Bijlagenrapport Verslag van de marktconsultatie

Transcriptie

1 Bijlagenrapport Verslag van de marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam

2 Bijlagenrapport Verslag van de marktconsultatie Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam januari 2014 Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu

3 Inhoudsopgave B1. Consultatiedocument Getijdencentrale Brouwersdam 5 B2. Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen 35 I. Ballast Nedam 36 II. BAM 42 III. Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur 61 IV. Heijmans 74 V. IHC Merwede 79 VI. Royal HaskoningDHV 86 VII. Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS 90 VIII. Tocardo 101 B3. Presentatie Spelregels van de marktconsultatie 117 B4. Presentatie Toelichting op het project getijdencentrale Brouwersdam 121 B5. Slotwoord gedeputeerde Han Weber 133 B6. Integrale notulen dialoogtafels marktconsultatie 136 Inhoudsopgave 138 B7. Lijst van deelnemers marktconsultatie 192

4 B1. Consultatiedocument Getijdencentrale Brouwersdam Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 5

5 FINALE VERSIE CONSULTATIEDOCUMENT GETIJDENCENTRALE BROUWERSDAM 20 SEPTEMBER AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

6 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk Pagina 1. Inleiding De Consultatie De Brouwersdam Achtergrond consultatie Rijksstructuurvisie Planning Opzet consultatie Minimumeisen aan deelnemers voor de mondelinge consultatiefase Vragen...15 Bijlage 1. Lijst van aanbevolen literatuur Eigen Verklaring Vragen Getijdencentrale...19 Categorie 1 - Input t.b.v. de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak- Zoommeer...19 Categorie 2 - Input t.b.v. de keuze voor de structuur van het project...21 Categorie 3 - Input voor de op te stellen outputspecificaties en scope...23 Categorie 4 - Input voor de te volgen aanbestedingsprocedure...25 Categorie 5 - Input voor de publieke medewerking en informatieverstrekking...26 Categorie 6 - Optimalisatie publieke business case AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 7

7 1. INLEIDING Voor u ligt het consultatiedocument voor het project Getijdencentrale Brouwersdam. Het doel van het project is om de waterkwaliteit in de Grevelingen te verbeteren. Dit doel vereist dat de Grevelingen weer een getijwater wordt, door middel van een opening in de Brouwersdam. Om het project ook financieel haalbaar te maken zal in de Brouwersdam mogelijk een getijdencentrale operationeel moeten worden. Om de haalbaarheid van dit project na te gaan, organiseren de betrokken publieke partijen Rijkswaterstaat, de provincies Zeeland en Zuid-Holland en de gemeenten Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland deze consultatie. Deze overheden willen de resultaten van deze consultatie betrekken bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en bij een volgende fase, de competitieve fase. In die laatste fase zullen de betrokken overheden samenwerking zoeken met een of meer marktpartijen voor de mogelijke (vernieuw)bouw en exploitatie van de Brouwersdam. In dit verband zijn de betrokken overheden op zoek naar antwoorden op hun vragen. Daarvoor willen zij vooral met partijen in overleg treden, die ervaring hebben met geïntegreerde grote infrastructuurprojecten en met de exploitatie van waterkrachtcentrales, bij voorkeur getijdencentrales. Maar ook willen zij van andere partijen die hierover iets nuttigs kunnen zeggen hun visie vernemen. Op dit moment zijn nog geen publieke besluiten genomen omtrent dit project. Hierdoor hebben de betrokken overheden nog een behoorlijke mate van vrijheid om het project in te richten. De antwoorden van de deelnemers zullen voor de betrokken overheden richtinggevend zijn bij het nemen van zulke besluiten publieke en andere keuzes. Die keuzes zullen betrekking hebben op de scope van het project, de contractvorm en aanbestedingsmethodiek en het verkrijgen van de benodigde publiekrechtelijke medewerking. De marktconsultatie is een zogenaamde informele 'technische dialoog' als bedoeld in de inleiding van de algemene aanbestedingsrichtlijn (2004/18/EG). Dit is geen aanbesteding. Deelname aan deze marktconsultatie is vrijblijvend en geeft geen speciale rechten aan de deelnemers. Aan de andere kant kan deelname een goede gelegenheid zijn om met het project kennis te maken en de business case meer robuust te maken, waardoor het draagvlak voor dit project groter wordt. Deelname aan deze marktconsultatie is geen vereiste om deel te nemen aan de uiteindelijke aanbestedingsprocedure. De marktconsultatie begint met een schriftelijke ronde (de beantwoording van schriftelijke vragen), die voor elke geïnteresseerde partij open staat. Voor eventuele latere deelnemers aan de aanbesteding van het project volgt een consultatie die bestaat uit een informatieve busrit langs de Grevelingen en consultatiesessies. Deze zullen alleen open staan voor partijen die geselecteerd worden. De opstellers van dit document hebben de schriftelijke vragen bewust niet complex willen maken. Daarmee hopen zij de kosten die met het beantwoorden van de vragen zullen zijn gemoeid beheersbaar te houden. Wij danken u voor uw belangstelling en wij zien uit naar een constructief consultatieproces. Den Haag, 20 september 2013 Ben Spiering, Projectdirecteur Getijdencentrale Brouwersdam AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

8 2. DE CONSULTATIE 2.1 Contactinformatie Dit document beschrijft de procedure voor de marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam en geeft daarbij ook achtergrondinformatie. De uitvoering van deze consultatie is in handen van de Projectorganisatie Marktconsultatie Brouwersdam. Contactgegevens: Projectorganisatie Marktconsultatie Brouwersdam t.a.v. Ir. Leon P.I.M. Hombergen Postbus LA Utrecht Het contact tussen de projectorganisatie en de (potentiële) deelnemers moet bij voorkeur via verlopen. Deelname aan deze consultatie gebeurt voor eigen rekening. De projectorganisatie zal geen vergoeding aan de deelnemers betalen. 2.2 Betrokken overheden De betrokken overheden zijn: Rijkswaterstaat, de provincies Zeeland en Zuid-Holland en de gemeenten Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland. Het is niet de bedoeling dat de deelnemers aan de consultatie buiten de projectorganisatie om met deze overheden contact zoeken over de consultatie. 2.3 Achtergrondinformatie Als Bijlage 1 is een literatuurlijst opgenomen. De hierin vermelde bronnen zijn openbaar toegankelijk AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 9

9 3. DE BROUWERSDAM De Grevelingen Tot 1964 was de Grevelingen een estuariën getijlandschap met uitgestrekte platen, slikken en schorren. Zout Noordzeewater kwam binnen via de monding en via de oostelijke verbinding met de Oosterschelde; zoetwater van de Rijn en Maas werd aangevoerd via het Volkerak-Zoommeer. In 1964 werd de Grevelingendam, als onderdeel van de Deltawerken, aangelegd. Hierdoor werd de Grevelingen afgesloten van zoetwater aanvoer via het Volkerak en van zoutwater aanvoer via de Oosterschelde. Er kwam alleen nog zoutwater via de monding binnen, waardoor de zoet-zout gradiënt verdween en er een open zeearm met getij ontstond. In 1971 werd de Grevelingen volledig afgesloten door de aanleg van de Brouwersdam en ontstond een geïsoleerd zoutwatermeer zonder getij: het Grevelingenmeer. Door het wegvallen van getij is een gebrek aan zuurstof in de dieper gelegen delen van het water in het Grevelingenmeer één van de belangrijkste zorgpunten geworden. Door de afsluiting van de Grevelingen met de Noordzee verdween de dynamiek in het gebied. Zo neemt het zuurstofgebrek in de diepere delen van de Grevelingen de laatste jaren toe. Zuurstofloze condities komen het hele jaar voor in diepe putten en breiden zich vooral in de zomer uit naar ondiepere delen van het meer. Dit leidt in toenemende mate tot problemen met betrekking tot water- en natuurkwaliteit. De Grevelingen is een Natura 2000 gebied met diverse waardevolle vegetaties die horen bij een zoutwatermeer. De vochtige duinvalleien behoren tot de soorten-rijkste vegetaties van Nederland en bevatten een groot aantal beschermde soorten. In de autonome ontwikkeling nemen de zilte vegetaties af door erosie van de oevers en ontzilting. Enkele soorten van de natte duinvalleivegetaties gaan achteruit. In de huidige situatie is er geen areaal intergetijdengebied. Getijenergie is een oude bekende in de Zuidwestelijke delta; al eeuwen geleden stonden er getijmolens in Zierikzee, Goes en Middelburg, Bergen op Zoom. Als moderne, duurzame bron van elektriciteit kent getijenergie bijzondere voordelen: perfect voorspelbaar, multifunctioneel en niet visueel zichtbaar. In het kader van het programma Ruimte voor de Rivier is het project Waterberging Volkerak- Zoommeer voorbereid. Het doel van dit project is om de mogelijkheid te creëren om bij extreem hoogwater in de Rijn-Maasmonding tijdelijk water te bergen op het Volkerak-Zoommeer. Daarbij is de vraag gerezen of het op (middel)lange termijn wenselijk is de waterberging uit te breiden. Dit zou kunnen door naast het Volkerak-Zoommeer ook de Oosterschelde en/of de Grevelingen in te zetten als bergingsgebied. Door de aanwezigheid van de Grevelingendam vindt in de huidige situatie geen uitwisseling met het zoute water van de Oosterschelde en/of het zoete water van Volkerak- Zoommeer plaats. Hierdoor heeft het Grevelingenmeer sinds 1964 geen functie meer in de afvoer van Maas- en Rijnwater naar de Noordzee. Deze functie wordt nu alleen vervuld door de Nieuwe Waterweg en het Haringvliet. De kracht van het toeristisch-recreatieve aanbod van de Grevelingen is de combinatie van water, natuur, strand en dag- en verblijfsrecreatie voorzieningen zowel op en rond de Grevelingen, de Grevelingendam en de Brouwersdam en op beide eilanden Schouwen-Duiveland en Goeree- Overflakkee. Een combinatie van factoren maakt dat de toeristisch-recreatieve aantrekkelijkheid van het gebied onder druk staat. De teruggang van natuur en waterkwaliteit heeft directe gevolgen voor de waardering van de omgevingskwaliteit door bezoekers. De getijdencentrale Brouwersdam AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

10 Het plan voor de getijdencentrale Brouwersdam draagt mogelijk bij aan vijf samenhangende doelen: Klimaatveiligheid De toekomstige functie van het Volkerak-Zoommeer voor de noodopvang voor grote hoeveelheden rivierwater wordt krachtiger wanneer die wordt gecombineerd met een open verbinding met de Grevelingen. Vervolgens wordt de calamiteitenfunctie van de Grevelingen weer effectiever wanneer er een doorlaat komt in de Brouwersdam waardoor het water kan afvloeien naar de Noordzee. Bovendien kan de te realiseren getijdencentrale mogelijk als gemaal worden benut om de bergingscapaciteit te vergroten en het water versneld af te voeren. Als het technisch en economisch haalbaar is de energiecentrale als gemaal te laten functioneren, is er een gemaal met grote capaciteit beschikbaar om rivierwater uit de Delta weg te pompen. Waterkwaliteit De waterkwaliteit van de Grevelingen verslechtert. Dit is van invloed op de natuurkwaliteiten, maar zal ook van invloed zijn op de toeristisch-recreatieve kwaliteiten van dit belangrijke gebied. Nu ingrijpen, voorkomt onomkeerbare problemen op de langere termijn (mede in relatie tot de Kaderrichtlijn Water en Natura 2000). Duurzame-energie-en innovatieagenda Het realiseren van een getijdencentrale draagt niet alleen bij aan de nationale en regionale doelstellingen ten aanzien van duurzame energie. Het innovatieve karakter van een dergelijke centrale biedt mogelijkheden om kennis te exporteren. Regionaal-economie,toeristisch-recreatieve structuur De realisatie van een vaarverbinding biedt kansen voor een substantiële recreatief-toeristische gebiedsontwikkeling op en rond de Brouwersdam. Deze kansen zouden nog groter kunnen worden, wanneer een (open) verbinding met het Volkerak-Zoommeer wordt gerealiseerd. Ook de toeristische spin off van innovaties als een getijdencentrale en het terugbrengen van getij zullen bijdragen aan een vitale economie. In directe zin door toename van recreanten, maar ook indirect omdat ondernemers worden uitgedaagd aan te sluiten op het duurzame en innovatieve imago van de Grevelingen. Kansen voor natuur Terugbrengen van getij en de open verbinding tussen Volkerak-Zoommeer en Grevelingen leidt tot nieuwe getijnatuur in de Grevelingen. Dit kan van betekenis zijn voor natuurdoelstellingen (Natura 2000) voor de hele Delta. Bovendien biedt de robuustheid van de herstelde dynamiek kansen voor uiteenlopende vormen van medegebruik. De vijf doelen sluiten aan op belangrijke en onderling verbonden thema s op het gebied van klimaatveiligheid, natuurbeheer, waterbeheer, energievoorziening en economische ontwikkeling. De marktconsultatie moet een bijdrage leveren aan de beslisinformatie die besluiten mogelijk maakt voor vijf grote ingrepen: 1. een nieuwe en grotere doorlaat in de Brouwersdam voor het gecontroleerd terugbrengen van het getij op de Grevelingen; 2. een doorlaat op de Brouwersdam kan worden gecombineerd met de ingreep Getijdencentrale, die eventueel ook kan dienen als gemaal voor het afvoeren van grote hoeveelheden rivierwater; 3. een verbinding in de Grevelingendam voor het vergroten van de waterberging van Zuidwest Nederland; 4. een vaarverbinding waardoor het Grevelingenmeer rechtstreeks wordt verbonden met de Noordzee; en AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 11

11 5. naast het mogelijk maken van bovenstaande besluitvorming is een belangrijk doel om ontwikkelingsruimte voor natuur, toerisme en recreatie en visserij te identificeren. Geografische afbakening Het plangebied voor de Grevelingen bestaat uit het gebied waarbinnen directe ingrepen aan de orde zijn. Dit gebied beslaat de Brouwersdam, het Grevelingenmeer (met oevers) en Grevelingendam. Het studiegebied beslaat het gebied dat door de ingrepen zou kunnen worden beïnvloed. Dit gebied bestaat uit het plangebied, aangevuld met de twee aanliggende eilanden (Schouwen-Duiveland en Goeree-Overflakkee), de Voordelta en het Volkerak-Zoommeer AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

12 4. ACHTERGROND CONSULTATIE Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, de provincies Zuid-Holland en Zeeland en de gemeenten Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland werken samen aan de integrale ontwikkeling van het Grevelingen, het Volkerak-Zoommeeren en de daarbij betrokken infrastructuur en gebieden. Speerpunt van de integrale gebiedsontwikkeling is de doorlaat, in combinatie met een getijdencentrale op de Brouwersdam. Op 5 juni 2013 is door de overheden afgesproken om gezamenlijk al in een pril stadium van het project Brouwersdam een zogenoemde "Call for Expression of Interest" te organiseren. Zo wordt de creativiteit vanuit de markt gemobiliseerd, en kunnen de overheden de investeringsbereidheid vanuit private zijde verkennen. De verwachting is dat private partijen een beter zicht hebben op de commerciële mogelijkheden en de randvoorwaarden waaronder deze potenties kunnen worden verzilverd. Om deze reden is de eerste stap in de "Call" een marktconsultatie. Het doel is om in een vroeg stadium de haalbaarheid van de business case van het project te toetsen en zo mogelijk te versterken, om zicht te krijgen op de noodzakelijke publieke randvoorwaarden (in brede zin). Ook wil de projectorganisatie in overleg treden met de markt, om na te gaan op welke wijze de marktbenadering zou moeten worden vormgegeven. Voor de betrokken overheden is de uitdaging om te komen tot een oplossing, die: maatschappelijke meerwaarde biedt in de vorm van een verbeterde waterkwaliteit van het Grevelingenmeer; een bijdrage levert aan de lange termijn waterveiligheid in de Zuidwestelijke regio door bergingsmogelijkheden te bieden; en commerciële opbrengsten genereert. In de visie van de betrokken overheden is het slim combineren van functies en mogelijkheden in dit project de sleutel tot een positief maatschappelijk en commercieel rendement. Door maatschappelijke en commerciële doelen te combineren, kunnen investeringen "dubbel" aangewend worden. In een eerder stadium van het project is gesproken over een doorlaat in de Brouwersdam van 200 meter, waarmee een investering van ca. 200 miljoen euro gemoeid zou zijn. Toen is gebleken dat een dergelijke doorlaat voldoende is voor het terugbrengen van het getij op de Grevelingen, maar onvoldoende extra baten op zou leveren om het project haalbaar te maken. Door de doorlaat te benutten voor het opwekken van duurzame energie, kan de investering meerwaarde geven en gaat deze een commerciële opbrengst opleveren. De doorlaat moet vermoedelijk dan wel worden verbreed tot maximaal 800 meter. Het investeringsvolume loopt in dat geval waarschijnlijk op tot ongeveer 400 miljoen euro. De onzekerheden bij het ramen van kosten en opbrengsten is groot (30-50% meer of 30-50% minder is de bandbreedte op dit moment). Ter indicatie: een dergelijke getijdencentrale zou volgens preliminaire studies vermoedelijk zo'n 60 Megawatt op kunnen leveren. Dat is een substantiële bijdrage aan de productie van duurzame energie in Nederland. De regering wil naar huidig beleid in 2023 dat 16% van alle energie die in Nederland geproduceerd wordt duurzaam is. Op dit moment is dat 4%. Turbines kunnen worden gebruikt om energie op te wekken, maar ook om water weg te pompen. Dat betekent dat het watersysteem benut kan gaan worden bij afvoer van water (voorspuien) en als AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 13

13 tijdelijke opslag van water, ook bij een uitzonderlijke situatie van zowel hoge waterafvoeren op de grote rivieren als hoge waterstanden op zee. Dat kan een belangrijke bijdrage worden aan de waterveiligheid van het Rijnmondgebied en de Drechtsteden. Het is dan wel nodig in de contractuele relatie rekening te houden met het tijdelijk stilleggen van de centrale ten gunste van het functioneren van de Grevelingen als waterberging. Met deze beperkte pompfunctie kan tijdelijk (wind) energie worden opgeborgen (Pomp Accumulatie Functie). Het verbeteren van de waterkwaliteit en het terugbrengen van het getij leveren weer meer mogelijkheden op voor de regionale economie, denk hierbij aan recreatie en visserij. Tenslotte is deze manier van het beveiligen en benutten van onze Delta een internationaal aansprekend staaltje watermanagement. Daarmee versterkt Nederland zijn internationale kennispositie. Een dergelijke systeemsprong vraagt om een integrale benadering, om het combineren van functies en het vroegtijdig betrekken van de markt met een "call for expression of interest". Zo'n systeemsprong is ook nodig om de ontwikkeling van noodzakelijke innovatieve technieken te stimuleren. De regio is bezig met de voorbereiding een Tidal Test Centre, een initiatief in het kader van de Topsector Water. In het Tidal Test Centre kunnen (innovatieve) turbines en pompen worden getest, waarmee elektriciteit kan worden gewonnen uit de getijbeweging, maar ook andere functies en randvoorwaarden kunnen worden getest. Dat versterkt en versnelt de ontwikkeling van multifunctionele waterwerken, die niet alleen voor waterkeren kunnen worden gebruikt, maar ook een functie kunnen vervullen in het slimme watermanagement van de toekomst. Aspecten die de haalbaarheid van het project mede bepalen zijn: de mogelijkheid om energiewinning te verbinden aan de scope van het project, waarbij de extra baten groter zijn dan de extra kosten. Hierbij moet ook worden gedacht aan noodzakelijke investeringen in het elektriciteitsnet, zoals investeringen in een "smart grid" en "fat cables" om de opbrengsten naar het net te brengen, of aan mogelijkheden om lokaal energie af te zetten; de mogelijkheid om andere functies dan energiewinning (visserij, recreatie) te verbinden aan de scope van het project, waarbij de extra baten wel groter moeten zijn dan de extra kosten; de functionaliteit van de oplossing in het kader van lange termijn waterveiligheid, in het bijzonder die van de Drechtsteden en het Rijnmondgebied, denk hierbij ook aan kosten die elders vermeden worden door toepassing van een innovatieve oplossingen bij de Brouwersdam. Dit is iets wat met de Rijksstructuurvisie wordt vastgesteld; de functionaliteit van de oplossing voor de lange termijn waterkwaliteit van het Grevelingenmeer; de mogelijkheden om consumenten van energie een direct belang te laten nemen in de oplossing en directe afname van energie mogelijk te maken; de mogelijkheden om nieuwe, grote klanten van energie met een bijzonder arrangement te verbinden aan deze oplossing; de mogelijkheden om met andere, kleinere energieproducenten in het gebied samen te werken en daar arrangementen voor te vinden; de mogelijkheid om energie tijdelijk op te slaan met een Pomp Accumulatie Functie; AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

14 de mogelijkheden van publieke bijdragen en subsidies; de mogelijkheid om de "life cycle" kosten van noodzakelijke investeringen te verlagen; en voor zover dat binnen de Europese regelgeving mogelijk is: de mogelijkheden voor versterking van de kennispositie van Nederland en het Nederlandse bedrijfsleven. Concluderend Bij deze marktconsultatie gaat het in de eerste plaats om de beantwoording volgende vraag: Hoe kunnen de betrokken overheden er voor zorgen dat marktpartijen aan de Brouwersdam een goed project met een robuuste business case aan hebben? En in het bijzonder: aan welke randvoorwaarden moet de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak Zoommeer voldoen? Daarbij is het doel van de betrokken overheden om het project in zijn geheel mogelijk te maken met: (a) (b) (c) (d) Behoud van de waterveiligheid met inachtneming van de Deltawet; Een zo n klein mogelijke projectinvestering van het Rijk, waar het zowel de initiële investering als de kosten van het onderhoud betreft: Verbetering van de waterkwaliteit van de Grevelingen; en Waterveiligheid voor de gehele Delta. De in hoofdstuk 9 opgenomen vragen hebben als doel om over de mogelijkheden en onmogelijkheden van dit project vanuit privaat perspectief meer duidelijkheid aan de betrokken overheden te verschaffen AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 15

15 5. RIJKSSTRUCTUURVISIE Klimaatbestendig en veilig, economisch vitaal en ecologisch veerkrachtig. Dat zijn de ambities van Rijk en regio voor de Zuidwestelijke Delta. De deltawateren vervullen daarbij een centrale rol. In dat licht vindt al enige tijd discussie plaats over de waterhuishoudkundige toekomst van de Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer. De discussie spitst zich toe op drie vraagstukken: Volkerak-Zoommeer: zoet of zout water? Grevelingen: wel of geen getij? Grevelingen: wel of geen waterberging? De drie vraagstukken komen voort uit problemen met de waterkwaliteit in de beide meren en wensen voor de bescherming tegen overstromingen in het zuidelijk deel van Zuid-Holland (Rijn- Maasmonding). De oplossingen zijn op allerlei manieren met elkaar verweven. Om die reden is besloten de waterhuishoudkundige keuzen voor de meren in samenhang te maken en onder te brengen in één Rijksstructuurvisie. De structuurvisie is in 2014 klaar: dan wordt een uitspraak gedaan over de voorkeuren ten aanzien van de bovengenoemde vraagstukken. De voorbereiding zal gelijk oplopen met de voorbereiding van landelijke beslissingen over de bescherming tegen overstromingen, de zoetwatervoorziening en de Rijn-Maasdelta (Deltabeslissingen). Het Rijk wil met de Rijksstructuurvisie op korte termijn helderheid bieden over de ontwikkelrichting van Grevelingen en Volkerak-Zoommeer). Die helderheid is urgent om de volgende stappen te kunnen zetten: tijdig voorsorteren op de gevolgen van klimaatverandering voor veiligheid en zoetwatervoorziening en ecologische veerkracht van de natuur; de waterkwaliteit van Grevelingen en Volkerak-Zoommeer uiterlijk in 2027 op orde hebben, conform Europese regels (Kaderrichtlijn Water); heldere randvoorwaarden bieden voor economische ontwikkelingen, zoals energieopwekking, watergebonden recreatie en schelpdiervisserij; heldere uitgangspunten bieden voor de zoetwatervoorziening in de regio, ten behoeve van landbouw, drinkwatervoorziening en industrie; beheer, onderhoud en vervanging van sluizen, spuimiddelen en andere kunstwerken kosteneffectief en innovatief uitvoeren; en meerdere doelen realiseren met gecombineerde financieringsbronnen, zoals Rijk en regio hebben afgesproken AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

