GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS. tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 2 maart / april 2014

Transcriptie

1 GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 38 nr. 2 maart / april 2014 België Belgique P.B. P.P Zonhoven centrum BC Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat Hasselt

2 Geologische Vereniging Limburg Correspondentieadressen: Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven Bestuur: Erevoorzitster : Mevr. Huygens Ernestine Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , stefan.kempeneers@skynet.be Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B 3520 Zonhoven Tel: 011/ , nico.nilis@gmail.com Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/ , driesen.tilkin@gmail.com Bestuurslid: Francis Reenaers, Bosblook 37, B 3600 Genk Tel: 089/ , francis.reenaers@yahoo.com Medewerkers: Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/ , udo.van.laethem@pandora.be Samenaankoop:Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/ , luc.waumans@gmail.com Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B 3500 Hasselt Tel: 011/ , dirk.cornelissen@gmail.com Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B 3800 Sint-Truiden Tel: 011/ , krisvanderschot@gmail.com RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

3 INHOUD : 3. Algemene ledenvergaderingen 4. Zoektochten Mededelingen 5. GVL etentje beurzen en tentoonstellingen 6. Verzamelaars stellen zich voor.. ; Natuurhistorisch Museum Maastricht 7. Gelezen in de kranten: Blauwe diamant ter waarde van 15 miljoen ontdekt 8. Kusterosie legt fossielen bloot 13. De trage geboorte van de supervulkaan AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering Evenementenhal Den Dijk te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn! ZATERDAG 15 MAART u30: GVL etentje! Wok Plaza Evence Coppéélaan Genk Verdere info: zie elders in dit nr. VRIJDAG 11 APRIL u: Micromount- en determinatie avond mineralen! Blz. 3

4 Zoektochten : Niet vergeten uw deelname steeds op voorhand aan de reisleider door te geven! Tevens een deelnameformulier zoektochten (zie laatste blz. van Geolithos) ingevuld op de dag van de activiteit mee te brengen. ZATERDAG 29 MAART 2014: LOMPRET EN OMGEVING COUVIN Reisleider: Mathieu Driesen 0496/ driesen.tilkin@gmail.com Afspraak: 9u30 aan de ingang van de groeve te Lompret (adres te bekomen bij inschrijving) ZATERDAG 26 APRIL 2014: BEEZ Reisleider: Udo Van Laethem : 011/ udo.van.laethem@pandora.be Afspraak: 09u30 - aan de ingang van de groeve te Beez (adres te bekomen bij inschrijving) Mededelingen : GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG NAAR SAINTE-MARIE AUX- MINES? Zoals al aangekondigd op het einde van het verslagje in Geolithos juli/augustus van vorig jaar.. Sainte-Marie aux-mines zeker weten!! 26 & 27 juni trekken alvast enkele GVL ers richting France... Interesse..? Stuur dan een mailtje naar Mathieu Driesen of mezelf. Misschien kan er wat worden afgesproken om te carpoolen of logies geregeld worden in hetzelfde hotel. Blz. 4

5 GVL ETENTJE ZATERDAG 15 MAART u30 Wok Plaza Evence Coppéélaan Genk Uigebreide menukeuze! Alle info: INSCHRIJVINGEN: UITERLIJK OP 8 MAART 20014!! NEEM HIERVOOR CONTACT MET MATHIEU DRIESEN: Mathieu Driesen 0496/ driesen.tilkin@gmail.com Beurzen en tentoonstellingen : 2 maart 2014: HANNUT 25 e Mineralen en fossielenbeurs Marché Couvert te Hannut. Van 10 tot 18u. Info: 16 maart 2014: NAUTILUS 39 e Mineralen en fossielenbeurs K.A. Voskenslaan 60 Gent. Info: Blz. 5

