GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 4 juli/augustus 2008

Transcriptie

1 België Belgique P.B. P.P Hasselt 1 BC GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 32 nr. 4 juli/augustus 2008 Afgiftekantoor : 3500 Hasselt 1 Erkenningnummer : P RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat Hasselt

2 Geologische Vereniging Limburg Correspondentieadres : Stefan Kempeneers Schoorbroekstraat 36 B 3806 ST-TRUIDEN BESTUUR : Erevoorzitter : Dhr. Rudolf Ertelt Rode-Kruisstraat 43 B 3500 HASSELT Tel : 011 / Voorzitter : Stefan Kempeneers Schoorbroekstraat 36 B 3806 ST-TRUIDEN Tel : 011 / stefan.kempeneers@skynet.be Stefan.kempeneers@gmail.com Penningmeester : Mathieu Driesen Kruisheideweg 32 B 3520 ZONHOVEN Tel : 011 / driesen.tilkin@pandora.be Erevoorzitster : Mevr. Huygens Ernestine Boekterheide 27 B 3550 Heusden-Zolder Tel : 011 / Vice-voorzitter : Nico Nilis Beringersteenweg 52/8 B 3520 ZONHOVEN Tel : 011 / nico.nilis@gmail.com Webmaster : Kris Vanderschot Houtmarkt 15 B 3800 SI-TRUIDEN Tel : 011 / krisvanderschot@gmail.com Francis Reenaers Bosblook 37 B 3600 GENK Tel : 089 / francis.reenaers@yahoo.com Janos Borosz Stokstraat 13 B 3545 HALEN Tel : 013 / janosborocz@hotmail.com Luc Waumans Pampertstraat 22a 3590 Diepenbeek Tel : 011 / waumansluc@hotmail.com Geolithos : Medewerker : Dirk Cornelissen Borggravevijverstraat 60 B 3500 HASSELT Tel : 011 / dirk.cornelissen@democo.be Udo Van Laethem R. Schrijversstraat 33 B 3806 ST-TRUIDEN Tel : 011 / udo.van.laethem@pandora.be RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

3 INHOUD : Blz : 4. Zoektocht : Idar Oberstein / Een nieuwe lokatie 5. Beurzen en tentoonstellingen 7. Zondagnamiddaglezing Natuurhistorische museum Maastricht : Over leven en dood in de Krijtzee Ammonieten uit de Tunesische woestenij. 8. Opgeraapt, opgevist, uitgekapt ; fossielen vertellen de geschiedenis van Nederland. 11. Gelezen in de kranten : Massagraf van dinosaurussen ontdekt in Chinese vlakte. 13. Radiometrische Ar/Ar-datering met extreme precisie. AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering : Tijdens de maanden juli en augustus zullen geen algemene ledenvergaderingen worden gehouden. Atelier : Blz. 3

4 Wil je gebruik maken van het atelier bij Mevr Bammens? Maak aan afspraak met haar op 011/ Je kan ook steeds terecht bij Mathieu op 011/ Zoektochten : IDAR OBERSTEIN : 23 AUGUSTUS 2008 Vooraf inschrijven bij Thieu via driesen.tilkin@pandora.be of 011/ Ten laatste inschrijven op 17 augustus. Enkele dagen voor de excursie zal je verwittigd worden of de excursie doorgaat. Het is namelijk zo dat, indien het regent, er geen mineralenzoekers worden toegelaten in de groeve! Niet vergeten : meld je steeds ruim op voorhand bij de reisleider + breng een ingevuld deelnameformulier zoektochten 2008 mee (te vinden achteraan in dit nr.)! Mededelingen : Een nieuwe locatie. Na vele omzwervingen heeft de GVL eindelijk een geschikte locatie voor haar ledenbijeenkomsten gevonden. Na een tijdje in Paal te hebben verbleven, zijn we uiteindelijk terechtgekomen in Evenementenhal Den Dijk in Zonhoven. Paal is een blijft een schitterende locatie, maar Zonhoven heeft het gehaald. Centraal gelegen in de provincie centraler kan niet en ruimte voor onze kasten. Dit is wat we zochten. De Evenementenhal is vlot bereikbaar en heeft een ruime parking. En de Evenementenhal heeft een cafetaria!! Vanaf september 2008 (eerste bijeenkomst op zaterdag 20 september ) zullen onze ledenbijeenkomsten dus plaatsvinden in Zonhoven. Contactgegevens: Evenementenhal Den Dijk Rozenkransweg Zonhoven Tel. Sportdienst Zonhoven: 011/ Tel. cafetaria Den Dijk: 011/ Blz. 4