16 6. PLANNING Voor het project Brouwersdam zijn nu een drietal processen onderscheiden die vorm geven aan het project: het publieke proces, met een studiefase voor de Rijksstructuurvisie tot , uitmondend in de vaststelling van de Rijksstructuurvisie per december 2014; het proces van marktbenadering, dat in dit vroege stadium een bijdrage geeft aan de onderzoeksfase voor de Rijksstructuurvisie tot december 2013; Een mogelijke aanbesteding volgt dan in ; een maatschappelijk proces, met alle kennisinstituten en stakeholders in het gebied. Deze marktconsultatie zal dus een bijdrage leveren aan de beslissing om getijwerking in de Grevelingen terug te brengen in de Rijksstructuurvisie: een essentiële voorwaarde voor het project. De voorlopige planning voor het project is aldus als volgt: Datum Actie 20 september 2013 Verzending aankondiging van de marktconsultatie en aanvang schriftelijke fase 21 oktober 2013 Uiterlijke datum van ontvangst antwoorden en aanmelding voor mondelinge fase Uiterlijk 1 november 2013 Omstreeks 11 november 2013 De projectorganisatie informeert de deelnemers over de selectie voor de mondelinge fase Uiterlijke datum waarop de projectorganisatie de antwoorden heeft verwerkt 18 november 2013 Busrit langs de Grevelingen (optioneel) 19 november 2013 Mondelinge consultatie (plenair en consultatiesessies) 21 november 2013 Uiterlijke datum van aanmelding voor vertrouwelijk overleg 30 november 5 december 2013 januari februari 2014 Vertrouwelijk mondeling overleg met de projectorganisatie (optioneel) Informele consultatie concept Rijksstructuurvisie Medio 2014 juni 2014 februari Publicatie verslag consultatie Vaststelling ontwerp Rijksstructuurvisie december 2014 Vaststelling Rijksstructuurvisie Start aanbesteding Brouwersdam project - Mede afhankelijk van de keuze voor projectstructuur AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 17

17 7. OPZET CONSULTATIE 7.1 Hoe het werkt - algemeen Deze consultatie is verdeeld in een schriftelijke en mondelinge fase. Deze fasen verlopen in een aantal stappen, die zijn beschreven in dit hoofdstuk. De projectorganisatie is bij de opzet van deze consultatie uitgegaan van verschillende uitgangspunten en inschattingen met betrekking tot onder andere het aantal deelnemers. Indien blijkt dat deze uitgangspunten en/of inschattingen onjuist zijn, en dat de gekozen opzet niet langer geschikt is, kan de projectorganisatie besluiten om de opzet van de consultatie aan te passen. Indien de projectorganisatie hiertoe besluit, zal zij dat zo spoedig mogelijk communiceren. Allereerst wil de projectorganisatie van alle geïnteresseerden antwoorden krijgen op een aantal vragen. Die vragen staan in hoofdstuk 9. Daarna zal de projectorganisatie aan een aantal daartoe geselecteerde partijen een aantal consultatiesessies beleggen. Schriftelijke consultatiefase De schriftelijke consultatiefase staat open voor alle geïnteresseerde partijen en personen. De projectorganisatie verzoekt de deelnemers om hun antwoorden uiterlijk op 21 oktober 2013 toe te zenden. De projectorganisatie verzoekt de deelnemers om de beantwoording per categorie vragen te beperken tot circa drie pagina s A4. De deelnemers hoeven niet alle vragen te beantwoorden. De deelnemers kunnen de vragen per categorie, indien gewenst, ook in essay vorm toezenden. De betrokken overheden zullen alle antwoorden tot zich nemen. Vanwege de verwachte hoeveelheid antwoorden zal de projectorganisatie niet op alle antwoorden kunnen reageren. Mondelinge consultatiefase De mondelinge consultatiefase bestaat uit twee onderdelen: op 19 november 2013 vindt een bijeenkomst met een plenair onderdeel en diverse consultatiesessies van elk 1,5 uur. De onderwerpen van de consultatiesessies zijn gerelateerd aan de categorieën vragen (zie Bijlage 3). ter voorbereiding op deze dag organiseert de projectorganisatie op 18 november 2013 een busrit langs de Grevelingen (optioneel). In beginsel zal de projectorganisatie een busrit organiseren met één bus. De projectorganisatie verwacht dat dat voldoende capaciteit zou moeten zijn als iedere geselecteerde partij maximaal twee deelnemers afvaardigt. Als er teveel geselecteerde partijen zijn en de bus vol zou raken, dan zal slechts één deelnemer per geselecteerde partij kunnen deelnemen. Als ook dan te weinig capaciteit aanwezig is, dan zal een tweede bus worden ingezet. De projectorganisatie zal tijdens de consultatiesessies onder andere ingaan op vragen die voorvloeien uit de antwoorden die zij heeft ontvangen tijdens de schriftelijke fase. De mondelinge fase is gericht op een constructieve discussie. De meeste sessies zullen Nederlandstalig zijn. Indien daartoe aanleiding bestaat kunnen sessies ook in de Engelse taal worden gehouden AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

18 Beide onderdelen van de mondelinge consultatiefase staan open voor geïnteresseerde partijen en personen die voldoen aan de eisen genoemd in hoofdstuk 8. Partijen die aan deze onderdelen willen meedoen, moeten de eigen verklaring, die is aangehecht als bijlage 2 bij dit document, ingevuld bij de projectorganisatie indienen uiterlijk op 21 oktober 2013 (voor contactgegevens zie paragraaf 2.1). Daarnaast kan de projectorganisatie ook andere partijen toe te laten mocht dat de kwaliteit van de consultatie verbeteren. Meer informatie hierover staat in hoofdstuk 8. Daarnaast zal de projectorganisatie één of meer Grote Technologische Instituten (GTI) en/of TNO om advies vragen. De volgende organisaties kwalificeren als GTI: Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium, Energieonderzoek Centrum Nederland, Maritime Research Institute Netherlands en Deltares (voorheen o.a. Waterloopkundig Laboratorium en GeoDelft). Zodra de projectorganisatie de deelnemers voor beide onderdelen van de mondelinge consultatiefase heeft geselecteerd, zullen zij aanvullende informatie ontvangen over de invulling van deze fase. De projectorganisatie zal de te bespreken onderwerpen vaststellen naar aanleiding van de antwoorden die zij ontvangt op de gestelde vragen. De deelnemers kunnen aangeven bij welke consultatie sessies (op basis van de verschillende categorieën aan vragen) zij wensen te worden ingedeeld. De projectorganisatie streeft ernaar om deze voorkeuren zoveel mogelijk te honoreren bij de indeling voor de consultatiesessies. Vertrouwelijk mondeling overleg De projectorganisatie zal deelnemers aan de mondelinge fase desgevraagd in de gelegenheid stellen om ook na de mondelinge consultatiefase met haar in overleg te treden. De deelnemer kan tijdens dit overleg vertrouwelijk vragen voorleggen. Indien een deelnemer daaraan behoefte heeft, dan verzoekt de projectorganisatie dat voor 21 november 2013 kenbaar te maken. De projectorganisatie zal ernaar streven deze gesprekken tussen 30 november 2013 en 5 december 2013 plaats te laten vinden. 7.2 Geen aanbesteding Deze consultatie is geen aanbesteding. Het gaat hier om een technische dialoog als bedoeld in overweging (8) van de richtlijn 2004/18/EG. Door deel te nemen aan deze consultatie verwerven de deelnemers geen speciale rechten ten opzichte van partijen die niet deelnemen. Wel zijn zij aldus in staat om te helpen het vervolgproces vorm te geven. Door deel te nemen worden de deelnemers ook niet uitgesloten van deelneming in een volgende competitieve fase van dit project. De projectorganisatie zal er nauwgezet op toezien dat door deze consultatie de mededinging ten aanzien van niet-deelnemers niet zal worden uitgesloten. 7.3 Transparantie en vertrouwelijkheid De projectorganisatie wil de antwoorden van de deelnemers kunnen gebruiken en publiceren. Dat zal gebeuren in een eindrapportage naar aanleiding van de consultatie. Verder zal de projectorganisatie de antwoorden kunnen gebruiken ten behoeve van de op te stellen outputspecificaties en overige aanbestedingsdocumenten in de eventuele competitieve fase. Tot slot zal Rijkswaterstaat de antwoorden kunnen gebruiken ten behoeve van de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak- Zoommeer. Tijdens de eventuele individuele gesprekken na de consultatiesessies kunnen de deelnemers ook vertrouwelijke informatie aan de projectorganisatie aanleveren. Het doel hiervan is om zo bestaande intellectuele eigendomsrechten, of een vertrouwelijke oplossing die de deelnemer zou willen gebruiken om daarmee het eerder gegeven (niet vertrouwelijke) antwoord op zijn vraag te valideren, te beschermen. De deelnemers moeten expliciet aangeven welke onderdelen van dit deel AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 19

19 vertrouwelijk is en waarom. De projectorganisatie zal deze informatie niet zonder toestemming van de deelnemers openbaar maken of met anderen dan de betrokken overheden delen. Het is voor de besluitvorming van het project van belang om open en transparant te kunnen discussiëren. Om die reden verzoekt de projectorganisatie u om terughoudend te zijn in het als vertrouwelijk kwalificeren van informatie. 7.4 Inlichtingen De deelnemers kunnen schriftelijk verduidelijkende vragen aan de projectorganisatie stellen. Naar aanleiding daarvan (en naar aanleiding van het eigen voortschrijdend inzicht) zal de projectorganisatie nota s van inlichtingen kunnen opstellen. De projectorganisatie streeft ernaar om zulke vragen binnen een week te beantwoorden. Voor zover de deelnemers vertrouwelijke vragen willen stellen, zal de projectorganisatie steeds in overleg met de deelnemers vaststellen of de desbetreffende vraag inderdaad zodanig vertrouwelijk is dat deze en het antwoord daarop niet ter kennis van de overige deelnemers mag worden gebracht, zonder de latere mededinging uit te schakelen, c.q. een level playing field te verstoren. Indien de vraag en het antwoord naar beider inzicht inderdaad vertrouwelijk is, dan zal de projectorganisatie deze vertrouwelijk beantwoorden. 7.5 Beantwoording vragen De vragen zijn opgenomen in hoofdstuk 9. Deze kunnen nog nader worden aangepast naar aanleiding van en gedurende de marktconsultatie. 7.6 Vervolg De project organisatie is voornemens om ook in 2014 in contact te blijven met de geïnteresseerde partijen omtrent dit project. De wijze waarop dat zal gebeuren zal mede afhankelijk zijn van de uitkomsten van de onderhavige marktconsultatie AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

20 8. MINIMUMEISEN AAN DEELNEMERS VOOR DE MONDELINGE CONSULTATIEFASE Voor deelname aan de mondelinge consultatiefase komen alleen partijen in aanmerking die voldoen aan de volgende eisen. Zij moeten hetzij zelf, hetzij door middel van een samenwerkingsverband van welke aard dan ook (behorende tot hetzelfde concern, samenwerkingsovereenkomst) aantoonbare ervaring hebben op de volgende gebieden: (a) (b) Als aandeelhouder in een SPV, partner in een EPC-, O&M-, of EPCMO-consortium, adviseur of financier, in de afgelopen vijf jaren, betrokken zijn (of zijn geweest) bij één projectgefinancierd infrastructuur- en/of energieproject met een netto contante waarde van tenminste 100 miljoen, tot en met in ieder geval contract close; en/of Als exploitant, adviseur of financier in de afgelopen vijf jaren betrokken zijn (of zijn geweest) bij de bouw en exploitatie van een project met alternatieve elektriciteitsopwekking met een capaciteit van tenminste 30 MW, tot en met in ieder geval contract close. De deelnemers moeten dit aantonen door indiening van het als Bijlage 2 hierbij gevoegd model Eigen Verklaring. Deelname partijen en personen die niet aan deze eisen voldoen Daarnaast behoudt de projectorganisatie zich het recht voor om ook verzoeken, van partijen en personen die niet aan de minimumeisen voldoen, om deel te nemen aan het mondelinge onderdeel van de consultatie, naar haar eigen inzicht te honoreren. Zulke partijen kunnen hun interesse kenbaar maken via de contactgegevens genoemd in hoofdstuk 2.1 De projectorganisatie verzoekt zulke partijen en personen hun de achtergrond (beroep, opleiding, bedrijf), de reden van hun interesse en de bijdrage die zij beogen te leveren aan het project, kenbaar te maken. De projectorganisatie zal op basis hiervan besluiten of zij het verzoek tot deelname van zulke partijen en personen zal honoreren. De projectorganisatie hoopt dat de deelname van zulke partijen en personen leidt tot innovatieve oplossingen, die nog niet eerder zijn aangedragen of opgemerkt. Tevens behoudt de projectorganisatie zich het recht voor om partijen en personen te verzoeken deel te nemen aan de mondelinge onderdelen van de consultatie. Daarvoor gelden geen eisen AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 21

21 9. VRAGEN De vragen zijn verdeeld over een aantal categorieën. Let op: u hoeft niet alle vragen te beantwoorden. Deze vragen zijn uitgewerkt in Bijlage Categorie 1 - Input t.b.v. de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer Het Rijk wil aan het einde van 2013 het onderzoek hebben afgerond nodig voor het kunnen vaststellen, in 2014, van de Rijksstructuurvisie. Hierin zal het Rijk de hoofdzaken van het in dit kader te voeren ruimtelijk beleid beschrijven. Indien de Grevelingen een getijdenwater wordt en in dit kader in de Brouwersdam een getijdencentrale zal kunnen worden gerealiseerd, ligt het voor de hand in de Rijksstructuurvisie de benodigde ruimte te bieden. Ook kan hierin ruimte worden gecreëerd voor een eventuele doorlaat in de Grevelingendam. 9.2 Categorie 2 - Input t.b.v. de keuze voor de structuur van het project Hierin komen vragen aan de orde met betrekking tot haalbaarheid van de (publieke) business case voor de concessie voor een getijdencentrale, de bijbehorende risicoverdeling, de contractvorm en - duur en de samenhang met de overige benodigde werken, zoals de werkzaamheden aan de dam zelf. Daarbij zullen de deelnemers antwoord kunnen geven op vragen over de combinatie van de concessie voor de centrale met de werken aan de dam, al dan niet in DBFM(O)-vorm, alsmede de daarmee samenhangende interfaces. 9.3 Categorie 3 - Input voor de op te stellen outputspecificaties en scope Met het oog op het mogelijk maken van een bedrijfseconomisch verantwoorde exploitatie, lijkt het belangrijk om de exploitant van de centrale voldoende ruimte te geven een goed plan te kunnen laten realiseren. Door de scope van het project goed te kiezen, kan het rendement worden geoptimaliseerd (lifecycle costs naar beneden). Wat wordt de scope van het project? Alleen de dam, of ook andere voorzieningen aan de Grevelingen, de N57, de voorzieningen om aansluiting op het net te realiseren, etc. Op welk niveau moeten de eisen worden gesteld, m.a.w. hoeveel ontwerpvrijheid zal in de aanbesteding worden meegegeven? 9.4 Categorie 4 - Input voor de te volgen aanbestedingsprocedure De deelnemers zullen zich kunnen uitlaten voor de structuur van de te volgen procedure: de concurrentiegerichte dialoog. De vraag daarbij is hoe om te gaan met de vervlechting tussen de benodigde publiekrechtelijke medewerking en het ontwerp van de installaties. Hebben de deelnemers de voorkeur voor vervlechting tijdens de aanbesteding (zoals in het A2-project in Maastricht), of geven zij de voorkeur aan vervlechting tijdens het contract. Gevolg van laatste variant zal mogelijk zijn dat financial close pas tijdens de looptijd van het contract zal kunnen plaatsvinden omdat de capex-investering en definitieve beprijzing pas kunnen plaatsvinden als het publiekrechtelijk raamwerk vaststaat. Maar misschien kan dit ook door een goed wijzigingsregime worden opgelost. Mogelijk zijn er deelnemers die zullen opmerken dat een aanbestedingsprocedure niet nodig is, gelet op het mogelijke concessiekarakter van het project. 9.5 Categorie 5 - Input voor de publieke medewerking en informatieverstrekking Uitgangspunt: Rijkswaterstaat, provincies Zuid-Holland en Zeeland en gemeenten Goeree- Overflakkee en Schouwen-Duiveland verzorgen vanuit een gezamenlijke publieke projectorganisatie de governance voor ontwikkeling van de getijdencentrale in de Brouwersdam. RWS en PZH verzorgen de verbinding met de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken. De projectorganisatie bestaat uit een bestuurlijke Stuurgroep (vijf overheden), AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

22 een coördinerende procesgroep (drie overheden: RWS, PZH en PZL) en een viertal thematische werkgroepen (vijf overheden) gericht op: (a) (b) (c) (d) governance; marktbenadering, PPS; kennisontwikkeling: wisselwerking tussen publieke randvoorwaarden/eisen en privaat creatief ontwerp; maatschappelijk draagvlak, co-creatie met belanghebbenden in omgeving. Wat hebben de deelnemers van de publieke kant nodig: het gaat om de organisatiestructuur aan publieke zijde, en het benodigde publieke commitment. 9.6 Categorie 6 Input voor de vaststelling van de publieke business case Geef een ruwe schatting van de NCW van een eventueel negatief verschil tussen de kosten van aanleg en onderhoud van de dam en de te verwachten exploitatieopbrengsten, te rekenen over 20 jaren, met een discontovoet van 5% en een gemiddelde indexering van 1.5% per jaar over de operationele kosten. Wellicht zijn sommige deelnemers van mening dat een andere exploitatietermijn gehanteerd moet worden: in dat geval vernemen wij graag welke termijn in hun visie gehanteerd zou moeten worden, en wat de impact hiervan is op de eerder genoemde ruwe schatting van de NCW. De betrokken overheden vernemen graag de visie van de deelnemers op de financierbaarheid van het project. 9.7 Als het op enig moment gedurende deze marktconsultatie nodig blijkt, dan zullen de betrokken overheden een additionele categorie vragen toevoegen AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 23

23 BIJLAGE 1 LIJST VAN AANBEVOLEN LITERATUUR Kaartje van de Brouwersdam met daarop aangegeven de meter doorlaat opties Notitie reikwijdte en detailniveau Structuurvisie RGV Rebelgroup Notitie Tidal Power Plant Brouwersdam Project Outline MIRT project Lake Grevelingen Met een voorlopige verkenning naar de Technical requirements in Hoofdstuk 3. MIRT-verkenning Grevelingen Mei 2012 * Getijdencentrale in de Brouwersdam Variantenstudie Haskoning. PPS Getijcentrale Brouwersdam Plan van aanpak werkgroep Condities Marktpartijen Concept november 2012 Dit is de lijst met waarschijnlijk benodigde vergunningen Kosten en effecten van waterberging Grevelingen Deltaprogramma Zuidwestelijke Delta en Rijnmond-Drechtsteden Deltares We attenderen u er graag op dat deze documenten slechts Nederlandstalig beschikbaar zijn AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

24 BIJLAGE 2 EIGEN VERKLARING De [ondergetekende/ondergetekenden 1 ] (1), gevestigd te [ ] aan de [ ], inschrijvingsnummer handelsregister [ ]; (2), gevestigd te [ ] aan de [ ], inschrijvingsnummer handelsregister [ ] 2 (3), gevestigd te [ ] aan de [ ], inschrijvingsnummer handelsregister [ ] 3 [verklaart/verklaringen 4 ] dat zij (gezamenlijk) [voldoet/voldoen 5 ] aan de eisen gesteld in hoofdstuk 8 van het Consultatiedocument Brouwersdam. De projecten die zij daarvoor [opvoert/opvoeren 6 ] zijn: (A) (B) Project [ ], (details van het project en van hun betrokkenheid) Project [ ], (details van het project en van hun betrokkenheid) [plaats], [datum] Ondertekening 1 Alleen indien meer dan 1 partij betrokken is 2 Idem 3 Idem 4 Idem 5 Idem 6 Idem AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 25

25 BIJLAGE 3 VRAGEN GETIJDENCENTRALE CATEGORIE 1 - INPUT T.B.V. DE RIJKSSTRUCTUURVISIE GREVELINGEN EN VOLKERAK- ZOOMMEER Het Rijk wil aan het einde van 2013 het onderzoek hebben afgerond nodig voor het kunnen vaststellen, in 2014, van de Rijksstructuurvisie. Hierin zal het Rijk de hoofdzaken van het in dit kader te voeren ruimtelijk beleid beschrijven. Indien de Grevelingen een getijdenwater wordt en in dit kader in de Brouwersdam een getijdencentrale zal kunnen worden gerealiseerd, ligt het voor de hand in de Rijksstructuurvisie de benodigde ruimte te bieden. Ook kan hierin ruimte worden gecreëerd voor een eventuele doorlaat in de Grevelingendam. Schriftelijke vragen 1. Welke elementaire zaken moeten er in uw visie in de Rijksstructuurvisie Grevelingen-Volkerak komen te staan m.b.t. de getijdendoorlaat en welke beperkingen moeten worden vermeden? 2. Op dit moment zien wij als minimale randvoorwaarden voor het getij op de Grevelingen: (a) (b) (c) getijslag van 50 cm; middenpeil (-0.10 cm) NAP; getijdencyclus volgt binnen een bandbreedte de natuurlijke cyclus (2x daag eb en vloed). Zijn deze randvoorwaarden passend voor een optimale business case? Welke randvoorwaarden zijn minimaal nodig in verband met de snelheid waarin het getij mag/kan bewegen? Wat is volgens u de te verwachten optimale doorlaatcapaciteit van de getijdencentrale en het ruimtebeslag daarvoor in de Brouwersdam? Kunt u een inschatting geven van de minimale doorlaadcapaciteit (al dan niet met een bandbreedte)? 3. Hoe kijkt u aan tegen scopeverbreding van de getijdencentrale, met extra functies op/nabij de Brouwersdam? Welke extra functies/functionaliteiten ziet u, en welke zijn volgens u haalbaar? Zie ook vraag 1 van categorie Hoe opportuun is de verbreding van de scope met de Grevelingendam (doorlaat Grevelingen/Volkerak-Zoommeer, vergroten van het bekken), voor het project en in het bijzonder de getijdencentrale? Voorlopige mondelinge consultatie vragen 5. Hoe kijkt u aan tegen de samenhang van de verschillende Rijksstructuurvisie beslissingen en hoe ziet u uw rol bij de volgende beslissingen: (a) (b) (c) getij op de Grevelingen; zout Volkerak-Zoommeer; en waterberging op de Grevelingen? AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

26 6. Hoe ziet u uw eventuele rol om lokale stakeholders te betrekken en te overtuigen van het project, om zo te komen tot een breed lokaal draagvlak? Hoe ziet u uw rol en bijdrage met betrekking tot duurzaamheid, maatschappelijk verantwoord ondernemen en social return? 7. Welke thans vigerende randvoorwaarden staan in uw opinie de realisatie of exploitatie van de getijdencentrale in de weg? Denk bijvoorbeeld aan beleid m.b.t. ruimte, milieu en energie AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 27

27 CATEGORIE 2 - INPUT T.B.V. DE KEUZE VOOR DE STRUCTUUR VAN HET PROJECT Wij zien op dit moment de volgende mogelijke project-organisatievormen: (a) (b) (c) (d) (e) een nog op te richten entiteit waarvan de betrokken overheden de aandelen houden besteedt de werken aan en exploiteert het project; de betrokken overheden besteden een concessie aan (aan al dan niet een consortium) om het geheel te voor te financieren, te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde; de overheid/overheden besteden aan via D&C of DBFM(O); private energieproductie door een SPV. Deze SPV draagt bij aan de investering en/of betaalt een jaarlijkse fee; en de rijksoverheid selecteert via een aanbesteding een partner (al dan niet een consortium) om in samenwerking met de overheid het geheel te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde. Schriftelijke vragen 1. Welke van de bovenstaande vormen heeft uw voorkeur en waarom? Welke eventuele interface risico s ziet u? Indien u voor een DBFM(O) kiest: wat zijn de drie belangrijkste aanpassingen op het standaard RWS DBFM contract die volgens u noodzakelijk en/of aanbevelingswaardig zijn (ook met inachtneming van mogelijke alternatieve financieringsmethoden)? Ziet u eventueel een ander publiek privaat samenwerkingsmodel? 2. Acht u private financiering mogelijk bij opties (b) en (d)? Welke (typen) partijen zouden dat kunnen zijn en hoe zouden die geïnteresseerd kunnen worden? 3. Welke rol moeten of kunnen de energieproducenten, leveranciers en andere partijen in de energiemarkt bij dit project spelen? 4. Wat ziet u als de belangrijkste risico's en welke partijen zou die risico's het beste kunnen dragen? Op welke wijze kunnen deze risico's zoveel mogelijk worden beheerst? 5. Kan het project volgens u in meerdere contracten opgeknipt worden? Zo ja, in welke? Is dat wenselijk, of zou dat leiden tot o.a. een hogere publieke bijdrage en additionele interface risico's? Wie zou volgens u de eigenaar moeten zijn van de constructie, de turbines en de overige installaties? 6. Op welke wijze kunnen lokale stakeholders het beste verleid worden om deel te nemen aan het project, en om de business case en het maatschappelijk draagvlak te versterken? Zie ook vraag 6 van categorie Hoe borgen wij de veiligheid van de waterkering bij een private of semi-private exploitatie (model (b) of (d))? De turbines kunnen in sommige scenario s onderdeel zijn van de primaire waterkering. Voorlopige mondelinge consultatie vragen AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

28 8. Wat is de meest wenselijke rol voor de centrale overheid en waarom? Idem voor de lokale overheden en waarom? 9. Het gebied dat onder beheer staat van de eventuele opdrachtnemer grenst aan gebieden die door een overheid wordt beheerd. Denk hierbij aan aspecten als het strand, de voordelta, de visstand, de Grevelingen zelf en de wegen. Wat verwacht u dat de impact over en weer is van dat beheer? Is het wenselijk dat de opdrachtnemer bepaalde afspraken maakt met de overheden die deze aangrenzende gebieden beheersen? Zo ja, waar zien die afspraken dan op en wat voor afspraken zouden dat op hoofdlijnen zijn? 10. Het is mogelijk dat de publieke doelstellingen in bepaalde gevallen haaks staan op de private. Zo kan de situatie zich voordoen dat de opdrachtgever het getij op een dusdanige wijze wil beheersen, dat daarmee de stroomopwekkingsfunctie beperkt wordt, danwel het water minder wordt ververst. Ook kan prioriteit gegeven worden aan hoogwaterbescherming ten opzichte van energie-opwekking. De overeenkomst tussen partijen moet voorzien in dergelijke situaties, en mogelijk ook in een vergoeding voor de opdrachtnemer. Wat zijn volgens u de hoofdlijnen van goede afspraken hierover? NB: de haalbaarheid van de bovenstaande projectvormen is op dit moment nog in studie AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 29