6 23 maart 2014: mineralen- en fossielenbeurs Dienstencentrum De Compositie, John F. Kennedylaan 301, NL-6419XZ Heerlen van 10u30 tot 16u. 6 april 2014: MEERSSEN NL Internationale ruilbeurs voor micromounts. Gemeenschapshuis De Stip Pastoor Dom. Hexstraat 10 Meerssen. Van 10-17u gratis toegang. Info: geazon@gmail.com 10 en 11 mei 2014: MINERANT 2014 Antwerp Expo Jan Van Rijswijcklaan 191 Antwerpen; van 10 18u. info: juni 2014: SAINTE-MARIE AUX-MINES 51 e Mineralen en fossielen beurs te Saint-Marie aux-mines (Fr) 26 & 27 juni professionele dagen. NATUURHISTORISCH MUSEUM MAASTRICHT OP 5 & 6 APRIL 2014: VERZAMELAARS STELLEN ZICH VOOR Op het Nationaal Museumweekend van 5 en 6 april worden enkele ruimtes in het museum ter beschikking gesteld voor verzamelaars om hun boeiende hobby in de schijnwerpers te zetten! Verzamelaars stellen voor. Het aanbod oogt alvast veelbelovend: Micromounts - Trilobieten uit de Limburgse grindafzettingen - 40 jaar verzamelen in vuursteen - Vondsten van het Albertkanaal - Haai- een roggetanden uit het Krijt en Paleoceen - Brachiopoden uit het Laat-Krijt - Mosasaurussen -. Het museum zal gedurende deze dagen geopend zijn van 13 tot 17u. Natuurhistorisch Museum Maastricht De Bosquetplein KJ Maastricht Blz. 6

7 Gelezen in de kranten. Blauwe diamant ter waarde van 15 miljoen euro ontdekt In de gerenommeerde Cullinan-mijn in Zuid-Afrika is opnieuw een uiterst zeldzame blauwe diamant ontdekt. Dat meldt de BBC. Ontginningsbedrijf Petra Diamonds deed de unieke vondst. De diamant heeft een waarde van wel 20 miljoen dollar (14,8 miljoen euro), stelt de onderneming in een persbericht. Vorig jaar nog haalde het mijnbedrijf een blauwe diamant van 25,5 karaat uit de grond. De steen werd toen verkocht voor 16,9 miljoen dollar (bijna 12,5 miljoen euro). Drie jaar eerder, in 2009, had het bedrijf ook al prijs. Een soortgelijke diamant ging toen voor net geen 10 miljoen dollar (ruim 7 miljoen euro) onder de hamer op een veiling van Sotheby's. Blauwe diamanten zijn immers uiterst zeldzaam en erg gegeerde edelstenen. Verwacht wordt dat het recente exemplaar ook voor miljoenen verkocht zal worden. De Cullinan-mijn ligt op ongeveer 40 kilometer ten noordwesten van Pretoria en is sinds 2008 in het bezit van Petra Diamonds. Bron: hln.be 22/01/14 Blz. 7

8 Kusterosie legt fossielen bloot Twee eeuwen geleden werden de eerste complete reuzenreptielen gevonden aan de zuidkust van Engeland, zoals de ichthyosaurus en de plesiosaurus. Langs de Jurassic Coast worden nog steeds met regelmaat bijzondere vondsten gedaan, zoals grote schedels van de ichthyosaurus. De instabiele rotskust geeft voortdurend nieuwe fossiele schatten bloot. De Britse zuidkust in de graafschappen Dorset en Devon is een waar fossielenmekka, met name in de wintermaanden als de regen en golven op het strand en de cliffs beuken. Dagelijks worden er fossielen van reuzenreptielen gevonden, vertelt Paddy Howe, als geoloog werkzaam bij het Lyme Regis Museum [1]. Meestal zijn het kleine stukjes bot, hele schedels en grote delen zijn zeldzamer. Primeur van complete reuzenreptielen Twee eeuwen geleden vond het Engelse meisje Mary Anning [2] de eerste (vrijwel) complete fossielen van reuzenreptielen uit het Mesozoïcum [3] : de ichthyosaurus [4] en de plesiosaurus [5]. Ook vond ze er de eerste Britse pterosauriër [6], een vliegend reptiel. Sinds de tijd van Anning is Lyme Regis uitgegroeid tot het fossielencentrum van de Engelse zuidkust. Zowel voor (amateur- )paleontologen als in fossielen geïnteresseerde toeristen is het een populaire plek. Behalve Engelsen komen er ook veel Duitsers en Nederlanders. Tekening van een plesiosaurus door Mary Anning. In 1823 ontdekt zij de allereerste complete plesiosaurus. Fotot: Wikimedia Commons Maar de belangrijkste vondsten komen niet van wetenschappers of het grote publiek, maar van meestal lokale commerciële fossielenjagers. In 2008 werd nog een Blz. 8