5 Tel. Zaalwachter: 011/ Hoe bereik je Den Dijk? Kom je van Hasselt, Heusden-Zolder of de E314 (afrit 29), neem de N 715 (weg Hasselt Eindhoven) en aan kilometerpaal 6,1 (verkeerslichten) de Donkweg richting centrum (oosten) inslaan. Vanaf hier staan wegwijzers die de richting van de evenementenhal aanduiden. De hoofdingang van de hal en de cafetaria is aan de zuidkant (Hasselt). Om vanuit Genk de hal te bereiken draai je aan de kerk van Zonhoven-centrum rechts, neem je de eerste straat links en zie je na een paar bochten de parking van de hal. De vereniging heeft tevens nieuwe kasten aangekocht. Al ons materiaal kan nu ordelijk opgeborgen worden: bibliotheek, shop, mineralen en fossielen, vitrines, verlichting,. Deze kasten staan nu reeds in Zonhoven. De aankoop en de verhuis werden volledig door Freddy georganiseerd. Freddy, van harte bedankt voor je tijd en energie!!! Dus vanaf de eerste ledenbijeenkomst in Zonhoven zullen onze bibliotheek en shop (doosjes, mineralen, fossielen,.) terug geopend zijn! Onze nieuwe kasten staan (voorlopig) niet in het eigenlijke vergaderlokaal. We spreken dan ook af dat er vóór aanvang van de ledenbijeenkomst en tijdens de pauzes gebruik kan gemaakt worden van onze bibliotheek en shop. Dit om er voor te zorgen dat onze bibliothecaris en shopverantwoordelijke niet te pas en te onpas naar de kasten worden geroepen. Aan iedereen een ontspannende vakantie en tot 20 september in Zonhoven! Het bestuur. Beurzen en tentoonstellingen : TENTOONSTELLING : Fossielen uit de kleigroeven Ampe in samenwerking met Ltihos-Harelbeke : vanaf 23 februari 2008 in het gemeentehuis van Pittem Markt 1 te Pittem; voor meer info : Lithos.harelbeke@pandora.be Zondag 6 juli 2008 : Buurtcomite Beneden-Groenstraat & Kastanjebosstraat organiseert ROMMELMARKT in de Groenstraat te Veltem-Beisem : fossielen en mineralenbeurs; van 09u00 tot 18u00 Inschrijvingen en inlichtingen : 016/ (1.25 per lopende meter; enkel ter plekke te betalen voor de mineralen Blz. 5

6 en fossielen als de beurs kan doorgaan met voldoende mooi weer - mogelijkheid om te parkeren aan de stands). 30 en 31 augustus 2008 : BERNISSART 2008 : 21 mineralen- en fossielenbeurs in de Hall omnisport du Préau ; telkens van 10u tot 18u inkom gratis. Thematentoonstelling : SPOREN EN HOPEN. 13 en 14 september 2008 : 33 e internationale mineralen- en fossielenbeurs van 10 tot 18u Autoworld, Parc du Cinquantinaire, Brussel (info : 7 december 2008 : 21 e mineralen- en fossielenbeurs organisatie Lithos Harelbeke in het Cultureel Centrum Het Spoor Eilandstraat Harelbeke; van 10 tot 17u inkom gratis. 5 april 2009 : ruilbeurs micro-mounters! Er zijn meerdere redenen om deze ruilbeurs even in de aandacht te plaatsen : - het is vlakbij (amper 35 Km van Zonhoven, E314 nemen, luchthaven Beek (Maastricht ) volgen en de afrit erna nemen, op 1 Km van de afrit kom je aan het zaaltje de Stip in Meersen. - er is een internationaal gezelschap aanwezig met interessante micromounts uit de omgeving. - de Geakring Noordoost is een simpatieke groep waar Rudolf Ertelt indertijd nog indruk gemaakt heeft met zijn lezing over tektieten. - je vind er mensen uit het millieu om lonende relaties aan te knopen. - je moet geen inschrijfgeld betalen en de consumpties zijn heel democratisch. e Blz. 6