29 CATEGORIE 3 - INPUT VOOR DE OP TE STELLEN OUTPUTSPECIFICATIES EN SCOPE 1. Welke kansen (zowel publiek als privaat) ziet u om de scope van het project (in tijd, in functies, in fysieke scope) verder vorm te geven (ten opzichte van de realisatie van een basic doorlaatmiddel met getijdencentrale) met als doel om de (zowel publieke als private) business case te optimaliseren? Bij voorkeur geschetst in keuzeopties. Denk bijvoorbeeld aan windenergie, pomp accumulatie functie, recreatie, bezoekerscentrum, verbetering waterkwaliteit, exploitatie andere voorzieningen op of naast de Brouwersdam (sky is the limit) enz. Welke randvoorwaarden zijn hiervoor noodzakelijk? Zie ook vraag 3 van categorie Op welke wijze kan de getijdencentrale optimaal worden aangesloten op het eletriciteitsnetwerk? Kan een smart-grid benadering hierbij een rol spelen? 3. Welke mogelijkheden ziet u om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Welke (maatschappelijke) risico's ziet u voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen ziet u om deze risico's te mitigeren door de scope goed te kiezen? 4. De Brouwersdam heeft een belangrijke functie voor de waterveiligheid in de Delta. Hoe kunt u de waterveiligheid tijdens de bouw of onderhoud blijven garanderen? Is een bouwstop in het stormseizoen haalbaar, of heeft u hiervoor een andere alternatieve randvoorwaarde? Welke doorlooptijd tussen gunning en operatie verwacht u? 5. Wat zijn uw antwoorden op de bovenstaande vragen indien een pompfunctie wordt toegevoegd aan de functionaliteit, vanwege de verdere optimalisatie van een waterbergingsfunctie aan de Grevelingen? Is de pompfunctie goed te verwezenlijken met dezelfde installaties als de turbines, of zijn dedicated pompen te prefereren? 6. Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de door u verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? 7. Welke techniek van het halen van energie uit water is nu volgens u het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom: (a) (b) (c) vispassage; energie-opwekking; en pompen. 8. Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking ziet u en wanneer is die voor u voldoende beschikbaar met? (bijv. hevel)? Acht u deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? Voorlopige mondelinge consultatie vragen 9. Hoe vastomlijnd/vaststaand dient volgens u de scope te zijn voordat u deel kan nemen aan een aanbesteding? 10. Welke risico s van dit project zijn voor een private partij zoals u niet te dragen? Welke rol verwacht u hierin van de overheid? AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

30 11. Kunt u de financiële opbrengst voor de verschillende varianten van de getijdencentrale kwantificeren? En indien het niet mogelijk is, kunt u een proces schetsen om de opbrengst te kwantificeren. Wat hindert volgens u om de verschillende opties te realiseren? Aan welke randvoorwaarden (technisch, juridisch, budgettaire bijdrage vanuit de overheid, belangen van andere stakeholders) dient volgens u voldaan te zijn om deze opties te kunnen realiseren AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 31

31 CATEGORIE 4 - INPUT VOOR DE TE VOLGEN AANBESTEDINGSPROCEDURE 1. Welke aanbestedingsprocedure zou in uw visie moeten worden gevolgd? Wat is volgens u de beste inrichting van die procedure (in hoofdlijnen)? Waar moet in uw visie het zwaartepunt van de aanbesteding liggen? 2. Wat zijn volgens u de aangewezen selectie- en gunningscriteria, en wat zou de verhouding moeten zijn tussen de respectievelijke criteria? In geval van de concurrentiegerichte dialoog: wat zijn volgens u goede criteria om de hoeveelheid gegadigden te trechteren? 3. Heeft u een voorkeur voor (enige) vervlechting tussen de publiekrechtelijke medewerking en het ontwerp van de installaties tijdens de aanbestedingsprocedure? Zo ja, in welke mate en op welke wijze? 4. Welke publieke besluiten dienen in uw ogen onomkeerbaar te zijn: (a) (b) op het moment dat de aanbesteding wordt gestart; en tijdens de verschillende stadia van de aanbesteding (en in het bijzonder op het moment van indiening van de Best and Final Offer)? 5. Wat zouden voor u dealbreakers zijn waardoor u zou besluiten af te zien van het doen van een inschrijving? En wat is voor uw eventuele deelname aan een aanbesteding onontbeerlijk? Voorlopige mondelinge consultatie vragen 6. Welke informatie heeft u nodig voor het nemen van een investeringsbeslissing voor dit project? In welk stadium en na hoeveel tijd in het ontwikkeltraject van uw ontwerp kunt u de investeringsbeslissing nemen? 7. In hoeverre is de uitvoering van dit project afhankelijk van innovaties, andere projecten en aanbestedingen, zoals het Tidal Test Center? 8. Zijn er voor u relevante vraagstukken waarvan u voorziet dat grote technologische instituten die goed kunnen beantwoorden? AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

32 CATEGORIE 5 - INPUT VOOR DE PUBLIEKE MEDEWERKING EN INFORMATIEVERSTREKKING 1. Welke condities zullen de betrokken overheden volgens u moeten creëren om de getijdencentrale in de Brouwersdam in PPS te kunnen realiseren? 2. Welke essentiële publieke besluiten moeten volgens u worden genomen en op welk moment (in relatie tot de aanbesteding)? Wanneer? Welke besluiten vooral niet? Zie ook vraag 4 van categorie Welke eisen moeten de betrokken overheden volgens u stellen aan ontwerp, bouw, financiering, exploitatie, onderhoud en/of groot onderhoud/renovatie en overdracht? Welke eisen vooral niet? Welke aandachtspunten ziet u hierbij? 4. Hoe kan volgens u het ruimtelijk ordening- en vergunningentraject vanuit de publieke projectorganisatie optimaal worden georganiseerd? Zie ook vraag 2 van categorie Hoe kijkt u aan tegen betrokkenheid, inbreng en steun van lokale bewoners en andere belanghebbenden in het proces gericht op totstandkoming van de getijdencentrale? Zie ook vraag 7 van categorie Welke publieke belemmeringen (bv. regelgeving) staan uw beoogde aanpak in de weg en wat moet er volgens u gebeuren om die belemmeringen weg te nemen? 7. Op welke wijze kan volgens u een open projectontwikkeling worden georganiseerd en hoe moeten de betrokken overheden hierbij volgens u sturen op referenties en randvoorwaarden? 8. Hoe kan het Tidal Test Centre volgens u worden ingezet ter verificatie-/validatie van proven technology voor de getijdencentrale in de Brouwersdam? Onder welke condities zou u van het testcentrum gebruik willen maken? Voorlopige mondelinge consultatie vragen 9. Welke interactie tussen de publieke projectorganisatie en u/uw samenwerkingsverband van marktpartijen is het meest essentieel en hoe dient tijdens het ontwikkeltraject, tijdens de contractvorming en tijdens bouw, exploitatie en onderhoud dit volgens u worden georganiseerd? 10. Wat zijn volgens u de essentiële randvoorwaarden voor de realisatie van de Brouwersdam en de getijdencentrale? Kunt u dit specificeren per verschillende (voor de hand liggende) contractsvorm? AMCO: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 33

33 Vragen m.b.t. scope CATEGORIE 6 - OPTIMALISATIE PUBLIEKE BUSINESS CASE 1. Welke aanpassingen aan de scope voor het gehele project voorziet u om daarmee: (a) (b) (c) De benodigde publieke bijdrage te verlagen; Het rendement van de private business case te vergroten; en De publieke doelen te versterken? 2. Is het nodig om periodiek ( een in de 3 of 5 jaar) ruimte te bieden aan de partijen om gedurende de looptijd van het contract/de concessie scopeaanpassingen mogelijk te maken als de actuele ontwikkeling daar aanleiding toe geeft (denk aan: windenergie, recreatievoorzieningen, scheepspassage maar ook: participatie door andere stakeholders)? Vragen m.b.t. publieke bijdrage 3. Is er in uw optiek een financiële publieke bijdrage nodig om te komen tot een rendabele business case van het geheel en zo ja: (a) (b) in welke vorm (à fond perdue, garanties, periodieke bijdrage, anderszins); en met (Europese?) subsidie of claim op MIRT-gelden? 4. Of bent u meer gediend met maatregelen aan publieke zijde die (bijv.): (a) (b) (c) leiden tot een versnelling in de besluitvorming; belemmeringen in de wet- en regelgeving wegnemen; en/of tot andere gevolgen leiden? Vragen m.b.t. rol- en risicoverdeling publiek-privaat 5. Op welke wijze kunnen de verantwoordelijkheden en de kosten van beheer en onderhoud van de Brouwersdam en getijdencentrale het beste worden verdeeld tussen de publieke en private partijen? 6. Via welke achterliggende gedachte kunnen de risico s tussen publiek en privaat optimaal worden verdeeld? 7. Wat ziet u als de grootste risico s voor het welslagen van het project Getijdencentrale Brouwersdam? Vragen m.b.t. de financierbaarheid 8. Welke publieke zekerheden zijn er nodig voor de private partij om de risico-opslag op de discontovoet te beperken? 9. Welke financieringsopties ziet u om daarmee het projectrisico gedurende de looptijd van het contract/de concessie te beperken en welke randvoorwaarden worden daaraan gesteld? 10. Welke financiële randvoorwaarden zijn voor u essentieel? AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

34 B2. Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen In dit deel van het bijlagenrapport is de schriftelijke beantwoording van de volgende (combinaties van) marktpartijen opgenomen: I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 35

35 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo 36 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

36 Getijdencentrale Brouwersdam Schriftelijke toelichting vragen Consultatiedocument Inleiding In het kader van het herstel van de waterkwaliteit in de Grevelingen en de veiligheid van het gebied daaromheen is door de betrokken publieke partijen het Consultatiedocument Getijdencentrale Brouwersdam (d.d ) aan marktpartijen toegestuurd. Deze notitie is een reactie op de gestelde vragen in genoemd document. Met deze notitie wil Ballast Nedam haar interesse aangeven om samen met de publieke partijen te komen tot de beste oplossing voor het vraagstuk/het gebied. Wij hebben gekozen voor een beschouwend antwoord op de gestelde vragen: op deze manier menen wij onze visie op het totale vraagstuk het duidelijkst te kunnen verwoorden. Vraagstelling en prioritering De verenigde publieke partijen stellen boven alles prioriteit aan waterkwaliteit en gebiedsveiligheid. Daarvoor is het vereist dat de Grevelingen weer een getijdewater wordt. Hiervoor moet een investering plaatsvinden: de Brouwersdam moet weer een opening krijgen. Daarnaast kunnen mogelijk andere verbeteringen aan het gebied leiden tot een stimulans voor de regionale economie. De opening in de Brouwersdam kan wellicht benut worden voor een Getijdencentrale, welke opbrengsten genereert. Ballast Nedam kiest er in deze notitie bewust voor om vooral de randvoorwaarden, onzekerheden, structuur, de mogelijke scope en de aanbestedingsprocedure te belichten. Design, Build, Maintain (en indien van toepassing Finance en Operate) zijn hiervan afgeleide processen en worden belicht voor zover in dit stadium mogelijk. Een degelijk onderbouwde uitspraak, specifiek gericht op de werking en haalbaarheid van de Getijdencentrale, achten wij in dit stadium niet mogelijk. Randvoorwaarden Voordat er gedacht wordt in oplossingen is het nodig de randvoorwaarden in beeld te brengen. Naast weten regelgeving komen deze mede voort uit het te stellen doel en de visie hoe dit doel te bereiken. Hoofddoel is het verbeteren van de waterkwaliteit en -veiligheid, de visie is dit te doen door de getijdewerking terug te brengen in de Grevelingen, waarbij het waterniveau moet worden beheerst. Een belangrijke randvoorwaarde voor het bereiken van het gestelde doel is het betrekken van een groter gebied dan een oplossing als de doorlaat zelf. Even belangrijke randvoorwaarden zijn kosten en doorlooptijd. Mogelijke opbrengsten (van de Getijdencentrale of anders) zien wij niet als randvoorwaarde, maar als bijkomend voordeel. De publieke partijen streven er naar de eisen zo functioneel mogelijk te stellen: het gebied (met daarin verschillende bouwwerken) moet uiteindelijk vooral goed functioneren. Functionele eisen kunnen worden gesteld aan de beheersbaarheid van waterhoogte, -diepte en kwaliteit in de Grevelingen, de inpassing in een groter gebied (bereikbaarheid, aantrekkelijkheid), verkeersdoorstroming over de Brouwersdam en de energieopwekking van een mogelijke Getijdencentrale. Geef functionele eisen op hoog niveau en laat de markt ruimte om het in nauwe samenspraak met de publieke partijen - in te vullen vanuit háár expertise en ideeën. Maak onderscheid tussen locaties (te ontwikkelen vlekken ) en systemen (bijvoorbeeld het wegenen waternetwerk waar geen hek omheen kan worden gezet): systemen zijn wat betreft beheersbaarheid verder strekkend en daardoor complexer. Draagvlak creëren bij de stakeholders is primair een zaak van de opdrachtgever, de bouwer en adviseur kan daarin ondersteunend zijn. Functionele eisen zouden in een publiek-publiek convenant moeten worden vastgelegd, zo mogelijk uitgebreid met wensen. Auteurs: C. Klap & D.H. Bouman, d.d Blad 1 van 5 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 37

37 Getijdencentrale Brouwersdam Schriftelijke toelichting vragen Consultatiedocument Duurzaamheid, maatschappelijk verantwoord ondernemen en social return moet een gezamenlijk (opdrachtgever, adviseur, bouwer) doel zijn, wat tijdens de realisatie wordt vormgegeven door een partnership, met een belangrijk accent bij de bouwer. De vigerende randvoorwaarden ten aanzien van ruimte (Structuurvisie), milieu (MER) en energie (MVO) zijn voorwaarden voor het correct omgaan met het gebied. Het vroegtijdig meenemen van beslissende instanties/bevoegd gezag heeft bij de A2 Maastricht versnellend gewerkt in de acceptatie en vaststelling van het MER, het (O)TB, de Bestemmingsplannen en Vergunningen. Niet de omgeving en het gezag confronteren met oplossingen, maar vooraf overeenstemming nastreven over hetgeen gerealiseerd wordt. Ballast Nedam adviseert om gezamenlijk het moment te benutten om elkaar te overtuigen en keuzes te onderbouwen. Dat moment zit aan het begin. Wij stellen voor om gezamenlijk van grof naar fijn tot een eenduidige projectdefinitie te komen, de reeds beschikbare kennis daarbij respecterend. De eindverantoordelijkheid voor een Inrichtingsplan en de daarbij behorende Vergunningen zien wij bij de Opdrachtgever, de bouwer heeft een inspanningsverplichting om mee te werken aan het vlot doorlopen van deze procedures. Ook hier is de ervaring opgedaan bij de A2 Maastricht bruikbaar. Onzekerheden In deze fase zijn de onzekerheden nog groot. Dat geeft ruimte voor kansen, maar ook beperking door risico s. Ballast Nedam is voorstander van openheid in het bespreken van kansen en risico s. Daarbij houden we de realiteit in het oog: een kans moet geen droom zijn, een risico moet geen open deur zijn. Geen verrassingen en ellenlange lijsten met risico s die gezocht zijn in het kader van compleetheid. Maak een hanteerbare risico-top10 en bespreek die regelmatig. Kansen en risico s moeten samen gedeeld worden: de juiste verdeling van risico s is voorwaarde. Een gebiedskans is prettig voor de verenigde publieke partijen (en lokale stakeholders als bewoners en bedrijven), een optimalisatie in de eigen werkprocessen is een kans voor de markt. Financierbaarheid en exploitatie van de Getijdencentrale (mindere opbrengsten) zien wij als risico voor de publieke partijen, een risico in de RAMSHE-sferen (Reliability, Availability, Maintainability, Safety, Health and Environment) kan bij de bouwer worden gelegd. Het model sluizen-dbfm kan mogelijk worden gehanteerd als startpunt: kiezen voor een hoge betrouwbaarheid. Een risico kan zijn de financierbaarheid van het project in relatie tot onzekere opbrengsten uit exploitatie (fluctuatie in energieprijzen en overheidsbeleid ten aanzien van alternatieve energie). Risico s in Ontwerp, Realisatie en Onderhoud zullen in de regel bij de bouwer vallen: die moet garant staan voor zijn volgens de technische specificaties gebouwde object, systeem of omgeving. Op voorhand valt er niets te zeggen over de nog op te stellen Businesscase. De herkomst of vorm van die publieke bijdrage is eveneens nog onduidelijk. Lobbyen om gelden te verkrijgen is aan de overheden en politiek. Structuur Nog belangrijker dan het aanbestedingsmodel cq. de projectorganisatie is ons gezamenlijke doel. Dat betekent dat partijen elkaar moeten kennen (met daarvan afgeleide woorden als professionaliteit, vertrouwen en respect). Samen in kracht en energie - met een min of meer natuurlijke verdeling van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden - een kwalitatief goed werk maken, wat naar verwachting functioneert en past in de omgeving. Auteurs: C. Klap & D.H. Bouman, d.d Blad 2 van 5 38 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

38 Getijdencentrale Brouwersdam Schriftelijke toelichting vragen Consultatiedocument Het traject om elkaar te leren kennen en als geolied team te kunnen werken heeft meer aandacht nodig dan het doorgaans krijgt. Er mag geen twijfel bestaan over de competenties en de complementariteit van, en de chemie tussen de projectteamleden. Organisatorisch is er de voorkeur voor een regie-voerende, sterke en eindverantwoordelijke opdrachtgever, die is samengesteld uit de verenigde publieke partijen en (waar noodzakelijk en op hoog niveau) wordt bijgestaan door haar adviseurs. De opdrachtgever heeft de verbinding met regelgeving, bestuur en politiek, alsmede primair met alle stakeholders in het gebied. De lokale stakeholders kunnen worden verleid door ze te wijzen op hun belangen (een schoon meer, een veilig gebied, een goede waterhuishouding) en ze deel te laten zijn van de overlegstructuur. Goed communiceren met deze stakeholders (luisteren en informeren) is een voorwaarde: één aanspreekpunt vanuit elke belangenvereniging is te verkiezen (bewoners, bedrijven, beheerders enz.). Richting de stakeholders dient helder te worden aangegeven wat wel en niet kan, daarbij ook de financiële gevolgen van alternatieven of keuzes zichtbaar makend. Betrek lokale bewoners en andere stakeholders vanaf de planvorming. Wacht niet op inspraak na de tervisielegging van het Inrichtingsplan, maar benut de commentaren van de stakeholders op het in een vroeg stadium te presenteren Inrichtingsplan. Bewezen voordeel is gewenning en gehoord worden, daarnaast zijn bruikbare ideeën eenvoudig te implementeren in het plan. Zet de deur open voor vragen en suggesties, maak maquettes en films en visualiseer scenario s, ook dramatische (wat gebeurt er met de Grevelingen als we helemaal niets doen, een beetje doen, dit doen?). Ook hier kan worden verwezen naar de publieke consultatiefase bij de A2 Maastricht: goed overleg met en het serieus nemen van stakeholders is daar - en ook in de 2e fase van de Noord-Zuid lijn - zeer effectief gebleken. De opdrachtnemer geeft invulling binnen gezamenlijk opgestelde kaders, die waar mogelijk en in overleg flexibel worden gehanteerd. Creativiteit, begrip en samenspel is noodzakelijk om - als dat toch een keer gewenst blijkt - ook net búiten de lijntjes te kleuren. Voor dit project zien wij kansen voor het Early Involvement Partnership. Hiermee doelen wij op het zo vroeg mogelijk betrekken van partijen die een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan het te bouwen werk. Bij de Oosterschelde-werken is dit al succesvol toegepast en het wordt momenteel bij bijna alle contracten in het Verenigd Koningrijk gehanteerd. Ten opzichte van de huidige gehanteerde DBMFO-contracten betekent dit de vroegtijdige selectie van één marktpartij, het vastleggen van topeisen en een participerende opdrachtgever. Er zal een deskundige energie-partner deel uitmaken van het Partnership. Met elkaar komen tot een eenduidige projectdefinitie, waarbij partijen op basis van gelijkwaardigheid professioneel hun gecommitteerde inbreng (om tot realisatie te komen) hebben. Een Integraal Plan (zoals gevraagd bij de A2 Maastricht: één plan voor Stad en Snelweg) is de basis voor alle andere studies. Eerst de nadruk leggen op dat Integraal Plan, dat heilig verklaren, wat later komt moet daar in passen óf gemotiveerd afwijken. Voor opknippen (als tegenovergestelde van Partnership) is Ballast Nedam geen voorstander. Het Rijk blijft eigenaar van de kering, daar deze onderdeel is van de primaire waterkering in Nederland. Het eigendom van een Getijdencentrale zou mogelijk elders onder te brengen zijn: als onderdeel van het gebied moet dit kunnen worden gewisseld/gerepareerd, zonder nadelige beïnvloeding van de getijdebeweging of primaire waterkering. Minimaliseer als opdrachtgever de inhoudelijke bemoeienis met de activiteiten die de bouwer toevertrouwd is en focus permanent op het doel: wat moet worden bereikt met het bouwwerk? Stuur op functionaliteit, kwaliteit van het product, inpassing, communiceren, tijd en geld. Auteurs: C. Klap & D.H. Bouman, d.d Blad 3 van 5 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 39

39 Getijdencentrale Brouwersdam Schriftelijke toelichting vragen Consultatiedocument Scope De sterk inhoudelijke vragen die in het Consultatiedocument worden gesteld neigen tot het geven van richtingen, mogelijkheden en oplossingen. Wij hebben overwogen daar een invulling aan te geven, maar ontberen voldoende voorkennis, van het gebied en van de wensen van de publieke partijen. Daarnaast achten wij het op dit moment genereren van oplossingen te prematuur. Het zien en benutten van kansen om de scope in het kader van waterkwaliteit en veiligheid - de juiste vorm te geven zien wij graag gebaseerd op het voorgestelde Partnership, waarbij op een zakelijke wijze mogelijkheden de revue passeren. Er is een breed scala aan activiteiten denkbaar die toegevoegde inkomsten kunnen genereren, deze vallen echter meestal in de financiële afronding. Ballast Nedam doet een oproep dit vraagstuk realistisch te benaderen: een Getijdencentrale, vakantiepark of jachthaven zal niet de redding zijn van de Businesscase. Onze voorkeur gaat uit naar het scheiden van de primaire waterkerings- en waterregelfunctie van de Brouwersdam van het functioneren van een mogelijke Getijdencentrale. Het realiseren van een doorlaatmiddel in de Brouwersdam is relatief eenvoudig, ervaringen zijn opgedaan in de Haringvlietdam en in de Oosterschelde. De keuze voor een Getijdencentrale zal een belangrijk element in de planning zijn: haalbaarheidsstudie, financiering, ontwerp en werkvoorbereiding vergen extra tijd. Aanbestedingsprocedure Ballast Nedam stelt voor om op basis van een korte aanbestedingsprocedure te komen tot de selectie van één partij, om daar een Partnership mee aan te gaan. Gegadigden zouden kunnen worden geselecteerd op aantoonbare ervaring met een dergelijk DBM(FO)-werk of een qua proces en omvang vergelijkbaar DBM(FO)- werk. Het aanbesteden van het werk in DBFMO-vorm kan voor de componenten F (Finance) en O (operate) tot vertraging leiden. Financiers wensen inzage in de Businesscase, de exploitatie kan bij de bouwer hooguit in het kader van beschikbaarheid worden ondergebracht: de opbrengsten uit de Getijdencentrale zullen naar alle waarschijnlijkheid een nauwelijks concreet te kwantificeren risico blijven. De selectiecriteria zijn minder hard en zullen vooral liggen op het vlak van samenwerking: het totale team gaat het doen. Bij eerdere tenders is door Rijkswaterstaat voldoende ervaring opgedaan (best value procurement, interviews, team-assessments, concurrentiegerichte dialoog): de aandacht hiervoor wordt nog steeds onderschat. Voorwaarde is dat personen in de kernteams zich conformeren aan het project: een wisseling van personen moet worden voorkomen. Daarnaast kan worden gedacht aan selectie op basis van een Plan van Aanpak, oplossingsrichtingen en een grove Businesscase. In tijd gezien: uitvraag, voorselectie na 3 maanden (3 partijen), interviews/teamgeest 3 maanden (intensief en met elkaar), keuze voor 1 Partner en selectie gehele team (van opdrachtgever en opdrachtnemer) na 6 tot 8 maanden. Wij dagen de opdrachtgever uit om keuzes te maken: uiteindelijk is elke bouwer die het werk niet krijgt ongelukkig, op welke wijze het ook is aanbesteed. Er zijn meer bouwers/combinaties die het kunnen, er blijft er één over. Ook hier geldt: beter korte pijn dan zeurpijn. De door de opdrachtgever gemaakte keuze moet transparant zijn. Trechtering: van 3 naar 1, zoals hiervoor aangegeven. Adviseurs oplossingsgericht inzetten, de opdrachtgever stuurt en beslist: denken, kiezen en de uitdaging aangaan. Wat betreft de vervlechting van procedures: laat de gekozen bouwer met de opdrachtgever als team (Partnership) de planprocedures doorlopen. Bij de A2 Maastricht is dit succesvol gebleken: samen doen, daarbij de instanties vroeg betrekken. Auteurs: C. Klap & D.H. Bouman, d.d Blad 4 van 5 40 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