9 anderhalve meter lange schedel van een ichthyosaurus gevonden, even ten oosten van Lyme Regis, die voor ca euro door het museum in Lyme Regis werd gekocht. Van recentere datum is een twee meter lange schedel van dezelfde soort: Temnodontosaurus platydon. Een heel gepuzzel Alleen al rond Lyme Regis zijn ca. twaalf verschillende soorten van ichthyosauriërs gevonden, vertelt Howe. Voor de hele Jurassic Coast gaat het om een stuk of twintig soorten. Ook wat de plesiosaurus betreft blijft het niet bij één soort. In Lyme Regis zijn drie soorten gevonden en langs de hele kust loopt het tegen de tien. Dierenwereld in de vroege Jura, gebaseerd op de door Mary Anning gevonden fossielen. Volledige exemplaren zijn zeldzaam omdat de dode cadavers op de zeebodem meestal werden verscheurd door aaseters. Blz. 9

10 Het is vaak een heel gepuzzel om de verschillende botjes van één exemplaar weer tot een geheel te maken, vertelt Howe, en hij spreekt uit ervaring. In 2010 vond hij, gewoon op het strand, bij laagwater, een botje van een plesiosaurus (Plesiosaurus dolichodeirus) dat uit de versteende kleimodder stak. De rest van het dier lag enkele meters verderop begraven. Vóór Darwin Mary Anning vond niet alleen de allereerste complete fossielen van zeereptielen. In een tijd, nog vóór Darwin, waarin de meeste mensen ook wetenschappers dachten dat de aarde slechts enkele duizenden jaren oud was en evolutie een nieuw begrip was, maakte zij gedetailleerde tekeningen van haar vondsten. Van de kleinste botjes wist ze de diersoort te achterhalen. Zo kwam Anning als autodidact mede dankzij alle kennis die zij van haar vader kreeg in aanraking met wetenschappers in een tijd waarin het zeer ongebruikelijk voor iemand van haar afkomst was om de in paleontologie geïnteresseerde en welgestelde heren uit de hogere kringen persoonlijk te leren kennen en haar kennis met hen te delen. De 19e eeuwse afbeelding hiernaast suggereert ten onrechte dat Mary Anning al het werk alleen zou hebben gedaan. Soms huurde ze een groep arbeiders in uit de lokale steengroeven om de vaak grote en zware fossielen uit te graven en te transporteren. Howe hierover: Twee jaar geleden hebben we Annings ichthyosaurus een jaar lang in Lyme Regis geëxposeerd, maar zelfs met een groep volwassen mannen kregen we het skelet nauwelijks de trap op getild. Van Trias naar Krijt Aan de hand van bepaalde soorten slangsterren [7] uit de verzameling van Anning weten we nu dat ze ook verder naar het oosten op fossielenjacht is geweest. In 2001 kreeg de zuidkust van Devon en Dorset de status van Werelderfgoed, en wordt deze als Jurassic Coast [8] onder de aandacht gebracht. Geologisch bestrijkt het echter veel meer tijden Blz. 10

11 dan alleen de Jura; de 155 km lange kust loopt van het Trias in het westen (Orcombe Point) tot Old Harry Rocks uit het Krijt. Kust ten oosten van Lyme Regis met helemaal rechts Golden Cap, waar Anning veel fossielen vond. Als broodwinning verkocht zij haar vondsten. Deze zijn nu te bezichtigen in de vele natuurhistorische musea die Groot-Brittannië rijk is, waaronder het Natural History Museum in Londen. Foto: Wikimedia Commons/Kevin Walsh Kust tussen Lyme Regis en Charmouth waar Anning vaak moet hebben gezocht en waar nog steeds regelmatig fossiele zeereptielen tevoorschijn komen. De aardlagen zijn hier goed zichtbaar; het zijn 190 miljoen jaar oude sedimenten uit een modderige zee, destijds op 40 graden noorderbreedte. Foto: DigitalGlobe 2013 Blz. 11

