ 5. HOOFDSTUK 4 DE SPINOSAURUS BLZ 6.

HOOFDSTUK 1 HET ONTSTAAN VAN HET LEVEN OP AARDE BLZ 3. HOOFDSTUK 3 DE VELOCIRAPTOR BLZ 5. HOOFDSTUK 4 DE SPINOSAURUS BLZ 6. INLEIDING BLZ 2. HOOFDSTUK 1 HET ONTSTAAN VAN HET LEVEN OP AARDE BLZ 3. HOOFDSTUK 2 DE IRRITATOR BLZ 4. HOOFDSTUK 3 DE VELOCIRAPTOR BLZ 5. HOOFDSTUK 4 DE SPINOSAURUS BLZ 6. HOOFDSTUK 5 TYRANOSAURUS REX

Nadere informatie

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?

Nadere informatie

Deelnemen is winnen. Een gezegde dat zeker waar is voor onze G-karate wedstrijden. Daarom ontvangt ook iedere deelnemer een medaille.

Deelnemen is winnen. Een gezegde dat zeker waar is voor onze G-karate wedstrijden. Daarom ontvangt ook iedere deelnemer een medaille. Hasselt, 15 november 2015 Beste G-karateka, p zondag 31 januari 2016 is het zover: het open Belgisch Kampioenschap G-karate 2016! Het kampioenschap wordt georganiseerd door Goju-ryu karate-do Kuyukai Liege,

Nadere informatie

De uiterste datum voor inschrijving is 10 MEI 2016.

De uiterste datum voor inschrijving is 10 MEI 2016. Hasselt, 25 november 2015 Beste G-karateka, p zondag 29 mei 2016 gaan we weer een stapje verder... I-Karate GLBAL organiseert: Het kampioenschap wordt georganiseerd door I-Karate GLBAL, in samenwerking

Nadere informatie

K. KAULILLE FC LIMBURGS KAMPIOENSCHAP. PENALTY CUP voor PLOEGEN

K. KAULILLE FC LIMBURGS KAMPIOENSCHAP. PENALTY CUP voor PLOEGEN K. KAULILLE FC LIMBURGS KAMPIOENSCHAP PENALTY CUP voor PLOEGEN Beste sportvriend, Kaulille, postdatum Op vrijdag 29 mei 2015 organiseren wij de 4 de keer het Limburgs Kampioenschap Penalty-Cup voor PLOEGEN.

Nadere informatie

WERKVERGADERING OP WOENSDAG 24 SEPTEMBER!

WERKVERGADERING OP WOENSDAG 24 SEPTEMBER! NIEUWSBRIEF 3 WERKVERGADERING OP WOENSDAG 24 SEPTEMBER! Onze veldritnamiddag komt heel dicht bij. Wij hebben er voor gekozen om op woensdag 24 september om 19u30 onze medewerkers samen te roepen in de

Nadere informatie

Steun uw IJsvereniging in Tiel, wordt lid of donateur!

Steun uw IJsvereniging in Tiel, wordt lid of donateur! Seizoen 2003-2004 PINGUÏN NIEUWS Hierbij ontvangt u onze alweer onze 3 e nieuwsbrief. Deze verspreiden we dit jaar onder alle leden, de vrijwilligers, donateurs (en onze oud leden). Vorig jaar was de nieuwsbrief

Nadere informatie

Enkele restanten van het reptiel Placodus uit de Winterswijkse Muschelkalk

Enkele restanten van het reptiel Placodus uit de Winterswijkse Muschelkalk Grondboor pag.175 Oldenzaal en Hamer 6 1978 179 6 fig. december 1978 Enkele restanten van het reptiel Placodus uit de Winterswijkse Muschelkalk H.W. Oosterink SUMMARY Mention of some fossil remainders

Nadere informatie

Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant.

Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant. Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant.org MKA activiteiten : - vergaderingen Het Elzenhof, Edegem -

Nadere informatie

L I M B U R G S G E S C H I E D- E N O U D H E I D K U N D I G G E N O O T S C H A P Opgericht 1863 Samen de geschiedenis van Limburg ontdekken

L I M B U R G S G E S C H I E D- E N O U D H E I D K U N D I G G E N O O T S C H A P Opgericht 1863 Samen de geschiedenis van Limburg ontdekken L I M B U R G S G E S C H I E D- E N O U D H E I D K U N D I G G E N O O T S C H A P Opgericht 1863 Samen de geschiedenis van Limburg ontdekken CONVOCAAT LGOG Kring Parkstad Limburg Mw. Ing. E.T.A. Peerboom-v.d.

Nadere informatie

Het opbergen van speelgoed

Het opbergen van speelgoed Look and inspire Het opbergen van speelgoed 1.) observatie Ik heb in mijn leven tot nu toe ontzettend veel speelgoed gehad. Van duplo blokken tot computer games, ik heb met van alles en nogwat gespeelt.

Nadere informatie