40 Getijdencentrale Brouwersdam Schriftelijke toelichting vragen Consultatiedocument Reserveer met elkaar voldoende ruimte en flexibiliteit voor tegenvallers en compensatie. Positieve invloeden op de Businesscase moeten weloverwogen meegenomen kunnen worden. Nawoord Het gebied is cq. de stakeholders zijn gebaat bij een veilige, functionele en kwalitatief goede oplossing. De overheden blijven hiervoor altijd aansprakelijk. De bouwer moet dat begrijpen en de opdrachtgever bijstaan in het bereiken van diens doel. Als stakeholders, overheden en de bouwer elkaar verstaan ligt hier een prachtige kans om te bouwen aan blijvende kwaliteit. Auteurs: C. Klap & D.H. Bouman, d.d Blad 5 van 5 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 41

41 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo 42 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

42 CATEGORIE 1 - INPUT T.B.V. DE RIJKSSTRUCTUURVISIE GREVELINGEN EN VOLKERAKZOOMMEER 1. Welke elementaire zaken moeten er in uw visie in de Rijksstructuurvisie Grevelingen-Volkerak komen te staan m.b.t. de getijdendoorlaat en welke beperkingen moeten worden vermeden? Wel Functionele eisen m.b.t. water niveau in Grevelingen en Volkerak en dan niet 1 niveau maar aanvaardbare ranges Eisen met betrekking tot water berging Verversing snelheid van het water in Grevelingen en Volkerak Niet Eisen over de discharge curves door de inlaat Eisen over operation modus van tidal power plant one way/two way Installed capacity niet vastleggen Load factor niet vastleggen 2. Op dit moment zien wij als minimale randvoorwaarden voor het getij op de Grevelingen: (a) getijslag van 50 cm; (b) middenpeil (-0.10 cm) NAP; (c) getijdencyclus volgt binnen een bandbreedte de natuurlijke cyclus (2x daag eb en vloed). Zijn deze randvoorwaarden passend voor een optimale business case? Nee, met het vastleggen van een getijdeslag, middenpeil en het volgen van de natuurlijke eb-vloed cyclus beperk je de optimalisatie mogelijkheden van een getijdencentrale. Het verhang zit met een hogere macht in de vermogensvergelijking daarom kan het gunstig zijn om af te wijken van het alleen maar gedempt volgen van de natuurlijke getijdeslag. (a) Een getijslag van 50 cm wordt op dit moment als onvoldoende gezien om een efficiënte getijdencentrale te ontwerpen, graag zouden we dit willen oprekken tot ongeveer 100 cm. (b) Een middenpeil van (-0.10 cm) NAP gaat uit van een tweezijdig werkende getijdencentrale. Na optimalisatie zou wel eens kunnen blijken dat een in één richting werkende centrale met een offset middenpeil meer energie op wekt. Een positief bij effect van het verlagen van het middenpeil in de Grevelingen zou kunnen zijn dat de zoute kwel afneemt. (c) Om een getijdencentrale efficiënt te kunnen runnen moet je gedurende de getij cyclus momentaan alles dicht houden om verhang op te bouwen, dit resulteert in momenten van stil staand water in de Grevelingen en relatief snel variërend water als de centrale aan staat B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.1 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 43

43 Welke randvoorwaarden zijn minimaal nodig in verband met de snelheid waarin het getij mag/kan bewegen? Zo minimaal mogelijke beperkingen met betrekking tot de snelheid waarin het getij mag bewegen. De maximale duur waarin het systeem totaal dicht mag zijn om verhang op te bouwen. Of het water sneller mag stijgen dan het natuurlijke getij, het kan gunstig zijn om de centrale langer dicht te houden en dan een kortere tijd met meer vermogen te genereren. Wat is volgens u de te verwachten optimale doorlaatcapaciteit van de getijdencentrale en het ruimtebeslag daarvoor in de Brouwersdam? Voor een volgende getijden (traditionele) centrale zou dit ongeveer 4000m 3 /s piek zijn maar voor een geoptimaliseerde centrale zou dit wel eens het dubbele kunnen zijn. Buiten de centrale zelf kan het economische aantrekkelijk zijn om spuisluizen aan het systeem toe te voegen. Kunt u een inschatting geven van de minimale doorlaadcapaciteit (al dan niet met een bandbreedte)? De minimale doorlaat capaciteit zal orde grote op 4000m 3 /s liggen om een getijde slag van 0.5m te genereren 3. Hoe kijkt u aan tegen scopeverbreding van de getijdencentrale, met extra functies op/nabij de Brouwersdam? Welke extra functies/functionaliteiten ziet u, en welke zijn volgens u haalbaar? Zie ook vraag 1 van categorie 3. In 2009 heeft BAM samen met LOLA en Deltares mee gedaan aan de Delta Water Award. Dit heeft geleid tot de winnende inzending Van Meer naar Delta. Hierin zijn een aantal scopeverbredingen genoemd waaronder: Toeristisch punt op Brouwersdam o Zeejachthaven o Hotel/restaurant o grand café Schutsluis van Grevelingen naar Noordzee Ecolodges op eilanden in Grevelingen en Volkerak Duik reservaat met harde substraten om mooie onderwater biotopen te supporten Zeilschool B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.2 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

44 Ecolodges Zeejachthaven Hotel/restaurant Schutsluis 4. Hoe opportuun is de verbreding van de scope met de Grevelingendam (doorlaat Grevelingen/Volkerak-Zoommeer, vergroten van het bekken), voor het project en in het bijzonder de getijdencentrale? Een vergroting van het bekken levert lineair met de vergroting meer vermogen op. Voor de haalbaarheid van het plan is het positief om het Volkerak- Zoommeer mee te nemen in het getijdegebied B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.3 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 45

45 CATEGORIE 2 - INPUT T.B.V. DE KEUZE VOOR DE STRUCTUUR VAN HET PROJECT 1. Welke van de bovenstaande vormen heeft uw voorkeur en waarom? Welke eventuele interface risico s ziet u? Indien u voor een DBFM(O) kiest: wat zijn de drie belangrijkste aanpassingen op het standaard RWS DBFM contract die volgens u noodzakelijk en/of aanbevelingswaardig zijn (ook met inachtneming van mogelijke alternatieve financieringsmethoden)? Ziet u eventueel een ander publiek privaat samenwerkingsmodel? 2. Acht u private financiering mogelijk bij opties (b) en (d)? Welke (typen) partijen zouden dat kunnen zijn en hoe zouden die geïnteresseerd kunnen worden? 3. Welke rol moeten of kunnen de energieproducenten, leveranciers en andere partijen in de energiemarkt bij dit project spelen? 4. Wat ziet u als de belangrijkste risico's en welke partijen zou die risico's het beste kunnen dragen? Op welke wijze kunnen deze risico's zoveel mogelijk worden beheerst? 5. Kan het project volgens u in meerdere contracten opgeknipt worden? Zo ja, in welke? Is dat wenselijk, of zou dat leiden tot o.a. een hogere publieke bijdrage en additionele interface risico's? Wie zou volgens u de eigenaar moeten zijn van de constructie, de turbines en de overige installaties? 6. Op welke wijze kunnen lokale stakeholders het beste verleid worden om deel te nemen aan het project, en om de business case en het maatschappelijk draagvlak te versterken? Zie ook vraag 6 van categorie Hoe borgen wij de veiligheid van de waterkering bij een private of semi-private exploitatie (model (b) of (d))? De turbines kunnen in sommige scenario s onderdeel zijn van de primaire waterkering. Bovenstaande vragen zijn beantwoord in onderstaand stuk. Ons begrip van de totale business case: Het doel van de Getijdencentrale Brouwersdam is om de waterkwaliteit in de Grevelingen te verbeteren door middel van het creëren van een opening in de bestaande Brouwersdam. Het is daarnaast de bedoeling om een getijdencentrale in de opening van de Brouwersdam te realiseren, om daarmee duurzame energie op te wekken. Door de verkoop van de energie die daarmee wordt opgewekt wordt beoogt om de financiële haalbaarheid van het project te verbeteren. Het totale investeringsvolume van de werken aan de dam inclusief de getijdencentrale wordt ingeschat op circa EUR 400 miljoen B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.4 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

46 Onze voorkeur voor de structuur van het project Het project omvat in principe twee soorten werken: (i) de werken aan de Brouwersdam om te voorzien in de doorlaat van water (de doorlaat of opening ) en (ii) de getijdencentrale t.b.v. de opwekking van duurzame energie. Het is goed te onderkennen dat beide onderdelen een ander karakter hebben, met name wat betreft de onderhoudsfase, dat wil zeggen na de afronding van de bouw. Wat betreft de opening zal het met name gaan om het onderhoud van de infrastructuur en het laten functioneren van de spuifunctie, terwijl het bij de getijdencentrale ook gaat om de exploitatie en de daaraan verbonden risico s (prijs en volumerisico). Vanwege deze verschillende karakteristieken gelden andere voorwaarden voor een succesvolle aanbesteding. Niettemin zouden beide onderdelen wel in één opdracht aanbesteed moeten worden. Dit zorgt namelijk voor een optimale efficiëntie en beheersbaarheid van de interfacerisico s tussen beide onderdelen. De opdrachtnemer is alleen dan in staat om het ontwerp, de bouw en het onderhoud van beide onderdelen optimaal op elkaar af te stemmen waarmee de meest efficiënte en kostenoptimale oplossing kan worden gevonden. Hierna behandelen we eerst voor zowel de opening als voor de getijdencentrale de voorwaarden voor een succesvolle aanbesteding. Daarna geven wij aan op welke wijze deze werken het beste gecombineerd in de markt gezet zouden kunnen worden. Werken aan de Brouwersdam De werken aan de Brouwersdam lenen zich uitstekend om door middel van een DBFM project (op basis van een beschikbaarheidsvergoeding) aan te besteden. Deze contractvorm is in de afgelopen jaren meerdere keren succesvol toegepast. Voorbeelden zijn (meest recent) de verbreding van de A12 tussen Utrecht-Lunetten en Veenendaal, de vernieuwing van de N33 tussen Assen en Zuidbroek en de verbreding/aanleg van de A15 tussen de Maasvlakte en knooppunt Vaanplein. Uiteraard kunnen deze werken ook op andere (meer traditionelere) manieren in de markt worden gezet, maar dan worden de voordelen van de DBFM contractvorm niet benut. Deze voordelen zijn met name: een optimale benutting van de creativiteit en ervaring van marktpartijen, de risico s liggen bij die partijen die deze het beste kunnen beheersen (voor de meeste risico s geldt dat dit de private partij zal zijn), de beoogde opdrachtnemer wordt voor verantwoordelijk voor de bouw en het onderhoud en de beschikbaarheid gedurende een langere periode. Dit leidt tot optimale afwegingen op het gebied van lifecycledenken en bovendien worden bouw en onderhoud optimaal op elkaar afgestemd, budgetoverschrijdingen en vertragingen komen in beginsel voor risico van de opdrachtnemer, er bestaat langdurige zekerheid over de kosten van het project, DBFM projecten zijn over de looptijd van het contract aantoonbaar 15% tot 30% goedkoper voor de opdrachtgever. De aanbesteder zou voor de Brouwersdam zeer goed gebruik kunnen maken van het standaard Rijkswaterstaat DBFM contract en dan met name het contract dat door Rijkswaterstaat de komende jaren wordt gebruikt bij de aanbesteding van het sluizenprogramma (de sluizen bij Limmel, Eefde, de B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.5 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 47

47 Beatrixsluis, IJmuiden Terneuzen en de vernieuwing van de Afsluitdijk). De aanbesteder zou tegelijkertijd kunnen profiteren van de kennis en ervaring die Rijkswaterstaat in deze projecten opdoet. Het zou daarbij onze sterke voorkeur hebben om zo min mogelijk aanpassingen te maken op het standaard DBFM contract zoals dat door Rijkswaterstaat wordt gebruikt. Dit leidt tot aanzienlijke efficiëntie tijdens de aanbesteding, een betere toegankelijkheid voor marktpartijen en tot een optimale financierbaarheid. Aanpassingen op het betalingsmechanisme zouden mogelijk wel noodzakelijk zijn om de belangen van de publieke en private sector parallel te laten lopen. De looptijd van het DBFM contract zou volgens ons tussen de 20 jaar (gebruikelijk voor infrastructurele projecten) en 30 jaar (gebruikelijk voor sluizen projecten) moeten liggen. De uiteindelijke looptijd zou vooral afhankelijk moeten zijn van de omvang en frequentie van de investeringen die gemoeid zijn met groot onderhoud aan het werk. In Frankrijk is recentelijk ervaren dat 40 jaar ook mogelijk is. Een dergelijke lange looptijd heeft echter niet onze voorkeur omdat financiering met een dergelijke lange looptijd moeilijk te arrangeren is. De afgelopen jaren zijn op basis van DBFM contracten een verscheidenheid aan projecten met private kapitaal gefinancierd. Banken en institutionele beleggers (pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen) treden daarbij op als vreemd vermogensverschaffers. De partijen die het werk uitvoeren (doorgaans bouwbedrijven, soms in combinatie met financiële investeerders zoals pensioenfondsen) treden meestal op als eigen vermogensverschaffers. Getijdencentrale De getijdencentrale zou zich het beste lenen om door middel van een concessie in de markt gezet te worden, waarbij de opdrachtnemer het recht krijgt om de getijdencentrale te ontwerpen, bouwen, financieren, onderhouden en om die gedurende een vooraf vastgestelde periode te exploiteren. Afhankelijk van met name de totale benodigde investeringssom, de onderhoudskosten en de opbrengst van de opgewekte energie zal de concessie een bepaalde waarde vertegenwoordigen. Deze waarde zullen de potentiële opdrachtnemers (de gegadigden tijdens de aanbesteding) uiteraard meenemen in hun aanbieding voor het project.. Overigens willen wij wel vast opmerken dat het bij duurzame energieprojecten vaak voorkomt dat de business case een onrendabele top laat zien. Indien een onrendabele top resteert zal deze door de publieke sector afgedekt moeten worden. Een van de belangrijkste voorwaarde voor het succesvol in de markt plaatsen van een dergelijke energie-concessie is dat het prijsrisico van de opgewekte energie niet door de exploitant gedragen kan worden. Door middel van een SDE+ (of vergelijkbare) subsidie kan dit risico (grotendeels) worden afgedekt door de (centrale) overheid. Deze subsidie wordt in de praktijk overigens ook gebruikt voor het afdekken van de onrendabele top. Het moet tijdens de aanbesteding zeker zijn dat deze subsidie beschikbaar is, bij gebreke waarvan het project niet financierbaar zal zijn B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.6 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

48 De looptijd van de concessie zou niet heel veel langer moeten zijn dan de looptijd van de (SDE+) subsidie. De opdrachtnemer c.q. exploitant kan namelijk niet inschatten wat na afloop van de subsidietermijn de energieprijzen en of subsidieregelingen nog van toepassing zullen zijn. Hierdoor zal de exploitant vooraf niet heel veel (financiële) waarde toewijzen aan een veel langere looptijd van de concessie. Het is dan gunstiger om de concessie na afloop van de initiële termijn van 15 jaar opnieuw in de markt te zetten. De afgelopen jaren zijn vele duurzame energieprojecten op basis van een SDE+ subsidie door private partijen gefinancierd. Mits de technologie voldoende bewezen is en de hoeveelheid opgewekte energie (kwh) met voldoende zekerheid kan worden voorspeld, zou dit ook voor getijdencentrales mogelijk moeten zijn. De opdrachtgever dient wel rekening te houden dat indien zij op enig moment maatregelen wenst of neemt, waardoor de stroomopwekkingsfunctie (tijdelijk of blijvend) negatief wordt beïnvloed, de opdrachtnemer gecompenseerd dient te worden voor de verminderende energieopwekking. Werken aan de Brouwersdam en Getijdencentrale gecombineerd Zoals reeds eerder beschreven heeft het onze uitdrukkelijke voorkeur om de twee soorten werken gecombineerd in de markt te zetten. We zien hiervoor twee mogelijkheden: 1. Een gecombineerde opdracht met twee aparte contracten, 2. Een DBFM contract met verrekening van verschil in gebudgetteerde en opgewekte energie Optie 1: een gecombineerde opdracht met twee aparte contracten In deze variant wordt een opdracht in de markt gezet die leidt tot het afsluiten (met dezelfde partij) van twee contracten: 1. Het DBFM contract die betrekking heeft op het ontwerp en bouw van de doorlaat en van de getijdencentrale, alsmede onderhoud van de gehele Brouwersdam maar zonder het onderhoud aan de getijdencentrale (looptijd: bouwfase + 20 à 30 jaar ) 2. Een (overdraagbare) concessie die de opdrachtnemer het recht geeft de getijdencentrale voor eigen rekening en risico te exploiteren (inclusief onderhoud) (looptijd: 15 à 20 jaar) Deze beide contracten kunnen onafhankelijk van elkaar functioneren en het beter of slechter presteren van het ene onderdeel zou geen invloed mogen hebben op de (financiële) prestaties van het andere onderdeel. Dit houdt onder meer in dat tussentijdse beëindiging van het DBFM contract (hetgeen in de praktijk eigenlijk niet voorkomt, maar contractueel uiteraard wel mogelijk is) geen gevolgen mag hebben voor de concessie (en visa versa) en eventuele boetes die worden opgelegd onder het DBFM contract geen invloed hebben op de business case van de energie-concessie. Het bovenstaande geeft de opdrachtnemer de mogelijkheid om na de oplevering van de bouwwerkzaamheden van de doorlaat en getijdencentrale, het onderhoud en de exploitatie van de getijdencentrale (voor eigen risico) over te dragen aan een derde partij (bijvoorbeeld een energiebedrijf) B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.7 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 49

49 Optie 2: één DBFM contract met verrekening van verschil in gebudgetteerde en opgewekte energie In deze variant wordt een DBFM contract in de markt gezet met betrekking tot het ontwerp, constructie en onderhoud van de doorlaat en de getijdencentrale, alsmede de exploitatie van de getijdencentrale. De door opdrachtnemer opgewekte energie wordt (om niet) volledig geleverd aan de opdrachtgever die het op haar beurt levert en verkoopt aan een energiebedrijf (NB: in praktijk zal direct door opdrachtnemer worden geleverd aan het energiebedrijf, maar de opdrachtgever krijgt de vergoeding voor de geleverde energie). De inkomsten van opdrachtnemer bestaan volledig uit beschikbaarheidsvergoedingen, dat wil zeggen de vergoeding voor het onderhoud en het beschikbaar houden van de infrastructuur inclusief getijdencentrale. Daarnaast zullen opdrachtnemer en opdrachtgever periodiek onderling het verschil met elkaar afrekenen tussen de werkelijke opgewekte energie en de hoeveelheid energie die de opdrachtnemer had belooft in zijn bieding in het kader van de aanbesteding. Wij stellen in dit verband voor om tijdens de aanbesteding bij de gegadigden uit te vragen om een zo efficiënt mogelijke getijdencentrale te ontwerpen (tegen een zo laag mogelijke investering) en om gegadigden via de EMVI beoordeling te belonen naarmate de opgegeven hoeveelheid bij de definitieve bieding hoger ligt dan de concurrenten. Daarmee ontstaat een prikkel bij de gegadigden om de energieopbrengst te maximeren bij eenzelfde investeringssom. Doordat de opdrachtnemer in de operationele periode wordt afgerekend op basis van deze opgegeven hoeveelheden, zullen gegadigden deze hoeveelheden zo goed mogelijk proberen in te schatten. Deze tweede variant kan worden toegepast indien geen SDE+ of vergelijkbare subsidie kan worden verkregen en het voor gegadigden als gevolg daarvan een energieprijsrisico zouden hebben. Het nadeel van deze variant voor de opdrachtgever is dat het energieprijsrisico volledig door opdrachtgever wordt gedragen en er daarnaast geen bijdrage (als onderdeel van de SDE+ subsidie) vanuit de centrale overheid is ten behoeve van gedeeltelijke afdekking van de onrendabele top B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.8 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

50 CATEGORIE 3 - INPUT VOOR DE OP TE STELLEN OUTPUTSPECIFICATIES EN SCOPE 1. Welke kansen (zowel publiek als privaat) ziet u om de scope van het project (in tijd, in functies, in fysieke scope) verder vorm te geven (ten opzichte van de realisatie van een basic doorlaatmiddel met getijdencentrale) met als doel om de (zowel publieke als private) business case te optimaliseren? Bij voorkeur geschetst in keuzeopties. Denk bijvoorbeeld aan windenergie, pomp accumulatie functie, recreatie, bezoekerscentrum, verbetering waterkwaliteit, exploitatie andere voorzieningen op of naast de Brouwersdam (sky is the limit) enz. Welke randvoorwaarden zijn hiervoor noodzakelijk? Zie ook vraag 3 van categorie 1. In 2009 heeft BAM samen met LOLA en Deltares mee gedaan aan de Delta Water Award. Dit heeft geleid tot de winnende inzending Van Meer naar Delta, waarnaar wij graag verwijzen. Kopie volledigheidshalve bijgesloten. 2. Op welke wijze kan de getijdencentrale optimaal worden aangesloten op het eletriciteitsnetwerk? Kan een smart-grid benadering hierbij een rol spelen? Omdat getijde energie al lang van te voren te voorspellen is kan de centrale redelijk makkelijk opgenomen worden in de energie behoefte en productie voorspelling. Dit is een groot voordeel boven wind- en zonne-energie. Hierdoor is het belang van een smart-grid lager dan bij andere renewables maar omdat het geen constant power supply is heeft het misschien wel voordelen om het te integreren in een smart-grid. 3. Welke mogelijkheden ziet u om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Op dit moment zijn er geen reden om aan te nemen dat de huidige functies van de Brouwersdam niet in stand gehouden kunnen worden. Wel zal rekening gehouden moeten worden met de effecten van stroming op recreatie Welke (maatschappelijke) risico s ziet u voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen ziet u om deze risico s te mitigeren door de scope goed te kiezen? dat de ecologie/ water kwaliteit anders reageert op het nieuwe getijden regime dan voorspeld en dat wateruitwisseling moet worden aangepast en dit de performance van de getijdencentrale negatief beïnvloed. Mitigatie kan worden gezocht door in het ontwerp wat marge te houden op de minimale eisen efficiency is minder dan vooraf gedacht, omdat de laag verhang turbines nog nooit zijn toegepast. Onze ervaring is dat low head ten koste gaat van efficiency en dat variabel verhang ook nadelig is. Mitigatie kan zijn door hier conservatief mee om te gaan in de ontwerpfase B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.9 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 51

51 4. De Brouwersdam heeft een belangrijke functie voor de waterveiligheid in de Delta. Hoe kunt u de waterveiligheid tijdens de bouw of onderhoud blijven garanderen? Is een bouwstop in het stormseizoen haalbaar, of heeft u hiervoor een andere alternatieve randvoorwaarde? Welke doorlooptijd tussen gunning en operatie verwacht u? Dit is een civiel technische uitdaging, maar we voorzien geen onoverkomelijke problemen. Het makkelijkste is om de nieuwe constructie in het achter talud van de bestaande dijk te bouwen en de bestaande dijk na afloop weg te halen/aan te passen 5. Wat zijn uw antwoorden op de bovenstaande vragen indien een pompfunctie wordt toegevoegd aan de functionaliteit, vanwege de verdere optimalisatie van een waterbergingsfunctie aan de Grevelingen? Is de pompfunctie goed te verwezenlijken met dezelfde installaties als de turbines, of zijn dedicated pompen te prefereren? Met bulb turbines is een pompfunctie te combineren al gaat dit ten koste van de efficiency van genereren. Of dit ook geld voor laag verhang turbines is onbekend. Momenteel zien we meer heil in extra spui sluizen (met beperkte getijslag op de Grevelingen is er altijd mogelijkheid om water in of uit te laten onder natuurlijk verhang) 6. Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de door u verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? De geschatte investering van een getijdencentrale is ongeveer 2 miljoen euro per geïnstalleerde MW. Voor de dam is een richtgetal euro/m 2 doorstroom opening. Gebaseerd op 60 MW geïnstalleerd vermogen en een minimum debiet van 4000 m 3 /s (1300m 2 ) is de te verwachten investering circa200 miljoen Euro. (Dit zijn kosten op niveau 2008 gebaseerd op een getijdencentrale in Canada) De economische levensduur van de civiele constructie en technische installaties zal 20 jaar moeten zijn om het project financierbaar te krijgen. De technische levensduur van de civiele constructie is geschat op 100 jaar en voor de installaties 30 jaar. (de turbines in La Rance draaien nu meer dan 40 jaar, ze zijn nu net met groot onderhoud bezig en de slijtage lijkt mee te vallen). Aansluitend en vooruitlopend op de mondelinge behandeling van vraag B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.10 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