12 Snelle erosie Gemiddeld verdwijnt er hier één meter kust per jaar, vertelt Howe. De rotsen bestaan afwisselend uit kalksteen en schalies, een soort kleigesteente. Het zachtere schaliegesteente erodeert veel sneller dan kalksteen. Je kunt het zelfs met je nagels kapot drukken. Het is dan ook dit schaliegesteente waaruit de meeste fossielen afkomstig zijn. Door de golven, vooral bij vloed en tijdens storm en regen, komen voortdurend nieuwe fossielen tevoorschijn. Toeristen zijn dan ook vrij hier fossielen te zoeken, al moeten ze bijzondere vondsten wel aan de autoriteiten rapporteren. Krijtrotsen in Dorset met helemaal rechts: Old Harry Rocks. Deze markeren het meest oostelijke en geologisch jongste deel van de Jurassic Coast. Dit spierwitte en in zowel letterlijk als figuurlijk opzicht schitterend witte gesteente bestaat volledig uit fossiel nannoplankton, vooral coccolithoforen. Foto: Annemieke van Roekel Beitels en spijkers Van een afstand zien de 19de eeuwse fossielen er wel goed uit, vertelt Howe. Maar als je nauwkeurig kijkt valt dat behoorlijk tegen. De botten zijn soms zelfs met beitels en spijkers uit het gesteente gehaald. In die tijd gebruikten ze nog geen zure oplossing, zoals wij dat nu doen. Zo komt het fossiel langzaam vrij, zonder dat het beschadigd raakt. Maar de regio rond Lyme Regis is niet alleen bekend van de vele fossiele zeereptielen. Hier is ook de Scelidosaurus Harrisoni gevonden, [9] een dinosauriër uit de vroege Jura die tot nu toe nog nergens anders ter wereld is gevonden. Blz. 12

13 Referenties: The Official Guide to the Jurassic Coast, a Walk Through Time, Denys Brunsden (red.); De Engelstalige Wikipedia webpagina geeft méér informatie over Mary Anning dan de Nederlandstalige; Mary Anning of Lyme Regis, door Crispin Tickell. Lyme Regis Philpot Museum; Tentoonstelling over een Nederlands zeereptiel, de mosasaurus, in NHM Maastricht, tot 16 september Scelidosaurus, The Dorset Dinosaur: presentatie door Tim Ewan, Natural History Museum, Shell London Lectures, 2009 Verwijzingen: 1. Lyme Regis Museum 2. Mary Anning 3. Mesozoïcum 4. Ichthyosaurus 5. Plesiosaurus 6. Pterosauriër 7. Slangsterren Bron: kennislink.nl 18/08/2013 De trage geboorte van de supervulkaan Bij de uitbarsting van een supervulkaan kan km 3 lava vrijkomen; genoeg om heel Europa met een laag van ruim 3,4 meter dik te bedekken. Dat is één van de conclusies uit een studie naar de oorzaak van supervulkaanuitbarstingen die deze week in Nature Geoscience verscheen. Gelukkig zijn uitbarstingen van supervulkanen wel behoorlijk zeldzaam: gemiddeld komen ze minder dan een keer per jaar voor. De berekende km 3 lava is bovendien het absolute maximum. Supervulkanen zijn de monsters onder de vulkanen. Zij barsten uit met een enorme explosie, waarbij gebieden van duizenden tot tienduizenden vierkante kilometers onder de vulkanische assen bedolven kunnen raken. Ze veroorzaken een gat (caldera [1] ) in de grond met een diameter van tientallen kilometers. Blz. 13