7 ZONDAGMIDDAGLEZING Op 28 september 2008, vanaf uur, zal Stijn Goolaerts, werkzaam aan de KU Leuven, een lezing verzorgen met als titel: Over leven en dood in de Krijtzee Ammonieten uit de Tunesische woestenij Aan bod komt het wel en wee van ammonieten aan het einde van het Mezozoïcum. Ammonieten vormden een enorm succesvolle groep van koppotigen die tegelijktijd met o.a. dinosauriërs van het wereldtoneel verdwijnen tijdens de overgang naar het Kenozoïcum. Over het hoe en waarom bestaat al decennia lang een debat, maar de vraag is of we wel voldoende houvast hebben in deze materie. Stijn vond in Tunesië een vindplaats van laat-maastrichtien ammonieten die tot de rijkste ter wereld gerekend mag worden. Het opstellen van een extinctie-verhaal baart hem veel kopzorg en laat hem ook uitzien naar andere gebieden, o.a. het type Maastrichtien van de St-Pietersberg en directe omgeving. Na de PowerPoint presentatie is er voldoende gelegenheid tot vragen stellen en discussie, zowel in het auditorium als in het museumcafé, tot sluitingstijd van het museum uiteraard. Entree: een normaal kaartje voor het museum (volwassenen: 4.50 Euro; kinderen 4-11 jaar: 3 Euro). Natuurhistorisch museum Maastricht De Bosquetplein KJ Maastricht Een interessant artikel een reisverslag bezorg het ons!!! Blz. 7

8 Opgeraapt Opgevist Uitgehakt Fossielen vertellen de geschiedenis van Nederland Jelle Reumer Paperback Pagina's: 288 ISBN: Uitgeverij Contact Prijs : 24,95 Was Nederland altijd zo'n plat landje? Wanneer lag Winterswijk aan zee? Waarom kon je van Hoek van Holland naar Harwich wandelen? De antwoorden op die vragen beginnen bij de fossielen: dat wat opgegraven, opgevist en uitgehakt wordt uit de bodem. Als je een schep in de grond zet om op zoek te gaan naar gesteenten en fossielen, ontdek je hoe de wereld er vroeger uitzag. Je kunt als het ware in het verleden kijken, het heel verre verleden. Daarbij kom je ook de bewoners van vroeger tegen. Lang voordat de eerste mensen zich vestigden in wat we nu 'Nederland' nomen, heerste hier al een flinke drukte. Reuzenhaaien en zwemmende sauriërs, zee-egels en mosdiertjes, sabeltandtijgers en neushoorns, allemaal hebben ze hun sporen nagelaten in de Nederlandse bodem. inhoud: - Inleiding: De fossielen van Nederland - Een tijdreis met fossielen - Zwerfsteenfossielen: import uit het noorden - Limburgse steenkoolfossielen - De Muschelkalkgroeve in Winterswijk - Ammonieten uit de Hannoverse metro - Het Krijt van Zuid-Limburg - De Zeeuwse stranden: haaientanden en dolfijnenoren - Miste, Vlijt en Hoop: klei en schelpen in de Achterhoek - Langenboom: meer dan nog meer haaientanden - Met Kor en Bot een dagje varen op de Oosterschelde - Tegulae, Tegelen, Tiglien Blz. 8

9 - Bijvangst op de Noordzee - Eén grote zandbak - Dankwoord - Literatuur - Register Jelle Reumer, directeur van het Natuurhistorisch Museum Rotterdam en bijzonder hoogleraar vertebratenpaleontologie aan de Universiteit Utrecht, geeft in Opgeraapt Opgevist Uitgehakt een overzicht van de fossielen die in de Nederlandse bodem gevonden worden: van Groningse zwerfsteenfossielen, tropische schelpen uit Winterswijkse klei, Zeeuwse haaientanden tot mammoetbotten uit de Noordzee. Het is een verslag van bezoeken aan gekke en inspirerende plekken, een impressie van de aldaar gevonden fossielen en hun samenhang. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt biedt ook een kijkje over de schouder van enkele van de vele fossielenjagers die ons land kent en bevat veel informatie over de geschiedenis van het fossielenonderzoek (de paleontologie) in Nederland. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt Vanaf 24 mei 2008 presenteert het Natuurhistorisch Museum Rotterdam Opgeraapt Opgevist Uitgehakt, een uniek overzicht van fossielen uit Nederlandse bodem. De tentoonstelling neemt de bezoeker mee in de tijd, van 500 miljoen jaar oud buizenzandsteen uit Drenthe, 70 miljoen jaar oude haaien en zee-egels uit het Limburgse Krijt tot de relatief jonge skeletdelen van mammoet, sabeltandtijger en beloega die uit de Noordzee zijn opgevist. Deze en andere prachtfossielen - topstukken uit Nederlandse museumcollecties en privé-verzamelingen - geven een beeld van onze prehistorie dat nergens anders zo compleet te zien is. Nederland is zeer rijk aan fossielen, maar slechts weinigen weten dat. We hoeven niet naar het buitenland om sporen uit het verre verleden aan te treffen. De oudste fossielen die in Nederland gevonden zijn, zijn meer dan een half miljard jaar oud! Het gaat om brokken zandsteen met kruipsporen, afkomstig van de Hondsrug in Drenthe. Twee van zulke brokken zijn in Rotterdam te zien. Verder worden er koralen en trilobieten van meer dan 400 miljoen jaar oud getoond; er zijn fossiele bladeren, boomstammen, wortels en insecten uit het Carboon van de Limburgse kolenmijnen; verder skeletdelen en voetsporen van reptielen uit een steengroeve bij Winterswijk (230 miljoen jaar oud), schitterende haaien, zee-egels uit het Limburgse Krijt (70 miljoen jaar geleden). Topstuk is een vroeg 19e-eeuws afgietsel van de Mosasaurus waarvan het originele fossiel in 1795 door het Franse leger uit Maastricht is meegenomen naar Parijs. Blz. 9