52 Kunt u de financiële opbrengst voor de verschillende varianten van de getijdencentrale kwantificeren? En indien het niet mogelijk is, kunt u een proces schetsen om de opbrengst te kwantificeren. Wat hindert volgens u om de verschillende opties te realiseren? Aan welke randvoorwaarden (technisch, juridisch, budgettaire bijdrage vanuit de overheid, belangen van andere stakeholders) dient volgens u voldaan te zijn om deze opties te kunnen realiseren. De financiële opbrengst kan nu (in deze fase) nog niet in detail worden berekend, dit kan wel als er voldoende studie naar gedaan wordt: Dit kan door de waterstanden en stromingen numeriek te modeleren (stromingsmodel zoals MIKE21/ Delft3D) met een geïntegreerd model waar de getijdencentrale met al zijn karakteristieken in is verwerkt. Voor de prijsvraag Delta Water Award zijn wat initiële berekeningen met betrekking tot waterstanden en stroomsnelheden gedaan zoals hieronder zijn weer gegeven B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.11 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 53

53 7. Welke techniek van het halen van energie uit water is nu volgens u het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom: (a) vispassage; (b) energie-opwekking; en (c) pompen. Bulb turbine 8. Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking ziet u en wanneer is die voor u voldoende beschikbaar met? (bijv. hevel)? Acht u deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? Als de efficiency van een bulb turbine toch tegen blijkt te vallen bij dit lage verhang is het misschien een optie om over te stappen naar instream technologie B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.12 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

54 CATEGORIE 4 - INPUT VOOR DE TE VOLGEN AANBESTEDINGSPROCEDURE 1. Welke aanbestedingsprocedure zou in uw visie moeten worden gevolgd? Wat is volgens u de beste inrichting van die procedure (in hoofdlijnen)? Waar moet in uw visie het zwaartepunt van de aanbesteding liggen? De aanbestedingsprocedure zou ons inziens grotendeels de lijnen moeten volgen van de concurrentiegerichte dialoog zoals ook voor DBFM projecten wordt gevolgd. Het zwaartepunt van de aanbesteding zou moeten liggen op verdeling van de risico s tussen private en publieke sector. In het bijzonder zou de aandacht moeten worden gericht op interfacerisico s met de omgeving die van invloed zijn op (de onderhoudskosten van) dam en de hoeveelheid op te wekken energie. Note: BAM is de mening toegedaan dat er sprake moet zijn van een reële tegemoetkoming in de tenderkosten. 2. Wat zijn volgens u de aangewezen selectie- en gunningscriteria, en wat zou de verhouding moeten zijn tussen de respectievelijke criteria? In geval van de concurrentiegerichte dialoog: wat zijn volgens u goede criteria om de hoeveelheid gegadigden te trechteren? De selectiecriteria van consortia zouden vergelijkbaar moeten zijn met de selectiecriteria zoals door Rijkswaterstaat toegepast bij DBFM projecten en in het bijzonder de selectiecriteria zoals toegepast voor het sluizenprogramma. Ervaring met duurzame energie en/of getijdenenergie projecten van enige omvang zou daaraan kunnen worden toegevoegd. De gunningscriteria zouden een combinatie van prijs (netto contante waarde) en kwaliteit (nader te specificeren) moeten zijn. Indien de opgewekte hoeveelheid energie niet volledig voor rekening en risico is van de opdrachtnemer, dient ook de opgewekte hoeveelheid energie op enige wijze te worden opgenomen in de gunningscriteria. 3. Heeft u een voorkeur voor (enige) vervlechting tussen de publiekrechtelijke medewerking en het ontwerp van de installaties tijdens de aanbestedingsprocedure? Zo ja, in welke mate en op welke wijze? 4. Welke publieke besluiten dienen in uw ogen onomkeerbaar te zijn: (a) op het moment dat de aanbesteding wordt gestart; en (b) tijdens de verschillende stadia van de aanbesteding (en in het bijzonder op het moment van indiening van de Best and Final Offer)? Politieke/bestuurlijke besluitvorming moet definitief zijn bij de start van de aanbesteding. Het noodzakelijke ruimtelijke kader (MER, Bestemmingsplan, etc,) zou voor de definitieve inschrijving vast moeten staan B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.13 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 55

55 5. Wat zouden voor u dealbreakers zijn waardoor u zou besluiten af te zien van het doen van een inschrijving? En wat is voor uw eventuele deelname aan een aanbesteding onontbeerlijk? De voornaamste dealbreaker voor het doen van een definitieve inschrijving is indien risico s met een substantiële financiële impact bij opdrachtnemer worden gelegd die opdrachtnemer niet kan beïnvloeden of beheersen. Hierbij kan worden gedacht aan risico s zoals het wel of niet (tijdig) toegewezen krijgen van een SDE+ of vergelijkbare subsidie (voor zover toewijzing nog niet volledig zeker is bij BAFO) of geen bescherming voor maatregelen van de publieke sector die van negatieve invloed zullen zijn op de hoeveelheid opgewekte energie. De voornaamste dealbreakers voor deelname aan de aanbesteding zijn onvoldoende vertrouwen dat de publieke sector uiteindelijk tot gunning zal overgaan (i.c.m. onvoldoende compensatie indien de publieke sector het project tijdens de aanbesteding stopt), zeer hoge verwachte tenderkosten en/of onvoldoende vertrouwen dat de risico s op een voor de private sector acceptabele wijze worden verdeeld tussen de private en publieke sector waardoor het project niet financierbaar wordt. Tevens zouden te veel aanbiedende Consortia dealbreaker voor deelname aan de aanbesteding zijn B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.14 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

56 CATEGORIE 5 - INPUT VOOR DE PUBLIEKE MEDEWERKING EN INFORMATIEVERSTREKKING Brede steun en medewerking van alle belanghebbenden is essentieel voor het welslagen van een ieder infrastructureel project. Zo kunnen ruimtelijke ordening- en vergunningstrajecten aanzienlijk worden bespoedigd of vertraagd bij lokale mee- dan wel tegenwerking. Een van de belangrijkste publieke belemmering is dat de huidige SDE+ subsidie regeling niet openstaat voor getijdenenergie. Zonder een dergelijke regeling (die het energieprijsrisico mitigeert en de onrendabele top minimaliseert) is het niet mogelijk om de getijdenenergiecentrale voor rekening en risico bij de private sector te laten exploiteren. 1. Welke condities zullen de betrokken overheden volgens u moeten creëren om de getijdencentrale in de Brouwersdam in PPS te kunnen realiseren? Betrokken overheden moeten zorgen voor aantrekkelijke condities waarbinnen maatschappelijk verantwoord kan worden geoptimaliseerd. Te denken valt hier aan bestemmingsplan, milieu assessments en voorbereidende vergunningsbeslissingen. Daarnaast is openstellen van SDE+ subsidies (of soortgelijk) een noodzakelijke voorwaarde voor positieve exploitatie van een energie getijdencentrale. 2. Welke essentiële publieke besluiten moeten volgens u worden genomen en op welk moment (in relatie tot de aanbesteding)? Wanneer? Welke besluiten vooral niet? Zie ook vraag 4 van categorie 4. Op moment van gunning is het wenselijk dat vergunningen voor de installatie verleend zijn op basis van draagkracht uit de omgeving. 3. Welke eisen moeten de betrokken overheden volgens u stellen aan ontwerp, bouw, financiering, exploitatie, onderhoud en/of groot onderhoud/renovatie en overdracht? Welke eisen vooral niet? Welke aandachtspunten ziet u hierbij? Eisen met betrekking tot genoemde zaken moeten zich beperken voor zover ze invloed hebben op de omgeving en de lokale betrokkenen. Vrijheid voor creëren van waarde binnen deze kaders moet worden gewaarborgd. 4. Hoe kan volgens u het ruimtelijk ordening- en vergunningentraject vanuit de publieke projectorganisatie optimaal worden georganiseerd? Zie ook vraag 2 van categorie 4. Een transparant proces met duidelijke en acceptabele doelstellingen is essentieel voor welslagen. Nadruk op communicatie en oog voor bezwaren uit de omgeving waarborgen acceptatie. Vergunningen dienen randvoorwaarden te leveren zonder belemmerend te zijn voor optimalisaties B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.15 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 57

57 5. Hoe kijkt u aan tegen betrokkenheid, inbreng en steun van lokale bewoners en andere belanghebbenden in het proces gericht op totstandkoming van de getijdencentrale? Zie ook vraag 7 van categorie 2. Inbreng van alle betrokkenen in een vroegtijdig stadium is gewenst om tot oplossingen te komen die aan de doelstellingen beantwoord en de goedkeuring kan rekenen vanuit de omgeving. Na definitie van het project wordt inbreng en invloed op ontwerp en uitvoering beperkt en nadruk gelegd op communicatie. 6. Welke publieke belemmeringen (bv. regelgeving) staan uw beoogde aanpak in de weg en wat moet er volgens u gebeuren om die belemmeringen weg te nemen? Een gedegen evaluatie van publieke eisen en belemmeringen moet plaatsvinden en impact op de aanpak moet worden bepaald. In principe wordt aanpak aangepast aan de omstandigheden. Hoewel dit wel beperkingen kan opleveren voor het project resultaat en wel gedacht in geld, budget, kwaliteit en functionaliteit. 7. Op welke wijze kan volgens u een open projectontwikkeling worden georganiseerd en hoe moeten de betrokken overheden hierbij volgens u sturen op referenties en randvoorwaarden? Randvoorwaarden voor project moeten worden bepaald met betrekking tot omgeving (regelgeving, vergunningen en lokale belangen). Deze moeten worden vastgelegd. Binnen dit kader moet transparant (lees: open) worden samengewerkt om tot een waardevol project te komen op basis van gezamenlijk gedragen doelstellingen. Deze zullen leidend zijn bij keuzes en beslissingen tijdens ontwikkeling en uitvoering van het project. Referenties moeten worden beoordeeld in het licht van de doelstelling die wordt nagestreefd. 8. Hoe kan het Tidal Test Centre volgens u worden ingezet ter verificatie-/validatie van proven technology voor de getijdencentrale in de Brouwersdam? Onder welke condities zou u van het testcentrum gebruik willen maken? Het Tidal Test Centre zou niet noodzakelijk behoeven te zijn als gebruik wordt gemaakt van onderzoekresultaten en nog eventueel te verrichten onderzoek van bestaande getijden centrales die jaren in gebruik zijn elders in Europa B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.16 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

58 CATEGORIE 6 - OPTIMALISATIE PUBLIEKE BUSINESS CASE Vragen m.b.t. scope 1. Welke aanpassingen aan de scope voor het gehele project voorziet u om daarmee: (a) De benodigde publieke bijdrage te verlagen; (b) Het rendement van de private business case te vergroten; en (c) De publieke doelen te versterken? 2. Is het nodig om periodiek ( een in de 3 of 5 jaar) ruimte te bieden aan de partijen om gedurende de looptijd van het contract/de concessie scopeaanpassingen mogelijk te maken als de actuele ontwikkeling daar aanleiding toe geeft (denk aan: windenergie, recreatievoorzieningen, scheepspassage maar ook: participatie door andere stakeholders)? In principe is het mogelijk om de publieke business case enigszins te verbeteren door verschillende vormen van duurzame energieopwekking (bijvoorbeeld wind- en zonne-energie) mogelijk te maken. Hierbij moet echter wel bedacht worden dat duurzame energieopwekking (op dit ogenblik) op zichzelf niet rendabel is afhankelijk van subsidiestromen vanuit de centrale overheid. Bovendien leidt dit tot additionele investeringen waardoor het project groter in omvang en (nog) complexer zal worden. Daarnaast kan gedacht worden aan het mogelijk maken van commerciële activiteiten (horeca, parkeren, etc.). De ervaring leert echter dat deze inkomsten veelal relatief beperkt zijn en daardoor van minimale invloed op de business case. Bovendien neemt hierdoor indien de commerciële exploitatie onderdeel uitmaakt van de aanbesteding de complexiteit en het risicoprofiel van het project toe waardoor de haalbaarheid en financierbaarheid van het project in gevaar kan komen. Ons advies is dan ook om het project niet onnodig van meer complexiteit te voorzien. Vragen m.b.t. publieke bijdrage 3. Is er in uw optiek een financiële publieke bijdrage nodig om te komen tot een rendabele business case van het geheel en zo ja: (a) in welke vorm (à fond perdue, garanties, periodieke bijdrage, anderszins); en (b) met (Europese?) subsidie of claim op MIRT-gelden? 4. Of bent u meer gediend met maatregelen aan publieke zijde die (bijv.): (a) leiden tot een versnelling in de besluitvorming; (b) belemmeringen in de wet- en regelgeving wegnemen; en/of (c) tot andere gevolgen leiden? Wij verwachten zonder een substantiële bijdrage in de vorm van een SDE+ of vergelijkbare subsidie van de (centrale) overheid geen rendabele business case. Afhankelijk van de definitieve scope en de omvang en duur van deze periodieke subsidie resteert mogelijk nog steeds een onrendabele top die door de opdrachtgever dient te worden afgedekt. In welke vorm door derden en/of opdrachtgever (vooraf, gedurende constructie en/of periodiek tijdens operatie) zal moeten worden bijgedragen is op voorhand moeilijk aan te geven B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.17 van 18 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 59

59 Vragen m.b.t. rol- en risicoverdeling publiek-privaat 5. Op welke wijze kunnen de verantwoordelijkheden en de kosten van beheer en onderhoud van de Brouwersdam en getijdencentrale het beste worden verdeeld tussen de publieke en private partijen? 6. Via welke achterliggende gedachte kunnen de risico s tussen publiek en privaat optimaal worden verdeeld? 7. Wat ziet u als de grootste risico s voor het welslagen van het project getijdencentrale Brouwersdam? De verantwoordelijkheid met betrekking tot de kosten en beheer en onderhoud van de Brouwersdam en de getijdencentrale kunnen (onder een DBFM contract en/of concessie) in principe aan de private sector worden overgelaten. De achterliggende gedachte die hierbij zou moeten gelden is dat de risico s moeten worden gedragen door de partij die deze het beste kan beheersen of managen. Als grootste risico voor het welslagen van het project Getijdencentrale Brouwersdam zien wij op dit ogenblik of u in staat bent om een acceptabele business case voor uzelf te creëren. Vragen m.b.t. de financierbaarheid 8. Welke publieke zekerheden zijn er nodig voor de private partij om de risico-opslag op de discontovoet te beperken? 9. Welke financieringsopties ziet u om daarmee het projectrisico gedurende de looptijd van het contract/de concessie te beperken en welke randvoorwaarden worden daaraan gesteld? 10. Welke financiële randvoorwaarden zijn voor u essentieel? Het project zal op basis van projectfinanciering gefinancierd dienen te worden. Om een dergelijke financiering mogelijk te maken is het essentieel dat risico s op een juiste wijze tussen de publieke en private sector worden verdeeld en kasstromen met een hoge mate van zekerheid kunnen worden voorspeld. Daarnaast dienen financiers en investeerders een redelijk rendement (in verhouding tot het risico dat zij lopen) te maken op hun financiële bijdrage. Voor goed gestructureerde DBFM en duurzame energieprojecten ligt het rendement voor aandeelhouders rond de 12-15%. Projecten waarbij risico s bij de opdrachtnemer worden gelegd die zij niet kan beheersen of managen en/of een te laag rendement opleveren zullen niet in staat zijn om voldoende financiering aan te trekken en daarmee geen doorgang vinden B-FBR Vragen Marktconsultatie Brouwersdam pag.18 van Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

60 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 61

61 Beantwoording van de schriftelijke vragen: CATEGORIE 1 - INPUT T.B.V. DE RIJKSSTRUCTUURVISIE GREVELINGEN EN VOLKERAKZOOMMEER Het Rijk wil aan het einde van 2013 het onderzoek hebben afgerond nodig voor het kunnen vaststellen, in 2014, van de Rijksstructuurvisie. Hierin zal het Rijk de hoofdzaken van het in dit kader te voeren ruimtelijk beleid beschrijven. Indien de Grevelingen een getijdenwater wordt en in dit kader in de Brouwersdam een getijdencentrale zal kunnen worden gerealiseerd, ligt het voor de hand in de Rijksstructuurvisie de benodigde ruimte te bieden. Ook kan hierin ruimte worden gecreëerd voor een eventuele doorlaat in de Grevelingendam. Schriftelijke vragen 1. Welke elementaire zaken moeten er in uw visie in de Rijksstructuurvisie Grevelingen-Volkerak komen te staan m.b.t. de getijdendoorlaat en welke beperkingen moeten worden vermeden? Beperkingen op ruimtelijke functies (veiligheid, recreatie, visserij, verbetering van de waterkwaliteit) dienen te worden vermeden. Elementaire zaken die opgenomen dienen te worden zijn o.a. het effect /invloedsfeer op de waterbeweging en morfologie op deltaniveau waarbij een vergroting/ verruiming van het gebied aan te bevelen is. 2. Op dit moment zien wij als minimale randvoorwaarden voor het getij op de Grevelingen: (a) getijslag van 50 cm; (b) middenpeil (-0.10 cm) NAP; (c) getijdencyclus volgt binnen een bandbreedte de natuurlijke cyclus (2x daag eb en vloed). In principe geldt hoe groter de getijslag hoe efficiënter de turbine. Wij merken op dat de minimale randvoorwaarde voor getijslag van 50 cm voortkwam uit waterkwaliteit en niet vanuit een optimale business case. De randvoorwaarden 'Middenpijl (-0,10 cm) NAP' en 'getijdencyclus volgt binnen een bandbreedte de natuurlijke cyclus' kwamen als randvoorwaarden voort vanuit waterbeheer en niet vanuit een optimale business case. Kortom, waterkwaliteit en waterbeheer zijn leidend geweest en niet een optimale energievoorziening. Een uitwerking van minimale randvoorwaarden in relatie tot de doelstellingen (minimaal waterkwaliteit versus energievoorziening) is aan te bevelen. Zijn deze randvoorwaarden passend voor een optimale business case? Welke randvoorwaarden zijn minimaal nodig in verband met de snelheid waarin het getij mag/kan bewegen? De randvoorwaarden dienen te worden geoptimaliseerd zodat een optimum gevonden wordt tussen: verbeteren waterkwaliteit; natuur; elektriciteit opwekking; energie opslag; benodigde aanpassingen aan bestaande infrastructuur. Een grotere getijslag zou kunnen betekenen dat bestaande infrastructuur in de Grevelingen zoals steigers, voordammen etc. aangepast moeten worden; kosten aanleg doorlaat, getijdencentrale en aanpassingen omliggende infrastructuur. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg 1 62 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

62 Wat is volgens u de te verwachten optimale dooriaatcapaciteit van de getijdencentrale en het ruimtebeslag daarvoor in de Brouwersdam? Kunt u een inschatting geven van de minimale doorlaadcapaciteit (al dan niet met een bandbreedte)? Hiervoor is nadere detaillering nodig. Een snel antwoord is niet te geven. 3. Hoe kijkt u aan tegen scopeverbreding van de getijdencentrale, met extra functies op/nabij de Brouwersdam? Welke extra functies/functionaliteiten ziet u, en welke zijn volgens u haalbaar? Zie ook vraag 1 van categorie 3. De volgende scopeverbreding (functies /functionaliteiten) zijn ons inziens haalbaar: plaatsen van zonnecellen aan de zeezijde van de Brouwersdam; plaatsen van windmolens op de Brouwersdam en e.v.t. Grevelingendam; uitbreiden bestaande havencapaciteit i.v.m. toename recreatievaart door verbinding Noordzee en Grevelingen; pompfunctie uitbreiding bij functie waterberging Gevelingen; Grevelingen gebruil<en als Energie (bij overcapaciteit aan energie aanvoer beperking van de afkalving van het stand aan de zeezijde en daarmee beperking toeristische achteruitgang van de regio; algehele gebiedsontwikkeling door koppeling van projecten; zeehavenfunctie (verplaatsing vissers Stellendam) met kleine zeesluis. 4. Hoe opportuun is de verbreding van de scope met de Grevelingendam (doorlaat getijdencentrale? vergroten van het bekken), voor het project en in het bijzonder de Positieve effecten van een doorlaat in de Grevelingen/Volkerak-Zoommeer zijn: gebruik maken van het verval over Grevelingendam en Oosterschelde voor efficiëntere elektriciteitvoorziening; de verbreding van de scope met een goede recreatieve nautische verbinding in de Grevelingdam geeft spin-off voor de omgeving, meer doorstroming geeft betere waterkwaliteit en bergingsmogelijkheden voor extra waterveiligheid v.h. achterland. Aandachtspunten zijn: scheepvaart moet rekening houden met getij op het Volkerak-Zoommeer en het Schelde- Rijnkanaal; eventuele extra kosten voor aanpassen van bruggen op Schelde-Rijnkanaal; zoetwatervoorziening Volkerak-Zoommeer; meer stakeholders wat kan leiden tot vertraging van de oor de getijdencentrale is het essentieel dat de Grevelingendam in het verhaal te betrekken, omdat de keuze voor Grevelingendam inhoudelijk samenhang heeft met effect op Brouwersdam. Waterbeheerstechnisch hangen de Grevelingendam en de Brouwersdam samen. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Architectuu, 2 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 63

63 CATEGORIE 2 - INPUT T.B.V. DE KEUZE VOOR DE STRUCTUUR VAN HET PROJECT Wij zien op dit moment de volgende mogelijke project-organisatievormen: (a) een nog op te richten entiteit waarvan de betrokken overheden de aandelen houden besteedt de werken aan en exploiteert het project; (b) de betrokken overheden besteden een concessie aan (aan al dan niet een consortium) om het geheel te voor te financieren, te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde; (c) de overheid/overheden besteden aan via D&C of DBFM(O); (d) private energieproductie door een SPV. Deze SPV draagt bij aan de investering en/of betaalt een jaarlijkse fee; en (e) de rijksoverheid selecteert via een aanbesteding een partner (al dan niet een consortium) om in samenwerking met de overheid het geheel te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde. Schriftelijke vragen 1. Welke van de bovenstaande vormen heeft uw voorkeur en waarom? Welke eventuele interface risico's ziet u? Indien u voor een DBFM(O) kiest: wat zijn de drie belangrijkste aanpassingen op het standaard RWS DBFM contract die volgens u noodzakelijk en/of aanbevelingswaardig zijn (ook met inachtneming van mogelijke alternatieve financieringsmethoden)? Ziet u eventueel een ander publiek privaat samenwerkingsmodel? De keuze van structuur van het project is zeer sterk afhankelijk van het gekozen programma van gebiedsontwikkeling op en rond de doorlaat van de Brouwersdam dit dient nader te worden onderzocht in een Business-case. 2. Acht u private financiering mogelijk bij opties (b) en (d)? Welke (typen) partijen zouden dat kunnen zijn en hoe zouden die geïnteresseerd kunnen worden? De keuze van structuur van het project is zeer sterk afhankelijk van het gekozen programma van gebiedsontwikkeling op en rond de doorlaat van de Brouwersdam dit dient nader te worden onderzocht in een Business-case. 3. Welke rol moeten of kunnen de energieproducenten, -leveranciers en andere partijen in de energiemarkt bij dit project spelen? Knowhow bij exploitatie, distributie naar netwerk, smart-grid ontwikkeling. Investeerders bij gegarandeerde Return On Investment. 4. Wat ziet u als de belangrijkste risico's en welke partijen zou die risico's het beste kunnen dragen? Op welke wijze kunnen deze risico's zoveel mogelijk worden beheerst? Markt onzekerheden energiemarkt, huidige en de veranderde regel - wetgeving landelijk en Europees (subsidieregelingen, milieuregelgevingen). Besluitprocedures betrokken overheden. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg 64 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

64 5. Kan het project volgens u in meerdere contracten opgeknipt worden? Zo ja, in welke? Is dat wenselijk, of zou dat leiden tot o.a. een hogere publieke bijdrage en additionele interface risico's? Wie zou volgens u de eigenaar moeten zijn van de constructie, de turbines en de overige installaties? Dit dient nog nader te worden in de Business-case. 6. Op welke wijze kunnen lokale stakeholders het beste verleid worden om deel te nemen aan het project, en om de business case en het maatschappelijk draagvlak te versterken? Zie ook vraag 6 van categorie 5. Proactieve communicatie is belangrijl< om (passief en actief voor een ontwil<l<eling te realiseren. Dit proces is reeds gestart met het traject rond de Belangrijl< is een lange termijn communicatie-strategie te Belangrijk is om lokale netwerk structuren te investeren en te zorgen dat deze netwerken als onderdeel van de ontwikkeling rond de getijdecentrale betrokken zijn. 7. Hoe borgen wij de veiligheid van de waterkering bij een private of semi-private exploitatie (model (b) of (d))? De turbines kunnen in sommige scenario's onderdeel zijn van de primaire waterkering. Formuleren als topeis in de contracten en afspraken maken over financiële compensatie als de primaire waterkeringsfunctie (en/of waterkwaliteitsfunctie) het opwekken van elektriciteit beperkt. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg 4 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 65