14 Ook de gevolgen op langere termijn kunnen desastreus zijn: een supervulkaanuitbarsting kan een wereldwijde afkoeling van 10 graden Celcius veroorzaken, die enkele decennia aanhoudt. De meeste gewone vulkanen barsten uit als de magmakamer [2] (de ruimte onder de vulkaan waarin het magma uit de diepe aarde zich ophoopt) vol raakt. De druk neemt toe omdat nieuw aangevoerde magma er niet meer bij past, en zodra er een kritische grens overschreden wordt breekt het vloeibare gesteente door de aardkorst heen naar boven. Bij supervulkanen werkt het echter anders, concluderen twee verschillende onderzoeksgroepen deze week in het vakblad Nature Geoscience. Hierbij is het de opwaartse druk [3] die de vulkaanuitbarsting veroorzaakt. Bal onder water Bij supervulkanen kan zich veel meer magma onder de grond ophopen dan bij hun kleine broertjes, bijvoorbeeld omdat de magmakamer een erg groot gebied beslaat, of omdat het plaatselijk zo warm is dat het dak van de magmakamer zacht en buigzaam is geworden, en dus niet gauw doorbreekt. Magma is lichter dan het omringende gesteente, en zal dus de neiging hebben op te stijgen. Als de magmalaag zo dik wordt dat het korstgesteente de opwaartse druk van de magma niet meer kan weerstaan, breekt deze uiteindelijk met een knal door het aardoppervlak heen. Als een bal die je onder water duwt en dan plotseling loslaat, zegt aardwetenschapper Wim Malfait van de ETH [4] in Zürich, die aan één van de twee studies meewerkte. Zijn onderzoeksgroep deed als eerste laboratoriummetingen aan de dichtheid van magma onder de hoge drukken en temperaturen die in de magmakamers optreden. Modellen De andere onderzoeksgroep, onder leiding van geoloog Luca Carrichi van de Universiteit van Bristol [5], maakte computermodellen waarmee berekend werd hoeveel magma er onder verschillende omstandigheden in de magmakamer gebracht kan worden, voordat de kritische druk overschreden wordt. Vervolgens draaiden de onderzoekers 1,2 miljoen simulaties, om te bepalen welke mechanismen onder welke omstandigheden optraden. Écht grote uitbarstingen, waarbij meer dan 450 km 3 lava vrijkomt, zijn altijd het gevolg van het dichtheidsverschil tussen de magma en het andere gesteente, concludeerden zij. Blz. 14

15 Uitbarstingen waarbij meer dan km 3 lava vrij komt zijn volgens de berekeningen niet mogelijk. Supervulkanen van nu De bekendste supervulkaan is misschien wel die van Yellowstone in de VS. De laatste drie uitbarstingen waren 2 miljoen jaar geleden, 1,3 miljoen jaar geleden, en 0,64 miljoen jaar geleden en het is bekend dat de magma-aanvoer daarna weer gewoon is hervat. Bij de laatste uitbarsting van de Yellowstone-vulkaan kwam 1000 km 3 lava vrij. Ter vergelijking: bij de grote uitbarsting van de Pinatubo op de Filipijnen in 1991, die de aarde tijdelijk 0,5 graad deed afkoelen, kwam slechts 10 km 3 lava uit de aarde naar boven zetten. Andere bekende supervulkanen bevinden zich onder het Tobameer in Indonesië en bij het Taupomeer in Nieuw Zeeland. In Europa, vlak bij Napels, zijn er de relatief kleine Flegreïsche Velden. Referenties: Caricchi e.a. Frequency and magnitude of volcanic eruptions controlled by magma injection and buoyancy, Nature Geoscience, doi: /ngeo2041 Malfait e.a. Supervolcano eruptions driven by melt buoyancy in large silicic magma chambers, Nature Geoscience, doi: /ngeo2042 Verwijzingen 1. Caldera 2. Magmakamer 3. Opwaartse druk 4. ETH 5. Universiteit van Bristol Bron: kennislink.nl 12/01/2014 Een boeiend artikel? Bezorg het! Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Blz. 15

16 INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :..... Voornaam :... Straat :.. nr : bus :.. Gemeente :.... Tel : Interesse : - Algemene geologie O - Petrologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven Rek nr : IBAN BE BIC GEBABEBB deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2014 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familielid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar Blz. 16