10 - Opgeraapt: Haaientandjes en andere fossieltjes van Cadzand - De tentoonstelling, die de bezoeker door de tijd meeneemt van het alleroudste naar de dag van vandaag, laat verder skeletten en schedels zien van miljoenen jaren oude walvissen, een vrijwel compleet skelet van een jaar oude beloega, verder een mammoetschedel, een schitterend bewaarde schedel van een muskusos, een schedeldak met gewei van een reuzenhert en de intussen beroemde onderkaak van een sabeltandtijger. <- - Opgevist: Fossiele botten uit de Oosterschelde - Uitgehakt : afgietsel van de Maastrichtse Mosasaurus -> De tentoonstelling schetst een beeld van de geschiedenis van ons land van vóór de komst van de mens. Met materiaal uit Groningen, Drenthe, Gelderland, Limburg, Noord- Brabant, Zeeland, Zuid-Holland en de Noordzee worden fossielen uit heel ons land in de tentoonstelling getoond. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt is een nieuwe semi-permanente tentoonstelling die ongeveer vijf jaar te zien zal zijn. Blz. 10

11 Gelezen in de kranten Massagraf van dinosaurussen ontdekt in Chinese vlakte Het echte 'Jurassic Park' ligt in het Junggar-bekken, in het noordwesten van China. Dat meldt 'National Geographic', het Amerikaanse vakblad dat al zeven jaar meehelpt bij het opgraven van de meest fascinerende collectie dinosaurussen ter wereld. 165 tot 155 miljoen jaar geleden was het Junggar-bekken een vreselijk groot en ondiep moeras aan de voet van een bergketen bezaaid met vulkanen. Tegenwoordig is het een dorre, sterk verweerde vlakte aan de westelijke rand van de Gobiwoestijn. Het versteende moeras van indertijd ligt weer gewoon aan de oppervlakte, een vrij unieke situatie. Nog unieker is dat fossielen van kleine dinosaurussen en andere soorten uit het Jura-tijdperk er zomaar voor het grijpen liggen. 'Omdat fossielen van kleine dino's zeldzamer zijn dan resten van de supergrote, begonnen we hier zeven jaar geleden met opgravingen', zeggen de Amerikaanse wetenschapper James Clark en zijn Chinese collega Xu Xing. Sindsdien vallen ze van de ene verbazing in de andere. Behalve dino's vonden ze ook onbekende schildpadden, voorouders van krokodillen, gevleugelde exemplaren en zeer vroege zoogdiertjes. In het ondiepe moeras ontstonden 160 miljoen jaar geleden 'sterfputten': meters diepe putten. De wetenschappers vermoeden dat het pootafdrukken waren van de extreem zware sauropoden die hier rondstampten. Sukkelde een kleiner beest in zo'n slijkput, dan stierf het gegarandeerd de verdrinkingsdood. De kadavers stapelden zich op elkaar. Uiteindelijk werd het moeras drooggelegd door dikke aslagen van vulkaanuitbarstingen. Na miljoenen jaren van verstening en erosie hebben Clark en Xu Xing de versteende putten Blz. 11

12 maar uit te graven om de fossielen bloot te leggen. Het midden-jura van 160 miljoen jaar geleden was een periode van relatief snelle biologische evolutie. Die valt goed te reconstrueren uit de fossielen in de sterfputten. Een van de meer opzienbarende ontdekkingen in het Junggar-bekken zijn de fossielen van de Guanlong (Chinees voor 'gehoornde draak'), een aasetende kleine dinosaurus van zowat 80kg. Dit was de oudste voorouder van de Tyrannosaurus Rex, de schrikwekkende koning van Jurassic Park. (fds) Bron : nieuwsblad 18 juni 2008 national geographic Blz. 12