65 CATEGORIE 3 - INPUT VOOR DE OP TE STELLEN EN SCOPE 1. Welke kansen (zowel publiek als privaat) ziet u om de scope van het project (in in functies, in fysieke scope) verder vorm te geven (ten opzichte van de realisatie van een basic doorlaatmiddel met getijdencentrale) met als doel om de (zowel publieke als private) business case te optimaliseren? Bij voorkeur geschetst in keuzeopties. Denk bijvoorbeeld aan windenergie, pomp accumulatie functie, recreatie, bezoekerscentrum, verbetering waterkwaliteit, exploitatie andere voorzieningen op of naast de Brouwersdam (sky is limit) enz. Welke randvoorwaarden zijn hiervoor noodzakelijk? Zie ook vraag 3 van categorie 1. Wij zien de volgende kansen: de Brouwersdam als (recreatieve) gebiedsontwikkeling zowel binnen en met geïntegreerde duurzame energieopwekking vergroot de interesse van marktpartijen; waterkwaliteitsverbetering van de Greveling geeft natuurontwikkeling en exploitatie voor de schelpdierenteelt (vergroten van de concessies), hiervoor is wel minimale doorstroming noodzakelijk; windmolens plaatsen op de Brouwers-/ Gevelingendam en eventueel het Grevelingenmeer te gebruiken als energieopslag. Randvoorwaarden: geen bestuurlijke beperkingen, de veiligheid van de primaire kering dient gewaarborgd te zijn, de veiligheid recreanten en automobilisten dient gewaarborgd te zijn, aandacht is nodig voor hydraulische randvoorwaarden; zonnecellen plaatsen op de dammen. Randvoorwaarden: Voldoende m2 om de investering eruit te halen; combineren met gebiedsontwikkeling van de Grevelingen; zeehavenfunctie met recreatieve zeesluis. 2. Op welke wijze kan de getijdencentrale optimaal worden aangesloten op het elektriciteit netwerk? Kan een smart-grid benadering hierbij een rol spelen? Nader te onderzoeken, een ontwikkeling van een smart-grid zal daar zeker deel van uitmaken. 3. Welke mogelijkheden ziet u om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Welke (maatschappelijke) risico's ziet u voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen ziet u om deze risico's te mitigeren door de scope goed te kiezen? Het behoud van de primaire waterkering functie is een prioriteit. Insteek van een inlaat is de waterkwaliteit verbetering, in samenhang met Natura 2000, ontwikkeling van visserij en recreatie met een mogelijke toevoeging op de vergroting van de waterveiligheid van zuid/midden Nederland. Verkeer zijn wij als geen probleem alsmede de recreatie met daarbij de in acht name van de veiligheidsmaatregelen op/ rondom de inlaat/getijdencentrale. Nader onderzoek is noodzakelijk op maatregelen als gevolg van veranderende morfologie binnen / buitendijks. 4. De Brouwersdam heeft een belangrijke functie voor de waterveiligheid in de Delta. Hoe kunt u de waterveiligheid tijdens de bouw of onderhoud blijven garanderen? Is een bouwstop in het stormseizoen haalbaar, of heeft u hiervoor een andere alternatieve randvoorwaarde? Welke doorlooptijd tussen gunning en operatie verwacht u? Dit dient nog nader te worden onderzocht in de Business-case. 5 Hattum en + Bos - Architectu 66 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

66 5. Wat zijn uw antwoorden op de bovenstaande vragen indien een pompfunctie wordt toegevoegd aan de functionaliteit, vanwege de verdere optimalisatie van een waterbergingsfunctie aan de Grevelingen? Is de pompfunctie goed te verwezenlijken met dezelfde installaties als de turbines, of zijn 'dedicated' pompen te prefereren? Een turbine met pompcapaciteit behoort tot de Dit hoeven geen 'dedicated' pompen te zijn. Een combinatie van beide functies echter wel gevolgen hebben voor zowel pomp- als turbine rendement. 6. Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de door u verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? Investeringen nader uit te werken en te optimaliseren constructies inzetten op technische installaties jaar. in een vervolgfase. Levensduur civiele 7. Welke techniek van het halen van energie uit water is nu volgens u het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom: (a) vispassage; (b) energieopwekking; en (c) pompen. We gaan uit dat met het woord 'functies' eigenlijk 'voorwaarden'/'restricties' wordt bedoeld. Zoals hierboven omschreven (vraag 5) zullen extra eisen/wensen aan de turbine niet ten goede komen van de prestaties (rendement). Een optimalisatieslag zal deze gevolgen kunnen beperken. Nader onderzoek dient uit te wensen welke eisen het meeste gevolg hebben op de primaire functie van de turbine. Prioriteit van de eisen kan hierdoor vastgesteld worden. 8. Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking ziet u en wanneer is die voor u voldoende beschikbaar met? (bijv. hevel)? Acht u deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? Dit dient nog nader te worden onderzocht in de Business-case. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Architectu, 6 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 67

67 CATEGORIE 4 - INPUT VOOR DE TE VOLGEN AANBESTEDINGSPROCEDURE 1. Welke aanbestedingsprocedure zou in uw visie moeten worden gevolgd? Wat is volgens u de beste inrichting van die procedure (in hoofdlijnen)? Waar moet in uw visie het zwaartepunt van de aanbesteding liggen? 2. Wat zijn volgens u de aangewezen selectie- en gunningscriteria, en wat zou de verhouding moeten zijn tussen de respectievelijke criteria? In geval van de concurrentiegerichte dialoog: wat zijn volgens u goede criteria om de hoeveelheid gegadigden te trechteren? 3. Heeft u een voorkeur voor (enige) vervlechting tussen de publiekrechtelijke medewerking en het ontwerp van de installaties tijdens de aanbestedingsprocedure? Zo ja, in welke mate en op welke wijze? Voor bovenstaande 3 vragen geldt in deze fase: De van structuur van het project is zeer sterk afhankelijk van het gekozen programma van gebiedsontwikkeling op en rond de doorlaat van de Brouwersdam. Dit dient nader te worden onderzocht in een Business-case. 4. Welke publieke besluiten dienen in uw ogen onomkeerbaar te zijn: (a) op het moment dat de aanbesteding wordt gestart; en (b) tijdens de verschillende stadia van de aanbesteding (en in het bijzonder op het moment van indiening van de Best and Final a. Toepassing inlaat Brouwersdam, Grevelingen ais waterberging, b. Bij een sluitende business-case voor toepassing doorlaat al dan niet met inpassing van een getijdencentrale gekoppeld aan vastgestelde (recreatieve) gebiedsontwikkelingsprojecten de Brouwersdam. 5. Wat zouden voor u dealbreokers zijn waardoor u zou besluiten af te zien van het doen van een inschrijving? En wat is voor uw eventuele deelname aan een aanbesteding onontbeerlijk? Er moet een mate van zekerheid zijn op partiële dekking van gemaakte kosten dan wel een reëel perspectief op uitvoering van vastgestelde projecten. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Architectuu 7 68 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

68 CATEGORIE 5 - INPUT VOOR DE PUBLIEKE MEDEWERKING EN INFORMATIEVERSTREKKING 1. Welke condities zullen de betrokken overheden volgens u moeten creëren om de getijdencentrale in de Brouwersdam in PPS te kunnen realiseren? Duidelijk kader en prioritering van functies met bijbehorende afspraken. 2. Welke essentiële publieke besluiten moeten volgens u worden genomen en op welk moment (in relatie tot de aanbesteding)? Wanneer? Welke besluiten vooral niet? Zie ook vraag 4 van categorie 4. Onomkeerbaar besluit door de overheden en instanties bij een sluitende business-case voor toepassing doorlaat al dan niet met inpassing van een getijdencentrale gekoppeld aan vastgestelde (recreatieve) gebiedsontwikkelingsprojecten de Brouwersdam. Meer op projectniveau dient er aandacht te zijn voor de volgende onderwerpen: als sprake is van > 50 MW (volgens plannen 60 MW) val je onder de elektriciteitswet en geldt een verplichte Rijks coördinatie van procedures. Daarvoor is geen coördinatiebesluit tenzij vergunningen worden toegevoegd aan de coördinatie, dan wel er vergunningen uit de coördinatie worden gehaald (er is een vaste lijst met vergunningen die onder de coördinatie vallen; het rijk stelt een inpassingspion op. Dit plan wordt gecoördineerd met de overige benodigde vergunningen en besluiten. De Brouwersdam is een waterkering in beheer bij het rijk. Voor de wijziging van de Brouwersdam geldt een projectplanplicht. Deze vervalt echter als er een inpassingsplan wordt opgesteld. Een projectplan is derhalve niet noodzakelijk. Als werkzaamheden door of namens RWS worden uitgevoerd geldt geen watervergunningplicht bij RWS (vrijgesteld op basis van artikel 6.12, lid 2 onder c Waterbesluit). Als er nog beheersgebieden van het waterschap zijn kan daarvoor wel een watervergunning nodig zijn; daarnaast zijn naar verwachting een omgevingsvergunning bouwen en mogelijk milieu, ontheffing Flora- en Faunawet en een vergunning ingevolge de Natuurbeschermingswet noodzakelijk. Beoordeeld moet worden of een MER noodzakelijk is. 3. Welke eisen moeten de betrokken overheden volgens u stellen aan bouw, financiering, exploitatie, onderhoud en/of groot onderhoud/renovatie en overdracht? Welke eisen vooral niet? Welke aandachtspunten ziet u hierbij? High priority eisen: Minimale doorlaat t.b.v. waterkwaliteit verbetering en eisen t.b.v. functie als primaire waterkering en bij waterberging minimale functie eisen. Zeker geen eisen stellen die de techniektoepassingen -uitvoering met bijbehorende ontwerpvrijheid vastleggen. 4. Hoe kan volgens u het ruimtelijk ordening- en vergunningentraject vanuit de publieke projectorganisatie optimaal worden georganiseerd? Zie ook vraag 2 van categorie 4. Vanwege de verplichte coördinatie gaan we ervan uit dat het traject optimaal worden georganiseerd, met 1 aanspreekpunt voor de vergunningen en procedures vanuit het Ministerie. In vooroverleggen waarbij alle bevoegde gezogen aanwezig zijn wordt de nodige voorbereiding verzorgd. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Architectuu' 8 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 69

69 5. Hoe kijkt u aan tegen betrokkenheid, inbreng en steun van lokale bewoners en andere belanghebbenden in het proces gericht op totstandkoming van de getijdencentrale? Zie ook vraag 7 van categorie 2. Draagvlak creëren bij bewoners is essentieel. Dit kan worden bereikt door het houden van voorlichtingsbijeenkomsten, excursies etc. om het nut en noodzaak van het project duidelijk te maken. Via participatie trajecten kan de betrokkenheid in de omgeving worden vergroot. Dit kan als sturingsmiddel worden gebruikt om te voorkomen dat omwonenden zienswijzen e.d. indienen op de vergunningen/besluiten en daardoor de besluitvorming vertragen. Zie tevens antwoord vraag 6, categorie Welke publieke belemmeringen (bv. regelgeving) staan uw beoogde aanpak in de weg en wat moet er volgens u gebeuren om die belemmeringen weg te nemen? Voor nu zien wij nog geen publieke belemmeringen als de besluitvormingen onomkeerbaar zijn en marktpartijen daarmee een zekere mate van garantie hebben. 7. Op welke wijze kan volgens u een open projectontwikkeling worden georganiseerd en hoe moeten de betrokken overheden hierbij volgens u sturen op referenties en randvoorwaarden? Is afhankelijk hoe de overheid het begrip "open projectontwikkeling" definieert. 8. Hoe kan het Tidal Test Centre volgens u worden ingezet ter verificatie-/validatie van proventechnology voor de getijdencentrale in de Brouwersdam? Onder welke condities zou u van het testcentrum gebruik willen maken? Consortium m.b.t. de Brouwersdam actief betrekken bij de opzet en vormgeving van het testcentrum en testen kunnen uitvoeren met bepaalde vertrouwelijkheid Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg 9 70 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

70 CATEGORIE 6 - OPTIMALISATIE PUBLIEKE BUSINESS CASE Algemeen visie voor de business-case: De afgelopen 50 jaar is er met de uitvoering van de Deltawerken hard gewerkt aan de waterveiligheid in de Delta. De laatste 10 jaar wordt er op verschillende niveau aandacht besteed om naast het behoud van de veiligheid van de dijken en het land te werken aan een natuurlijk water beheer. De uitkomst van de te nemen maatregelen is op veel punten nog ongewis. Zeker is echter dat we op dit moment en voor de toekomst de Delta werken opnieuw moeten uitvinden. DE BV Nederland heeft het uitrollen van de Delta werken een enorme kennis vergaard met betrekking tot het veilig maken van Delta's over de gehele wereld. De komende 50 jaar zal de BV Nederland haar kennis over veiligheid en duurzaamheid moeten exporteren. De Delta zelf zal dan net als 50 jaar geleden weer de proeftuin voor de wereld moeten zijn. Een kraamkamer van kustwerken die veiligheid, ecologie en energie samen brengen. Op de eerste plaats is de kwaliteit van het water de zorg voor de waterbeheerder (overheid). In de huidige prognose is voor het herstellen van de waterkwaliteit een doorbraak in de Brouwersdam nodig van ca. 200 meter lengte en zijn de geraamde kosten ongeveer 200 miljoen euro. Anderzijds siert het de overheid om marktpartijen te prikkelen om de noodzaak van de doorbraak te combineren met andere bijkomende ontwikkelingsmogelijkheden. Een getijdencentrale is daar één van. Duurzame energie en het herstel van de Grevelingen. Juist dit multidisciplinair denken is de toekomst. I-Iet combineren van kansen. Dit geldt niet allen voor het Rijk maar ook voor de regio. De regio kan zich duurzaam profileren, de visserij kan groeien en de recreatie kan op zijn minst op waarde blijven. De aanleg van de getijdencentrale zelf biedt ook weer kansen. Kansen voor de regio en de mogelijkheid om een deel van de gemaakte kosten terug te verdienen of om waarde voor de toekomst te creëren maar ook om lokaal enkele knelpunten op te lossen. De afgelopen jaren is er in de regio hard gewerkt en geïnvesteerd om de Brouwersdam als toeristische Hotspot te ontwikkelen. De Duurzame Jachthaven van de Toekomst staat aan de vooravond van de ruimtelijke procedure, volgend jaar start de bouw van het Eco Hotel, het Belevingsbos is gerealiseerd, de Bunkerroute op de Punt is een nieuwe attractie geworden en de RTM lijn is verlengd. Ook de strandtenten op de Brouwersdam hebben een impuls Concert at Sea geniet landelijke bekendheid en de strandopgangen zijn ge-upgrade. Deze investeringen zijn voor niks geweest als de strandafslag aan de Brouwersdam niet een halt wordt toegeroepen en het water van de Grevelingen in toenemende maten in kwaliteit verslechterd. Het strand aan de Brouwersdam is het middelpunt van de recreatieve Hotspot. Door de jaren lange afslag, ca. 40 meter per jaar, heeft het strand vandaag haar minimale oppervlakte bereikt. Het realiseren van nieuw strand zal een van de punten zijn die in combinatie met de getijdencentrale aangepakt zou kunnen worden. Iets verder slibt keer op keer de visserijhaven van Stellendam dicht als gevolg van de veranderde morfologie t.g.v. de aanleg van de tweede Maasvlakte. Het is bekend dat het havenbedrijf Rotterdam heeft geopperd om de visserijhaven te verplaatsen omdat zij nu een levenslange onderhoudsverplichting heeft t.b.v. de bereikbaarheid van de visserijhaven waar veel geld voor nog is en zal zijn. Om de werkgelegenheid voor de regio te behouden is het zeker een onderzoek waard om in combinatie met de getijdencentrale een visserijhaven nabij de Brouwersdam te Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg 10 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 71

71 realiseren. De extra mogelijk hierbij is om te kijken of de visserijhaven gecombineerd een zeejachthaven of zeesluis. kan worden met Al jaren is er de wens van de gemeente Goeree-Overflakkee om een vaarverbinding te realiseren van de Grevelingen naar het Haringvliet. Zo'n verbinden zal een geweldige impuls geven aan de toeristische ontwikkelingsmogelijkheden van beiden wateren. Het is dan ook de moeite waard om te bezien of de water-peilen van Grevelingen en Haringvliet gelijk getrokken kunnen worden. Dit uitgangspunt levert aanzienlijke besparingen op in de kunstwerken die gepaard gaan bij de aanleg en ontwikkeling van de vaarroute. Bij de aanleg van de inlaat/getijdencentrale komt ca m3 zand vrij. Deze hoeveelheid zand maakt het mogelijk om ca. 70 ha land te realiseren in de Noordzee, aan de Brouwersdam. Daarmee is het stand aan de Brouwersdam gewaarborgd en kan de zowel natuur als verblijfsrecreatie aan de Brouwersdam zich verder ontwikkelen. Het huidige Port Zelande en de toekomstige Duurzame Jachthaven (Brouwerseiland) zijn van essentieel belang voor de regionale economie. De spin-off van de twee projecten is vele miljoenen euro per jaar en levert vele honderden banen op. Aan de twee gemeenten wordt dan jaarlijks ruim 1 miljoen euro belasting betaald (per gemeente). Met de mogelijkheden die de doorlaat al dan niet gecombineerd met een getijdencentrale biedt kan centraal in aan de zuidelijke delta een geweldig dynamisch gebied ontstaan met een grote economische waarde voor de regio. Een drietal grote eenheden: van verblijfsrecreatie, een visserijhaven, een marina en natuur. Alles bij elkaar zal de spin-off van het toekomstige gebied vele miljoenen euro's per jaar zijn. Het gebied/regio kan zich duurzaam profileren, de Grevelingen behoud zijn waarde en de visserij kan zich versterken. De combinatie van de genoemde ingrediënten zijn bijzonder en maken elkaar sterker. Een Brouwersdam met Eneraie, Ecoloaie en Economie (E-3). Vragen m.b.t. scope 1. Welke aanpassingen aan de scope voor het gehele project voorziet u om daarmee: (a) De benodigde publieke bijdrage te verlagen; (b) Het rendement van de private business case te vergroten; en (c) De publieke doelen te versterken? Zie ons antwoord bij vraag 1 van categorie 3 en bovenstaande visie. 2. Is het nodig om periodiek ( een in de 3 of 5 jaar) ruimte te bieden aan de partijen om gedurende de looptijd van het contract/de concessie scopeaanpassingen mogelijk te maken als de actuele ontwikkeling daar aanleiding toe geeft (denk aan: recreatievoorzieningen, scheepspassage maar ook: participatie door andere stakeholders)? Private investeerders/ ondernemers hebben uitzicht op een lange termijn zekerheid nodig. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

72 Vragen m.b.t. publieke bijdrage 3. Is er in uw optiek een financiële publieke bijdrage nodig om te komen tot een rendabele business case van het geheel en zo ja: (a) in welke vorm (a fond perdue, periodieke bijdrage, anderszins); en (b) met (Europese?) subsidie of claim op MIRT-gelden? (a) De sluitende business case met getijdencentrale lijl<t zonder publiek bijdrage niet rendabel in de huidige energie markt. (b) Combinatie van subsidie en een claim op MIRT gelden (voor zover beschikbaar). 4. Of bent u meer gediend met maatregelen aan publieke zijde die (bijv.): (a) leiden tot een versnelling in de besluitvorming; (b) belemmeringen in de wet- en regelgeving wegnemen; en/of (c) tot andere gevolgen leiden? Alle drie hebben een positieve invloed op de business-case. Vragen m.b.t. rol- en risicoverdeling publiek-privaat 5. Op welke wijze kunnen de verantwoordelijkheden en de kosten van beheer en onderhoud van de Brouwersdam en getijdencentrale het beste worden verdeeld tussen de publieke en private partijen? 6. Via welke achterliggende gedachte kunnen de risico's tussen publiek en privaat optimaal worden verdeeld? 7. Wat ziet u als de grootste risico's voor het welslagen van het project Getijdencentrale Brouwersdam? Het antwoord op de vragen 5, 6 en 7 dient nog nader te worden onderzocht in de Business-case en is sterk afhankelijk van het gekozen programma optie. Vragen m.b.t. de financierbaarheid 8. Welke publieke zekerheden zijn er nodig voor de private partij om de risico-opslag op de discontovoet te beperken? 9. Welke financieringsopties ziet u om daarmee het projectrisico gedurende de looptijd van het contract/de concessie te beperken en welke randvoorwaarden worden daaraan gesteld? 10. Welke financiële randvoorwaarden zijn voor u essentieel? Het antwoord op de vragen 8,9 en 10 dient nog nader te worden onderzocht in de Business-case en is sterk afhankelijk van het gekozen programma optie. Boskalis - van Hattum en Blankenvoort - Witteveen + Bos - Flowserve - Zeelenberg Architectu 12 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 73

73 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo 74 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

74 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 75

75 76 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

76 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 77

77 78 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

78 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 79

79 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 2 van 7 CATEGORIE 1- input t.b.v. de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer Nederland is net als de gehele wereld in beweging; duurzame energie heeft inmiddels een breed maatschappelijk draagvlak gekregen. Onafhankelijk van de uitfasering van fossiele energie maakt duurzame energie een opmars die niet meer te stuiten is, en zal haar positie naast niet noodzakelijkerwijze in plaats van! fossiele energie verwerven. Eenieder is er van overtuigd dat getijdenenergie daar een belangrijke positie in zal hebben. In tegenstelling tot diverse andere technologieën kent getijdenenergie veel minder bezwaren in het kader van haar omgeving. Ondanks dat zal ook getijdenenergie enige impact op de omgeving fauna, flora en topografie hebben. Alle man-made installaties zullen dat hebben, en onze vraag naar energie nopen ons compromissen te stellen t.a.v. die impact op de omgeving. Een Rijksstructuurvisie dient respect te hebben voor die omgeving, maar ook duidelijk te kennen geven dat een dergelijk compromis gerechtvaardigd is. Voor niets gaat de zon op ; Nederland en de wereld vragen om oplossingen als getijdenenergie, wij moeten deze kans grijpen. Voor het innovatieve Nederland is het ook van belang een thuismarkt voor een enorm exportpotentieel te creëren. Nederland kan met getijdenenergie haar naam en faam op het gebied van watermanagement verder uitbouwen. Getijdenenergie in de Brouwersdam kan daar - net als de Brouwersdam zelf, en de complete Deltawerken een significante bijdrage aan leveren. Een optimale getijdencentrale kent een zoveel mogelijk uitgebalanceerd beeld van eb- en vloedstroming. Daarnaast levert een maximalisatie van de stromingssnelheden van beide getijden, eb en vloed, optimalisatie van de installatie op. Elke technologie voor een getijdencentrale zal haar eigen optimum kennen; daarnaast zullen nieuwe inzichten in de diverse technologieën ook een nieuw optimum t.o.v. het resultaat in de gerefereerde literatuur geven. Vooral de vrije-stromingstechnologie heeft in de afgelopen jaren grote stappen gemaakt. Verder onderzoek is noodzakelijk, zowel voor het inventariseren van de stromingsspectra als de daaruit voortvloeiende optimalisatie van de diverse opties; dit kan een veel gunstiger resultaat voor vrijestromingstechnologie opleveren. Op de vraag of onderzoek naar eventuele verbreding van de scope naar de Grevelingendam, Volkerak- Zoommeer, bekkenvergroting etc zinvol is en leidt tot een gunstiger resultaat op het nu vigerende project is voor IHC op dit moment nog lastig in te schatten. Eén van de mogelijke risico s kan kan zijn dat het geulensysteem van het Grevelingenmeer in beweging zal komen. Gericht/selectief uitdiepen van (gedeeltes van) de diverse bekkens kan een oplossing zijn voor deze specifieke issues. Dit biedt mogelijkheden om de biodiversiteit in het gebied op peil terug te brengen, maar brengt ook risico s met zich mee. Een verkeerd geplaatste opening zal echter ontgrondingskuilen op gevaarlijke plaatsen veroorzaken, die kunnen leiden tot aantasting van de stabiliteit van dammen en dijken. Wij stellen daarom voor om samen met IHE-UNESCO de gevolgen van de opening op het geulenstelsel door te rekenen, om zo de opening optimaal vorm te geven. Waar nodig zullen versterkingen moeten aangebracht, indien mogelijk op een natuurlijke manier zoals door middel van oesterdammen, zoals ook in de Oosterschelde aangebracht. Waar dit in verband met tijdelijke vermindering van de veiligheid noodzakelijk is, stellen wij voor, door middel van kleinschalige baggerwerkzaamheden, het geulensysteem versneld aan te passen zodat het nieuwe evenwicht in beperkte tijd wordt bereikt. Hier kunnen emissieloze oplossingen, zoals ontwikkeld binnen de Zandwin(d)molen voor worden ingezet. 80 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

80 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 3 van 7 IHC Merwede is een Nederlands bedrijf met een sterke Nederlandse basis. We zijn gewend door ons werk en brede scope van projecten samen te werken met verschillende stakeholders zowel binnen als buiten de overheid evenals met verschillende brancheorganisaties. Vanuit die hoek zijn we in staat om concrete behoeften en zorgpunten te adresseren en waar mogelijk daar een oplossing voor te bedenken. Voor ons getijdenproject GOSK in de Oosterscheldekering (zie bijlagen) hebben wij een vrijwel identiek traject met de diverse Zeeuwse stakeholders gevolgd, hetgeen heeft geleid tot een Waterwetvergunning en een vergunning in het kader van de Natuurbeschermingswet; ook voor een Natura2000-gebied. We zijn niet voor niets de 'technology innovator'; vernieuwend denken zit in het DNA van onze organisatie. Lokale stakeholders kunnen betrokken worden door hun behoeften helder te krijgen en daar normen voor in te bouwen in het project zodat de overheid optimaal gebruik kan maken van het creatief vermogen van bedrijven. Ref.: duurzaamheidsverslag Optimalisatie van de projectinvestering van het Rijk kan worden gerealiseerd met een getijdencentrale met zo hoog mogelijke TCO; optimalisatie van de initiële investering, opbrengsten en operationele kosten. Hoewel niet direct aannemelijk, wordt een dergelijke technische optimalisatie mogelijk beperkt door de andere doelen die zijn gesteld voor dit project. Daarnaast kunnen eventuele eisen en wensen van stakeholders eventueel tot sub optimalisatie leiden. Wij gaan er van uit dat er een gedeeld belang is om met alle respect voor de gestelde doelen en alle stakeholders een optimale dam met getijdencentrale te bouwen, uitgevoerd door Nederlandse bedrijven, om onze wereldwijde naamsbekendheid op het gebied van watermanagement verder te versterken. CATEGORIE 2 input t.b.v. de keuze voor structuur van het project (tevens input voor categorie 4 en 5) Het project zal verschillende maatschappelijke en commerciële belangen moeten dienen en gaat tevens gebruik maken van de nieuwste technologieën. Om die reden zouden we de voorkeur geven aan een structuur die a) ruimte biedt aan nieuwe technologieën waarvan de prijs nog moet door ontwikkelen, b) kennis en kunde van verschillende partijen op een gelijkwaardige wijze kan bundelen c) optimaal gebruik kan maken van innovatie financiering en financiële sponsors ook over de streep kan trekken door gerichte subsidies voor de opstartfase te bieden d) de maatschappelijke belangen recht doet. Waarschijnlijk komt een DBFMO contract dan het meest in de buurt; mits de overheid niet enkel naar prijs kijkt, maar ook goede normen stelt op het vlak van duurzaamheid en innovatie track record. Het is eveneens belangrijk om meerdere partijen met elk hun eigen expertise deel te nemen; zodat ambitieuze doelstellingen gesteld kunnen worden en partijen elkaar scherp houden. Private financiering is een optie, maar dan gecombineerd met goede garantie/ verzekeringsinstrumenten en/ of zeer gerichte subsidies. Het moet voor de financiële sponsors helder zijn dat die instrumenten/ subsidies niet met de wisseling van een kabinet weer van tafel verdwijnen, dan is het lastig om tegen aantrekkelijke prijs financiering te krijgen. Als we het hebben over 'irreversible decisions' dan is de voorspelbaarheid van de overheidscommitment ook in financiële support erg belangrijk. Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 81

81 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 4 van 7 Voor het innovatieve Nederland is het ook van belang een thuismarkt voor een - mogelijk enorm - exportpotentieel te creëren. Nederland kan met getijdenenergie haar naam en faam op het gebied van watermanagement verder uitbouwen. Getijdenenergie in de Brouwersdam kan daar - net als de Brouwersdam zelf, en de complete Deltawerken een significante bijdrage aan leveren. Een project waarin Nederlandse bedrijven een hoofdrol spelen, om onze wereldwijde naamsbekendheid op het gebied van watermanagement verder te versterken. Het technische ontwerp van de dam en de getijdencentrale is in grote mate afhankelijk van de te gebruiken technologie. Het opsplitsen van het project in meerdere contracten is daarom minder voor de hand liggend. Civiele en werktuigbouwkundige werken zullen op elkaar afgestemd moeten worden, en tot op detailniveau met elkaar verweven zijn. Daarnaast zullen er verschillende belangen gediend moeten worden; een heldere structuur en verdeling verantwoordelijkheden is belangrijk, evenals een werkend escalatiemechanisme zonder dat dat voor extreme vertraging zorgt. De (regionale) overheid zal zelf ook duidelijk aan moeten geven wat de focus is. Door de behoeften voorafgaand aan de tender te kennen, en aan te geven wat realistisch is en wat niet, kunnen ze vertaald worden naar projectuitvoering. In de tenderfase is het belangrijk dat ruimte wordt geboden voor bedrijven om zelf met innovatieve oplossingen te komen. Voor IHC is het belangrijk dat de we als equipment leverancier de kennis en kunde die we hebben opgebouwd door de jarenlange ervaring op het gebied van maritieme technologie goed kunnen inzetten en mee mogen denken over uitvoering van het project. We kunnen aangeven welke doelstellingen realistisch zijn en waar de ambities hoger kunnen. Wat betreft criteria zou prijs niet per se de doorslaggevende factor moeten zijn; dat leidt tot mogelijk meerwerk in een latere fase omdat partijen niet altijd alles meenemen in de tenderfase en het doet andere zeer belangrijke criteria zoals innovatief vermogen en duurzaamheid tekort. Bovendien is het ook niet zeker dat de prijs die up front wordt gegeven, over de looptijd van het project ook echt de laagste is. Om een optimale TCO (Total Cost of Ownership; het optimale kostenniveau in de bouwfase én de operationele fase) te bewerkstelligen kan de exploitatie c.q. onderhoud van dam en getijdencentrale voor een periode van bijvoorbeeld 5 of 10 jaar meegenomen worden in de aanbesteding. Het zal voor alle partijen Rijkswaterstaat én aanbieders tot voordeel zijn als het project als één geheel wordt aanbesteed. Voor de aanbieders zal het vervolgens zeer voor de hand liggen om e.e.a. in een consortium c.q. een SPV te organiseren. De veiligheid van de waterkering kunnen daarbij eenvoudig worden gewaarborgd met een faalkansmodel, zoals RWS dat o.a. voor de Oosterscheldekering en bijbehorende projecten hanteert. Energieproducenten, -leveranciers en/of andere partijen in de energiemarkt kan een financiële bijdrage opleveren; idealiter zou één of meerdere van dergelijke partijen met de investering in de getijdencentrale eigenaar kunnen worden van de getijdencentrale: daarmee zou iedere partner haar expertise kunnen inzetten in het project. Lokale stakeholders kunnen betrokken worden door hun behoeften helder te krijgen en daar normen voor in te bouwen in het project zodat de overheid optimaal gebruik kan maken van het creatief vermogen van bedrijven. In het geval de energieproductie door een private partij zal worden geëxploiteerd, zal de overheid ruimte moeten geven om de energieproductie zover als mogelijk te optimaliseren. De mogelijk tegenstrijdige belangen van de (private) energieleverancier en de belangen van de overheid in het kader van hoogwaterbeveiliging en doorstroming van de Grevelingen zijn dan een reëel discussiepunt. Hoewel niet alle onzekerheid voor de energieleverancier zal kunnen worden weggehaald, is duidelijkheid over de mogelijk optredende probleemsituaties van enorm belang, en dient de overheid zich te committeren aan heldere afspraken en bijbehorende protocollen om schade voor de energieleverancier zoveel mogelijk te beperken. Situaties die niet zijn te vermijden kunnen eventueel financieel worden gecompenseerd. 82 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

82 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 5 van 7 Scheiding van functies, zoals energieproductie, Pomp Accumulatie, volledige afsluiting van de dam(-opening) of - meer algemeen energieproductie en hoogwater-veiligheid kan mogelijk tot een eenvoudigere set afspraken hierover leiden. CATEGORIE 3 Input voor de op te stellen outputspecificaties De Brouwersdam zal in haar nieuwe hoedanigheid meerdere functies hebben. Naast de veiligheidsfuncties, waterveiligheid in de Delta en de afvoer van grote hoeveelheden rivierwater uit Rijn en Maas, zal opengestelde dam de waterkwaliteit in de Grevelingen weer herstellen. Daarnaast zal mogelijk met private exploitatie de dam ingezet worden voor getijdenenergie. Hoewel getijdenenergie een secundaire of tertiaire functie van de Brouwersdam zal zijn, speelt het in deze consultatiefase, en mogelijk ook in de bouwfase, een cruciale rol. Voor elk van de mogelijk te kiezen getijdentechnologie zal de civiele constructie een andere uitvoering kennen. Bovendien wordt de veiligheidsfunctie afsluiting bij hoogwater mogelijk bepaald door de vorm van de getijdencentrale. De getijdencentrale is mogelijk eigendom van een private partij; één van de te voeren discussies kan zijn of de veiligheid in handen ligt van een private partij. Een optimale getijdencentrale kent een zoveel mogelijk uitgebalanceerd beeld van eb- en vloedstroming. Daarnaast levert een maximalisatie van de stromingssnelheden van beide getijden, eb en vloed, optimalisatie van de installatie op. Elke technologie voor een getijdencentrale zal haar eigen optimum kennen; daarnaast zullen nieuwe inzichten in de diverse technologieën ook een nieuw optimum t.o.v. het resultaat in de gerefereerde literatuur geven. Vooral de vrije-stromingstechnologie heeft in de afgelopen jaren grote stappen gemaakt. Verder onderzoek is noodzakelijk, zowel voor het inventariseren van de stromingsspectra als de daaruit voortvloeiende optimalisatie van de diverse opties; dit kan een veel gunstiger resultaat voor vrijestromingstechnologie opleveren. IHC heeft inmiddels ervaring in het ontwerp van een getijdencentrale in een dam; op dit moment zijn wij bezig met een democentrale in de Oosterscheldekering, het GOSK project. Een beschrijving van het project is bijgevoegd. De overeenkomst met een te bouwen getijdencentrale in de Brouwersdam is zeer groot: turbines worden in de dam geplaatst, waarbij de dam als primaire functie de veiligheid van het achterland tegen hoogwater heeft, met de bijbehorende eisen en wensen t.a.v. de getijdencentrale, en de mogelijkheden en onmogelijkheden die deze situatie creëert. Als we centrale in de Brouwersdam relateren aan die in de Oosterscheldekering: in de Oosterscheldekring wordt een getijdencentrale met een vermogen van 3 MW worden gerealiseerd; in een bruto doorstroomd oppervlak van ca. 200 m2. Omgerekend naar de Brouwersdam, met een breedte van 800 meter en hoogte van ca. 10 meter zal een vergelijkbaar ontwerp een totaal vermogen van ca. 120 MW kunnen hebben. Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 83

83 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 6 van 7 Gezien het feit dat IHC s OceanMill met een democentrale in de Oosterscheldekering wordt geplaatst, zal deze technologie ook zeer goed passen in de situatie van de Brouwersdam; niet allen door de techniek maar ook door de ervaring die IHC inmiddels heeft en verder zal hebben in een vrijwel identieke situatie. Daarnaast zal de OceanMill de optimale oplossing zijn voor de getijdencentrale, aangezien 1. de langzaam draaiende turbine van de OceanMill geen of een minimaal risico zal vormen voor vissen en zeezoogdieren; zowel doordat deze dieren de langzaam draaiende turbine relatief gemakkelijk zullen kunnen ontwijken, als het ontbreken van (significante) onderdrukken als gevolg van de turbines in of rond de getijdencentrale. Onderzoek heeft aangetoond dat onderdruk door snel draaiende turbines de grootste schade toebrengt aan vissen en zeezoogdieren. 2. op basis van de huidige info is een centrale met een geïnstalleerd vermogen van 100 MW reëel lijkt te zijn. 3. net als bij alle andere technologieën, inclusief die van de visvriendelijke bulbtechnologie, de Pomp Accumulatie Functie nog niet is aangetoond. IHC zal als (mede-)eigenaar van de centrale in de Oosterscheldekering uitgebreid ervaring opdoen in het bouwen en exploiteren van een getijdencentrale in een zeer vergelijkbare situatie als de Brouwersdam. Ervaring, ook op het gebied van onderhoud, veiligheid, faalkans van centrale en dam, etc etc Het rendement van een Pomp Accumulatie functie is mogelijk onafhankelijk van de te kiezen technologie niet optimaal. Scheiding van de functies energieproductie en Pomp Accumulatie, met een aparte pompinstallatie voor de laatste functie, zou wel eens een veel betere TCO kunnen opleveren: de aanvullende investering van de pompinstallatie zou dan worden gecompenseerd door een betere efficiency van beide separate installaties, inclusief de bijbehorende operationele kosten. Daarnaast is het goed mogelijk dat de responstijd van een separate pompinstallatie bij hoogwater beter is dan die van de turbines in een getijdencentrale. Ook in het kader van de contractuele issues kan scheiding van de functies energieproductie en hoogwaterbeveiliging/pomp Accumulatie mogelijk een betere, minder complexe optie zijn. IHC denkt graag mee over mogelijkheden om de publieke en private business case te verbeteren. Wij kunnen een grotere of kleinere bijdrage leveren aan technische zaken als Pomp Accumulatie, windenergie, verbetering waterkwaliteit en exploitatie van andere voorzieningen kunnen verder worden besproken, maar ook aan de publieke zaken als recreatie, bezoekerscentrum, inclusief rondleidingen over de dam. E.e.a. kan in de verdere gesprekken worden uitgewerkt. Wij zien wel een groot belang in het zoveel mogelijk beperken van een toch al complex project als de Brouwersdam. Aanvullende zaken als windenergie, exploitatie van andere voorzieningen, een bezoekerscentrum worden bij voorkeur in een aanvullend project gerealiseerd. 84 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

84 Datum 28 oktober 2013 Referentie Project Brouwersdam Pagina 7 van 7 In het kader van risico s; zoals ook in ons huidige project GOSK in de Oosterscheldekering het geval is, is het van belang voor de private eigenaar van een installatie in een veiligheidsobject, dat de potentiële schadeclaim in het geval van schade aan het veiligheidsobject in alle gevallen wordt gelimiteerd tot een van tevoren vast te stellen realistisch bedrag. Een private partij, en/of haar verzekeraar, zal nooit accepteren dat een project een ongelimiteerd risico kent. IHC Tidal Energy Menno Broers Project Manager M +31 (651) T +31 (78) m.broers@ihcmerwede.com Nieuwland Parc 306, 2952 DD Alblasserdam The Netherlands F Bijlage(n) Statement IHC Tideal Energy Duurzaamheidsverslag 2012 Projectbeschrijving GOSK project in de Oosterscheldekering Introductiefilm IHC Tidal Energy Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 85

85 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo 86 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

86 Categorie 1: 1. De beoogde gemiddelde getijslag op het Grevelingenmeer dient in de Rijksstructuurvisie opgenomen te worden. Om vrijheid te geven in de toe te passen techniek raden we aan geen concrete waarde voor het opgesteld vermogen op te geven. Dit gezegd hebbende, is het wel goed om te streven naar zo veel mogelijk vermogen om de afspraken in het Energieakkoord na te kunnen komen. 2. Voor de maximale hoeveelheid getij-energie dient de getijslag op het Grevelingenmeer zo groot mogelijk te zijn. De optimale business case is daarbij afhankelijk van de publieke bijdrage aan dit project. Betreffende het middenpeil en de bandbreedte, dient zo veel mogelijk de natuurlijke cyclus van het getij op de Noordzee gevolgd te kunnen worden. 3. Vergroting van de getijslag op het Grevelingenmeer om consistent te zijn met de Oosterschelde is interessant. Verder zijn interessante extra functionaliteiten om te onderzoeken: Pomp accumulatie, een bezoekerscentrum, wind energie, directe levering aan een industrie die niet continu operationeel hoeft te zijn. 4. Dit lijkt in eerste instantie niet opportuun. Categorie 2: 1. Vraag bij optie a) is of de competenties van marktpartijen in voldoende mate worden ingezet om het project tot een succes te maken. De beperkte verwachte verdiencapaciteit van het totale project (revenuen versus investeringen) maakt optie b) minder voor de hand liggend. Daarbij komt dat in deze structuur de functies van schutten en energie opwekken mogelijk het sterkst kunnen conflicteren. Bij aanbesteden in een D&C contract is ook de vraag of de competenties van marktpartijen in voldoende mate worden ingezet. Aanbesteden in een DBFM(O) kan mogelijk de juiste balans bieden tussen het commerciële belang van de beoogde energieopwekking en het publieke belang van watermanagement. In optie d) is de vraag wat onder de verantwoordelijkheid valt van de energieproducent. De raakvlakken die in deze structuur ontstaan, in combinatie met het (technisch) innovatieve karakter van het project, leveren mogelijk onacceptabele risico s. Onder optie e) past een alliantiebenadering die meerwaarde kan bieden in met name gezamenlijke kennisontwikkeling. Dit vraagt wel om een duidelijke toedeling van taken en verantwoordelijkheden in het partnership. In een eerste beschouwing lijken optie c) met een DBFM(O) contract en optie e) het meest te kunnen bieden. Belangrijkste aanpassingen in de DBFM(O) overeenkomst zijn gelegen in het betaalmechanisme en performance regime (betalen voor beschikbaarheid en/of betalen uit revenuen uit energieopwekking), garantiestellingen vanuit de opdrachtgever of derden en bepalingen inzake (betalingen gekoppeld aan) restwaarde. De Public Private Comparator (PPC) is een instrument om een (financiële) afweging tussen verschillende projectorganisatie- /contractvormen inzichtelijk te maken en de besluitvorming te faciliteren. De PPC geeft, voordat de keuze van aanbesteding is gemaakt, inzicht in de mogelijke meerwaarde van een PPScontractvorm. 2. In beginsel is private financiering mogelijk, maar de financierbaarheid van een concessie of private energieproductie is zeer afhankelijk van de (lange termijn) garanties die door de concessieverlener afgegeven kunnen worden, met name inzake afname en prijsstelling van energielevering. De aard en omvang van het project maken dat de risicoverdeling (in realisatie en in exploitatieperiode) een bepalende factor is. Afhankelijk van het uitgewerkte risicoprofiel kunnen banken, institutionele beleggers en investeerders een rol spelen Een rol als co-financiers in ontwikkel-/constructie-/ operatiefase, en/of - een rol als afnemer van energie met gegarandeerd energietarief (langlopend en relatief hoog tarief t.o.v. reguliere elektriciteitsprijs 4. De publieke investering bestaat uit minstens twee componenten; 1) vergoeding voor het creëren van een doorlaatmiddel 2) realisatie van duurzame energie. Subsidiering van duurzame energie (SDE) is noodzakelijk en het wegvallen hiervan wordt gezien als het grootste risico. Garantie van subsidiering is een beheersmaatregel. De uitgevoerde studies zijn nog schetsmatig van karakter en bevatten daardoor een grote onzekerheid. De verwachting is dat het rendement te klein is en de onzekerheid nog te groot om een aantrekkelijke business case aan te bieden (Financiële) burgerparticipatie met relatief aantrekkelijk rendement, naar voorbeeld van windenergie- en zonne-energieprojecten - afname van duurzaam opgewekte stroom door omwonenden middels een lokale energiecoöperatie (bestaand of op te zetten) - Fondsvorming voor lokale infrastructuur of t.b.v. energie-thema s bij woningen (isolatie, zon PV panelen). BC7319 Notitie Markconsultatie Brouwersdam 21 oktober /3 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 87

87 6. Het borgen van de veiligheid van de waterkering is een wettelijke verplichting, ook voor private of semi-private exploitatie. Toetsing hiervan kan in een gezamenlijk ontwerpproces of via een watervergunning. Categorie 3: 1. Het vergroten van de toegestane getijslag op het Grevelingen biedt kansen om de waterkwaliteit te verbeteren. Verder lijkt een pomp accumulatie functie aantrekkelijk, maar dit zal nader onderzocht dienen te worden. Voor Frankrijk en Groot-Brittannië is aangetoond dat dit aantrekkelijk is, maar de spring-doodtijcyclus in Nederland is minder dynamisch en dit verlaagt de aantrekkelijkheid van pomp accumulatie Aanleggen van een tijdelijke weg, gebruik maken van huidige robuustheid van de Brouwersdam en goed informeren recreanten. 4. Evident is dat een bouwstop economisch niet aantrekkelijk, aangezien baten pas later gewonnen kunnen worden. Daarnaast wordt opgemerkt dat bij de aanleg met een bouwput in de Brouwersdam (de goedkoopste opties uit de variantenstudie van Haskoning, 2010) het herstellen van de bouwput voor het stormseizoen een dure aangelegenheid is. 5. De pompfunctie is goed te verwezenlijken met dezelfde installaties als turbines. 6. De te verwachten investering bedraagt 500 M conform eerdere studie. Economische levensduur ligt tussen de 20 en 60 jaar. Technische levensduur van de civiele constructie is 100 jaar, werktuigbouwkundige installatie 30 jaar. 7. De bulb-turbine is een bewezen techniek die qua energieopwekking en pompen het meest gunstig is. Vispassage is bij een bulbturbine goed mogelijk, maar nieuwere technieken bestaan met gunstigere vispassage. Niet bewezen technieken zoals de sifontechniek bieden kansen voor een betere business-case. 8. Toepassing van nieuwe technieken kan de haalbaarheid vergroten wanneer een ruimere projecthorizon wordt gekozen. Bestaande technieken bieden voldoende mogelijkheden om het project te laten welslagen. Categorie Ja, gezamenlijk optrekken tussen publieke en private partijen in het ontwerp leidt naar ons inzicht tot het beste resultaat. Bij intensieve samenwerking worden de belangen van beide partijen het beste behartigd. 4. Zie antwoord vraag 2 categorie Categorie 5 1. Er dient duidelijkheid te zijn over de gelden die door de publieke partijen ter beschikking worden gesteld. Er dient duidelijkheid te zijn dat de publieke partijen in hun rol van vergunningverlener zullen meewerken aan het project, zonder kostenverhogende aanvullende eisen die pas later ter tafel komen. 2. De publieke besluiten die de realisatie van de getijdencentrale mogelijk maken, moeten definitief vaststaan. Besluiten die de wijze van uitvoering bepalen, moeten zoveel mogelijk aan de uitvoerende partij(en) worden overgelaten om negatief beperkende randvoorwaarden te voorkomen. 3. De eisen die de betrokken overheden stellen dienen te passen bij de doelen van het project en de functies van de diverse onderdelen. Waarbij de eisen zich dienen te verhouden tot de financiële verantwoordelijkheid die wordt gedragen. 4. Om vanuit publieke zijde een optimale en efficiënte besluitvorming te kunnen garanderen, is het van belang dat bestuurlijke besluitvorming tussen de deelnemende overheden wordt gecreëerd, op het hoogste niveau waarop de gelden ter beschikking worden gesteld. Daaronder opererende proces- en werkgroepen dienen te werken ten dienste van deze bestuurlijke besluitvorming. 5. Het is verstandig partijen/bewoners wiens belang in het geding is vanwege de vijf geplande grote ingrepen, te betrekken bij de uitwerking van de plannen. Daarbij kan een afweging worden gemaakt in relatie tot de kans dat partijen/bewoners de realisatie van het project kunnen/willen tegenhouden. BC7319 Notitie Markconsultatie Brouwersdam 21 oktober /3 88 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

88 6. In beginsel zijn er geen publieke belemmeringen. In het kader van bepaalde regelgeving is het wel mogelijk dat zekere garanties gegeven zullen moeten worden. 7. Ook voor een open projectontwikkeling is het nodig een afgebakend speelveld te bieden. Juist in die afbakening ligt een belangrijke rol voor de betrokken overheden. Helderheid over het speelveld en een stabiele organisatie aan de kant van de betrokken overheden is van belang voor een succesvolle projectontwikkeling. 8. Een open uitwisseling van de ervaringen bij het Tidal Test Centre kan bijdragen aan de ontwikkeling van de getijdencentrale in de Brouwersdam. Waarbij de partij(en) die de verantwoordelijkheid draagt/dragen voor de getijdencentrale de vrijheid houdt tot het maken van keuzes. Categorie 6: 1. In onze beleving is het van belang om een referentieontwerp te maken om te verkennen of de benodigde publieke bijdrage verlaagd kan worden en het rendement verhoogd. Tevens zal het maken van een referentieontwerp de bereidwilligheid tonen, waardoor verwacht wordt dat de marktconsultatie (en daarmee de communicatie tussen publieke en private partijen) soepeler verloopt. 2. Daar zien we nu geen aanleiding toe. BC7319 Notitie Markconsultatie Brouwersdam 21 oktober /3 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 89

89 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo 90 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