13 Radiometrische Ar/Ar-datering met extreme precisie Aardwetenschappers van de Universiteit van Utrecht en de Vrije Universiteit van Amsterdam hebben, samen met collega's van de Universiteit van California, een enorme stap vooruit gezet wat betreft de precisie van een van de meest gebruikte radiometrische ouderdomsbepalingen (de Ar/Ar-methode). Een van de resultaten die ze bereikten was dat ze de K/T-grens met ongekende nauwkeurigheid (ca jaar) kunnen dateren; die grens blijkt 65,95 miljoen jaar oud te zijn. - Het klif bij Zumaia (rechts) waar de K/T-grens zeer nauwkeurig werd bepaald. Links op de achtergrond Tertiaire afzettingen. - De Ar/Ar-methode wordt veel toegepast om gesteenten te dateren, omdat het bereik ervan zeer groot is (van enkele duizenden tot miljarden jaren); de meeste andere radiometrische dateringsmethoden hebben en veel geringer bereik. De methode heeft wel een nadeel: er zitten onnauwkeurigheden in de dateringen door systematische fouten. Als gevolg konden dateringen zo'n 2,5% afwijken van wat als de juiste ouderdom moet worden beschouwd. Nu is die afwijking teruggebracht tot ca. 0,25%. Daarmee is de nauwkeurigheid nu vergelijkbaar met die van andere radiometrische ouderdomsbepalingen, zoals de U/Pb-methode. - Detail van de ritmische afzettingen. - De onderzoekers konden deze ongelooflijke precisie bereiken door aan de Ar/Ar 'klok' een astronomische klok te koppelen. Ze deden dat door ritmische afzettingen bij Zumaia (Noord-Spanje) met de Ar/Ar-methode te dateren, en tegelijk de cycli te tellen. Deze cycli, bestaand uit afwisselingen van lichtgekleurde kalksteen en donkerder mergels (kleihoudende kalksteen), zijn een gevolg van afwisselingen van resp. warmere en koudere tijdsintervallen. Die klimatologische afwisselingen zijn op hun beurt weer een Blz. 13

14 gevolg van cycli in de eccentriciteit van de aardbaan om de zon. Deze eccentriciteit wordt (vrijwel geheel) bepaald door twee cycli, waarvan de ene een duur heeft van jaar en de andere een duur van jaar. Door de lagen te tellen kan dus een astronomisch vastgelegde ouderdom worden bepaald, en zo kunnen de 'fouten' in de Ar/Ar-datering precies worden bepaald. Op basis van de nu veel grotere nauwkeurigheid kunnen nu veel meer geologische grenzen en gebeurtenissen precies worden gedateerd. Zo blijkt de K/T-grens, die tot nu toe werd gedateerd als 65,5 miljoen jaar (plus of min jaar) ouder te zijn dan zelfs met de vorige datering voor mogelijk werd gehouden. Te verwachten is daarom dat de recent (in 2004) uitgebrachte nieuwe geologische tijdschaal op veel plaatsen zal moeten worden aangepast. De nu bereikte grotere nauwkeurigheid van de Ar/Armethode is vooral van belang voor de vroege aardgeschiedenis: op een ouderdom van 4,5 miljard jaar (zoals nu aangenomen voor de aarde) betekent een onnauwkeurigheid van 2,5% een tijdsduur van ruim 110 miljoen jaar, terwijl een nauwkeurigheid van 0,25% een tijdsduur van ca. 11 miljoen jaar vertegenwoordigt. Het verschil in nauwkeurigheid bedraagt dus (voor de begintijd van de aarde) zo'n anderhalf maal de duur van Mesozoïcum en Kenozoïcum samen! - Correlatie van de sedimentaire cycli met de astronomische cycli (blauw). - Referenties: Kuiper, K.F., Deino, A., Hilgen, F.J., Krijgsman, W., Renne, P.R. & Wijbrans, J.R., Synchronizing rock clocks of Earth history. Science 320, p Kerr, R.A., Two geologic clocks finally keeping the same time. Science 320, p Bron : Nederlandse Geologische Vereniging Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Blz. 14

15 INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :... Voornaam :.. Straat : nr : bus :.. Gemeente :... Tel : Interesse : - Algemene geologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Petrologie O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin : + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 jaar) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op rekening nr : op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven deelname-formulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2008 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektocht-reglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. Het bestuur van de Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursie-leider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familie-lid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familie-lid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar Blz. 15

16 Interesse? Aarzel niet en neem contact met het bestuur. Alvast bedankt! Blz. 16