90 Categorie 1 - Input ten behoeve van de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak- Zoommeer Voor de Rijksstructuurvisie is het van belang dat er definitief wordt gekozen voor het terugbrengen van het getij in de Grevelingen, en dat wordt erkend dat een stormvloedkering en gemaalfunctie voor de waterveiligheid noodzakelijk zijn. Voor de meest optimale werking van een getijdencentrale is de watersnelheid de bepalende factor. Deze wordt bereikt door zoveel mogelijk debiet door een zo klein mogelijke doorlaat te creëren. Daarbij is voldoende doorlaatcapaciteit voor getijslag nodig om maximaal herstel van de dynamiek te bewerkstellingen. Die speling is belangrijk om eventuele nieuwe inzichten in de breedste zin niet te blokkeren. De nu voorgestelde 0,5 meter lijkt daarmee te weinig. Wij zijn positief over optimalisaties die het gebied verder ontwikkelen, maar onze focus zal liggen op het project de Nieuwe Brouwersdam. Voorbeeld projectontwikkeling Brouwersdam jachthaven met villapark /vakantiepark Tegelijkertijd zien wij relaties met andere projecten, zoals ontwikkelingen voor toerisme, recreatie en visserijsector. Immers: door het terugbrengen van getij worden de kansen voor deze ontwikkelingen sterk vergroot. Wij zijn er van overtuigd dat deze projecten ontwikkeld dienen te worden door partijen die hiervoor de geschikte competenties in huis hebben. De consortia die een doorlaat en getijdencentrale ontwikkelen, realiseren en exploiteren hoeven dit niet per se te zijn. Dit kunnen partijen zijn als ontwikkelaars in de recreatieve sector, die de ideeën voor een jachthaven, vakantiepark, bezoekerscentra, hotel, restaurant, uitkijktoren, bijzondere architectuur/kunst, wildwatercentrum/-baan, hengelsport, duiklocatie uitwerken. Ook voor ondernemers uit de visserijsector die mosselteelt uitbouwen kan dit interessant zijn. Nauw overleg en afstemming tussen de verschillende initiatiefnemers is noodzakelijk. Vermeden moet worden dat de complexiteit onnodig groot wordt, en dat er onwenselijke afhankelijkheden worden gevormd. Wij zien hier een regierol voor de overheid weggelegd. Om het project De Nieuwe Brouwersdam mogelijk te maken zal het marktrijp gemaakt moeten worden. We bedoelen hiermee dat er nog niet voldoende inzicht is in de integrale effecten van een nieuw getij op de Grevelingen. Ook de effecten op lange termijn voor een mogelijk Volkerak Zoommeer, en Voordelta voor waterveiligheid, natuur, milieu, economie. Dit zou naast de korte termijn, juist ook vooral om de lange termijn moeten gaan. Hiernaast is het opheffen of voorkomen van nadelige gevolgen uiteraard van belang, en het creëren van draagvlak. DOOR FOCUS EN GEZAMENLIJKE INSPANNING KOMEN WE TOT EEN MARKTRIJP PROJECT De werkzaamheden die horen bij het marktrijp maken van het project kunnen prima opgepakt worden door publieke en private partijen. Wij denken aan: Beleid Voordelta in dit licht beoordelen op onder andere consistentie en/of knelpunten. Met andere woorden de gewenste ontwikkelingen in Volkerak Zoommeer en Grevelingen zouden niet mogen conflicteren met het beleid voor de Voordelta. De beoordeling van het natuureffect. Volgens huidige wetgeving is behoud habitats en soorten essentieel. De ingrepen gaan uit van een nieuw natuurlijk milieu. Dat heeft vanzelfsprekend tot gevolg dat huidige soorten en habitats verdwijnen en vervangen gaan worden door nieuwe. 2 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 91

91 Het natuureffect zou moeten worden beoordeeld op zijn uiteindelijke resultaat, namelijk herstel van estuariën dynamiek. Inclusief mogelijke oplossingen voor vismigratie. Gevolgen van een nieuw getij voor de oevereconomie en (drink)watervoorziening en waterafvoer. Jachthavens, laaggelegen oevervoorzieningen, inlaten, gemalen e.d. moeten aangepast worden op eb en vloed, terwijl 40 jaar geleden precies andersom werd gehandeld. Psychologisch en financieel is dat best een moeilijke stap. In algemene zin is het belangrijk om begrip te tonen voor de bewoners en gebruikers in het gebied. In één generatie wordt de Grevelingen van de zee afgesloten, zoet, opnieuw zout en nu opnieuw met eb en vloed. Met alle gevolgen van dien. Wij geloven echt wel dat de bewoners en gebruikers de uiteindelijke voordelen zien, maar wel die moeilijke stap moeten zetten. Daarvoor is empathie en draagvlak nodig. Effecten van een doorlaat in de Grevelingendam. In het algemeen is een doorlaat in de Grevelingendam in het belang van een groter schaalniveau. dat wil zeggen de waterkwaliteit Zuidwestelijke Delta en waterveiligheid Rijnmond-Drechtsteden. Ingezoomd op het Grevelingenmeer zorgt het voor meer dynamiek (grotere afvoeren en soms zoetwater uit Hollandsch Diep c.q. Volkerak Zoommeer). Onderzoek/natuurbeoordeling (zoetwater periode als bedreiging voor zoutwaterleven) moet uitwijzen of (zoet)waterafvoer via (zout) Grevelingenmeer (en eventueel zout Volkerak Zoommeer) in extreme omstandigheden (eens per 1400 jaar) opweegt tegen de voordelen van deze extra waterveiligheidsmaatregel. Ingezoomd op de getijcentrale betekent dat de doorlaat in de Grevelingendam een grotere of zelfs noodzakelijke wens is voor pompfunctie van de centrale Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

92 Categorie 2 - Input ten behoeve van de keuze voor de structuur van het project HELDERE ROLVERDELING TUSSEN PUBLIEK EN PRIVAAT Wij zien een heldere rolverdeling tussen publiek en privaat. Publiek heeft de volgende rollen: Initiatiefnemer en regisseur van het project. Bewaker van de waterveiligheid. Bewaker van natuurbehoud- en ontwikkeling. Schepper van draagvlak in de omgeving. Kader scheppend als opsteller van onder andere de Rijksstructuurvisie. Randvoorwaarden scheppend voor succes van dit project. Publiek is daarmee opdrachtgever voor dit project. Privaat creëert een innovatieve oplossing door een goed ontwerp en perfecte uitvoering van de Nieuwe Brouwersdam. Daartoe behoort naar onze mening ook het onderhoud van de dam, doorlaat, waterkering en gemaal. Het onderhoud en de exploitatie van de getijdencentrale, alsook de levering van de geproduceerde energie hieruit zien wij eveneens als een private rol. Wij zien productie en levering van energie als echte private rol. Een integrale opdracht in de vorm van DBMO (Design, Build, Maintain, Operate) voor de Nieuwe Brouwersdam waarin alle levensduurfasen zijn geïntegreerd past hier uitstekend bij. Wij zien hierbij een tweetal fasen van het project: a) Ontwikkelfase: Hierin wordt het project de Nieuwe Brouwersdam marktrijp gemaakt in een samenwerking tussen privaat en publiek. Het integrale effect van het terugbrengen van getij wordt inzichtelijk gemaakt. De keuzes in de Rijksstructuurvisie en aanvullende randvoorwaarden zijn helder. De scope voor het project is uitgewerkt. Deze ontwikkelopgave kan uitgewerkt worden door marktpartijen, die ook echt commitment geven voor de realiseerbaarheid en exploiteerbaarheid van de plannen. De ontwikkelfase eindigt met een publieke besluitvorming over de opgave, en de keuze voor het uitvoerende consortium. Randvoorwaarde is dat marktpartijen voldoende gecompenseerd worden voor de inspanningen in deze ontwikkelfase. b) Uitwerkingsfase: Het consortium met de beste plannen krijgt de opdracht van publiek om het werk (verder) te ontwerpen, te bouwen, te onderhouden en te exploiteren. De randvoorwaarden die de overheden hiervoor moeten scheppen zijn de eisen die horen bij haar rol als bewaker van de waterveiligheid en het natuurbehoud. Deze kunnen in de diverse vergunningen worden geborgd. Een andere noodzakelijke randvoorwaarde is een financiële bijdrage die past bij de uitoefening van de maatschappelijke functies (waterkering, doorlaat getij, natuurontwikkeling, ontwikkeling regionale economie, innovatie en exportpotentieel) van de Nieuwe Brouwersdam. Ook voor de opwekking van duurzame energie zal een publieke bijdrage nodig zijn om de onrendabele top te kunnen dekken. 4 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 93

93 Er is op dit moment geen passend langjarig subsidieregime voor duurzame energie(bijvoorbeeld laagverval getijdenenergie). Dit is een onzekerheid en daarmee een risico voor het project. Het is niet zinvol dat dit risico gedragen wordt door privaat, aangezien het te significant is voor de totale business case. Hiertoe zou een passende regeling getroffen moeten worden die recht doet aan de hogere kostprijs van laagverval getijdenenergie. Een financiële bijdrage in relatie tot innovatieve techniek die op termijn kan leiden tot een sterke kennis exportpositie Nederlandse waterhuishoudkunde is ook heel goed denkbaar. PRIVATE FINANCIERING ALS MOGELIJKHEID MAAR NIET ALS MUST Private financiering zien wij wel als mogelijkheid, maar niet als must. De reden hiervoor is dat private financiers naar verwachting anders tegen de Nieuwe Brouwersdam aankijken dan tegen een regulier PPS project van Rijkswaterstaat of Rijksgebouwendienst, of een regulier duurzaam energieproject. Daarbij spelen drie zaken een rol: Als eerste zit in dit project een productierisico van energie dat normaliter niet in een PPS project zit. Ten tweede ontbreekt afdoende praktijkervaring voor de toepassing van laagverval getijdenenergie onder deze omstandigheden en op deze schaal. Dit kan voor private financiers een potentieel obstakel vormen. Overigens zijn wij zelf van mening dat de individuele componenten grotendeels bestaande, dan wel deels gemodificeerde technologie kan betreffen. De lokale omstandigheden en (vergunnings-eisen) zullen naar onze verwachting een meer dominante factor gaan worden. Over het algemeen geldt dat een combinatie van verschillende activiteiten en karakteristieken - in dit geval een duurzame energieproject in combinatie met een infrastructuur DBFMO project - lastig te financieren is. De opdrachtgever zou het project na realisatie ook kunnen opknippen in de doorlaat en de getijdenenergiecentrale, en vervolgens de getijdencentrale kunnen verkopen aan een private exploitant. In het geval van een DBMO contract, blijft er dan een onderhoudscontract voor de doorlaat en waterkering over. De duurzame energieproductie is dan in handen van een private partij. In het geval van een DBFM contract, blijft er dan een financierings- en onderhoudscontract over, en de duurzame energieproductie is in handen van een private partij. Een gedeelte van de financiering wordt dan afgelost, en de beschikbaarheidsvergoeding kan omlaag. De opdrachtgever zou er ook voor kunnen kiezen om twee biedingen separaat uit te schrijven. Een contract voor de infrastructuur en een contract voor de realisatie van de getijdenenergiecentrale. Het consortium biedt wel op beide contracten (om interface issues te voorkomen). Hiermee kunnen beide (deel)projecten (een standaard DB(F)M project en een duurzaam energie project) separaat gefinancierd/gerealiseerd worden. Hierdoor ontstaat er niet het combinatie effect waardoor het te betwijfelen is of er überhaupt gerealiseerd/gefinancierd kan worden. Het voordeel voor de opdrachtgever is dat er twee zuivere projecten ontstaan met elk hun eigen risicoprofiel. Echter, wij zien dit zelf niet als ideale vorm aangezien de kans zeer groot is dat er sub optimalisatie optreedt en er geen integraal ontwerp gemaakt wordt. Ook ontstaan er na de ontwerpfase additionele interface risico s Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

94 Categorie 3 - Input voor de op te stellen outputspecificaties en scope Bij de beantwoording van de categorie 1 vragen zijn wij al ingegaan op de mogelijke scope van het project. De uiteindelijke technische specificaties van de doorlaat/getijdencentrale kunnen momenteel nog niet worden bepaald. Daarvoor zijn vele aspecten van belang die hierbij een rol kunnen spelen. In principe zijn er drie mogelijkheden voor waterpassage langs de dam, te weten: Er overheen (hevel). Er doorheen (doorlaat). Er onderdoor (syphon). Ruimtebeslag, in te zetten technologie, en andere zaken zijn een resultante van de uitwerking van de business case en ruimtelijke randvoorwaarden. FOCUS OP DE PRIMAIRE UITDAGING Windmolens op een strekdam Toevoeging van andere energievormen en andere functionaliteiten die niet direct de constructie van de dam raken zijn in principe mogelijk, maar staan feitelijk los van de uitdaging die hier voorligt. Functionaliteiten gerelateerd aan de doorlaat in de Brouwersdam, en daarbij synergie voordelen tijdens de realisatie creëren, kunnen wel worden meegenomen in de afwegingen. Wij denken hierbij aan de gemaalfunctie, maar ook aan aanvullende innovatieve oplossingen. Bijvoorbeeld een extra strekdam met getijdenturbines om meer duurzame energie op te wekken. Deze optie biedt tevens ruimte voor extra wind energie, op een windgunstige locatie. Alle mogelijke opties zijn uit te voeren met zekerstelling van veiligheid en doorgang van verkeer en ander gebruik van de dam. Deze keuze heeft meer te maken met het investeringsplafond dan met de technische mogelijkheden. Bijvoorbeeld: een doorbraak door de dam zal per definitie een tijdelijke afdamming aan de zee- of Grevelingenzijde noodzakelijk maken. Doorsnede van een doorlaatconstructie in dam met turbines Ten aanzien van de technologie is een eerste voorlopige inschatting, dat het gebruik van turbines (visvriendelijk) de meest aangewezen methode zal zijn. Deze technologie levert, op basis van de huidige kennis en inzichten, verreweg het beste energetisch rendement ten opzichte van andere technologieën. Echter, dit is niet per definitie de oplossing met het beste economische rendement. Hiervoor zijn onder andere ook de hoogte van investering en onderhoudskosten van belang. De aansluiting van de getijcentrale op het openbare net beschouwen wij als business as usual. De integratie van de getijdencentrale in de productieportfolio van een energieproducent gecombineerd met het voorspelbare productieprofiel en de diverse (zowel markt als techniek) instrumenten die ter beschikking staan om productiefluctuaties op te vangen is goed mogelijk. 6 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 95

95 Categorie 4 - Input voor de te volgen aanbestedingsprocedure WE MOETEN HET PROJECT EERST SAMEN NOG MARKTRIJP MAKEN Zoals in categorie 1 al is toegelicht, voorzien wij een aantal werkzaamheden om het project marktrijp te maken. Voorafgaand aan de uitwerkingsfase moet er nog wel veel gestudeerd worden, om de werkelijke opgave die de geformuleerde problematiek beantwoordt te formuleren. Dit betreft onder meer het integrale effect op natuur, oevereffecten, scope, bestuurlijke procedures en draagvlak. In onze visie is er nog een periode tussen heden en aanbesteding nodig van minimaal één à twee jaar, om deze zaken verder af te stemmen. Ons consortium kan en wil daarbij een zinvolle rol spelen mits dit niet leidt tot uitsluiting voor de aanbesteding van de werken. Wij verwachten dat voor een dergelijke commerciële dienstverlening een marktconforme vergoeding geldt. Door in de planvorming marktpartijen te betrekken zal de kans tot realisatie sterk worden vergroot. Dit geldt vooral voor het gezamenlijk bepalen van de scope en outputspecificaties. Hierna dienen de publiekrechtelijke procedures in gang te worden gezet. Deze zouden op basis van onze en uw ervaring met de tunnel A2 in Maastricht parallel aan de aanbestedingsprocedure kunnen lopen. De aanbestedingsprocedure is een middel voor publieke partijen om de marktpartij te kiezen die het meeste Value for Money levert. Een eerste selectie zal zich moeten richten op de geschiktheid van een consortium op basis van bewezen ervaring en kennis: Complexe civiele werken. Grootschalige energieopwekking. Geïntegreerde opgaven DBMO en/of DBFMO. Uitgaande van de fasering zoals in categorie 2 toegelicht, een ontwikkelfase en een uitwerkingsfase, denken wij aan twee scenario s. De eerste mogelijkheid is dat na bovengenoemde selectie van maximaal drie consortia de ontwikkelfase start. De tweede mogelijkheid is dat de ontwikkelopgave bij een consortium wordt belegd, dat wordt geselecteerd op basis van beste globale planvorming. In de ontwikkelfase werken dus één of meer consortia hun plannen uit, en geven daar ook commitment op af ten aanzien van realiseerbaarheid, onderhoudbaarheid en exploiteerbaarheid. Voor deze fase geldt dat dit substantiële inspanningen vereist, die wel op een passende wijze aan de marktpartijen gecompenseerd dienen te worden. Voordeel van een consortium is dat er door de overheid één maal gecompenseerd moet worden. Voordeel van drie consortia is dat er meerdere oplossingen worden uitgewerkt en de innovatiekracht van de markt optimaal wordt benut. Gunning voor de uitwerkingsfase moeten plaats vinden op basis van de volgende criteria: Zo min mogelijk risico s voor waterveiligheid. Ontwerp en uitvoeringsmethoden met zo min mogelijk overlast voor verkeer en omwonenden. Meest robuust en innovatief ontwerp. Laagste levensduurkosten of bijdrage onrendabele top Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

96 Voordat de aanbesteding start moeten een aantal zaken geregeld zijn: In geval van gedeeld opdrachtgeverschap van de verschillende overheden, dient het samenwerkingsverband of projectbureau voldoende mandaat te hebben om de aanbesteding uit te voeren. Onomkeerbare besluitvorming over het budget en de randvoorwaarden, zoals een besluit over het terugbrengen van het getij. Rijkscoördinatieregeling ten behoeve van de vele vergunningen. Helderheid over hoe tijdig passende investerings- en/of exploitatie subsidies voor duurzame energie productie voorafgaand aan investeringsbeslissingen kunnen worden gegarandeerd. 8 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 97

97 Categorie 5 - Input voor de publieke medewerking en informatieverstrekking Publieke medewerking voor de Nieuwe Brouwersdam is onontbeerlijk. Het creëren van draagvlak in de omgeving doen wij als marktpartij in nauwe samenwerking met de overheden. Om een breed lokaal draagvlak te creëren zijn wij van mening dat alle betrokkenen en belanghebbenden al vanaf het prilste begin aangehaakt moeten zijn en blijven. Betrokkenheid heeft te maken met het begrijpen, meedenken, meedoen en mee realiseren. Dit op het niveau van de oorzaken (5 pijlers MIRT-verkenning), de mogelijke (integrale) oplossingen en de transparante afweging die leidt tot keuzes en besluiten. In alle stadia is een effectieve informatie-uitwisseling (dus tweezijdig!) essentieel. Daarnaast is publieke medewerking nodig voor het organiseren van een Rijkscoördinatieregeling om het verkrijgen van alle benodigde vergunningen te stroomlijnen. EEN STABIELE BESTUURLIJKE OMGEVING IS EEN BELANGRIJKE SUCCESFACTOR Er kan gekozen worden voor vervlechting van publiekrechtelijke medewerking met de verdere uitwerking van het ontwerp. Dit heeft als voordeel dat de creativiteit van de markt maximaal benut wordt. Opdrachtgever stuurt dan op het maximaal invullen van wensen en eisen van zowel de regio, gemeente als het rijk. De volgende uitgangspunten zijn belangrijk: Stabiele bestuurlijke omgeving. Een zo ruim mogelijke afbakening van het plangebied en duidelijke afspraken over de beschikbaarheid van deze ruimte. Geen oplossingen voorschrijven. Geef als opdrachtgever aan welke doelen worden nagestreefd en aan welke voorwaarden de oplossing moet voldoen. Dat betekent in algemene zin: Bestuurlijk (politiek) kiezen aan welke belangen het project tegemoet moet komen, en aan welke niet. Vertalen van de belangen in functies. Het liefst een beperkt aantal en op een zo hoog mogelijk abstractieniveau. Deze functies moeten meetbaar of verifieerbaar zijn. Bij voorkeur wordt ook beschreven hoe ze gemeten of geverifieerd kunnen worden. Kiezen welke functies als eisen worden gesteld en welke niet vereist zijn maar als meerwaarde van de oplossing worden gezien (wensen). Vaststellen van de specifieke noodzakelijke beperkingen en randvoorwaarden voor de totstandkoming van het project. Vaststellen van het beschikbare budget voor planvorming en uitvoering. Afbakening van de scope: wat behoort wel tot het project en wat niet? 9 98 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

98 Categorie 6 - Optimalisatie publieke business case Voor de mogelijkheden tot optimalisatie van de publieke business case nemen wij graag als uitgangspunt de bevindingen als gerapporteerd door Rebel in haar rapport Eindrapportage bevindingen business case getijcentrale dd De belangrijkste resultaten van de business case worden door Rebel als volgt verwoord: ZET HELDERE KADERS NEER EN BENUT DE KRACHT VAN MARKTPARTIJEN Business case algemeen a. De combinatie van grote ramingsonzekerheden en stevige opslagen op de kapitaalskosten maakt dat er grote bandbreedten zijn tussen best-case en worst-case. Juist ook de 65% opslag op de investeringskosten (SKK ramingsmethodiek) heeft hierop nog een versterkend effect. Tijdens de STORM sessies bestond een breed gedragen beeld dat deze opslagen in een volgende fase naar beneden kunnen en moeten. b. Afgezet tegen de omvang van de investering is er tot nu toe bescheiden geïnvesteerd in het maken van ramingen, ontwerpen en business cases. Dit maakt dat het noodzakelijk is om richting verdere besluitvorming te investeren in betere kwaliteit van informatie. c. Marktpartijen geven aan ook daadwerkelijk te verwachten dat besparingen mogelijk zijn op het gebied van de totale investeringen. Ook dit zou in beeld gebracht moeten worden. d. Er zijn geen alternatieven bekeken waarbij een integrale business case gemaakt kan worden door functiecombinaties, bijvoorbeeld: Het ontwikkelen van een getijdencentrale in samenhang met een windpark (mogelijkheid voor kruissubsidie). Het gebruiken van de Grevelingen voor extra opslag van water dat opgepompt is met goedkope stroom (bv. van een windpark) en dat terug omgezet wordt in stroom door de getijdencentrale wanneer de stroomprijs hoog is. De reactie van ons consortium hierop: ad. a) Op basis van onze praktijk ervaring/expert judgement voorzien wij ook dat de onzekerheden gereduceerd kunnen worden. ad. b) Volledig mee eens. Wij voorzien in de beschreven ontwikkelfase dat marktpartijen hun kwaliteiten inzetten om ontwerpvarianten en bijbehorende ramingen op te stellen. Dit is key voor gedegen beslisinformatie. Een mogelijke valkuil is dat er veel aandacht aan proces wordt besteed, en onvoldoende voor de inhoud. ad. c) Besparing die wij voorzien zijn met name gelegen in de balans tussen ontwerp, realisatie en opbrengsten. ad. d) Kruissubsidie met projecten die intrinsiek nog over een onrendabele top beschikken (dat wil zeggen zonder passend subsidie-regime) achten wij niet opportuun. Maar zij kunnen wel versterkend werken daar waar het gaat om gecombineerd en effectief gebiedsgebruik, uitstraling, etc. Het voordeel zit dan meer in de optimale afstemming dan in hogere financiële opbrengsten. Energieopslag is technisch een mogelijkheid, maar studies naar dergelijke accumulatie systemen hebben nog niet tot investeringen in Nederland geleid. Wel zien wij de waarde van de pompfunctie zeker indien hier vermeden kosten in het achterland aan toegekend worden. 10 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 99

99 Financiële resultaten/uitkomsten a. Het projectrendement dat gerealiseerd kan worden op basis van de eerde genoemde uitgangspunten, uitgaande van een horizon van 30 jaar is bedraagt ongeveer 2.6%. b. Hierbij dient aangetekend te worden dat dit rendement een langjarig rendement is. Op korte termijn is het project niet winstgevend er kan dus een financieringsvraagstuk ontstaan. c. Indien de investeringskosten met 20% dalen, stijgt het project rendement naar bijna 4%. d. Het project is, ook met de bodem die in de business case gelegd wordt door de SDE+ vrij gevoelig voor energieprijswijzigingen. Indien de startprijs voor elektriciteit 2 keer zo hoog is als de huidige marktprijzen ( ~85/MWh ipv ~45 MWh) stijgt het projectrendement naar 6.9%. e. Turbineleveranciers en experts geven aan dat turbines veel goedkoper geleverd kunnen worden dan in 2010/2011. Een besparing van meer dan 30% zou mogelijk. Een besparing van 30% op turbinekosten resulteert in een projectresultaat van 3.8%, ook weer gerekend over een periode van 30 jaar. f. Ondanks de grote onzekerheden (ramingen, subsidies, publieke bijdrage, etc.) is er een positieve business case. De marges zijn vooralsnog wel bescheiden. g. De resultaten zoals die er nu liggen geven voldoende aanknopingspunten om in te zetten op een verbetering van de business case. Middels de optimalisatie van het project dient gewerkt te worden aan een langjarig rendement van ruwweg 10 tot 12% om voor private partijen de investering aantrekkelijk te maken. h. Om dichterbij een financierbaar project te komen dient verkend te worden welke optimalisaties mogelijk zijn, door: o Toepassing state-of-the-art technologie en bouw- en werkprocessen. o Middels betere ontwerpen en ramingen grotere zekerheden te verkrijgen (lagere investeringen, minder spreiding in de ramingen). o Meer zicht te krijgen op subsidiemogelijkheden en publieke bijdragen. o Eventuele functiecombinatie (bijvoorbeeld met windenergie). De reactie van ons consortium hierop ad. a) 30 jaar is ongelijk aan de looptijd van business cases op basis waarvan private partijen een investeringsbeslissing zullen nemen. Wij hanteren daarvoor als leidende parameters de contractduur en/of exploitatierecht, de technische levensduur, de duur van duurzame energiesubsidietoekenningen. ad. b) Private financiers zullen dezelfde parameters hanteren als onder ad. a) genoemd. ad. c) - ad. d) Hierbij wordt aangetekend dat de SDE+ het principe van communicerende vaten kent. De bijdrage vanuit SDE suppleert de marktprijs tot een vast niveau. Een stijging van de energieprijzen achten wij, gezien de marktvooruitzichten, voorlopig niet opportuun. ad. e) Deze tendens is ons uiteraard bekend, in de praktijk zal blijken op welk niveau de technologie ingekocht kan worden, er zijn nog weinig referenties voor grootschalige opwek. ad. f) Dit is echter voor de markt geen financierbare case, zoals ook onder ad. g) naar voren komt. ad. g) De genoemde marktrendementen zijn minimaal vereist om tot private investeringsbeslissing en bancaire/private financiering te komen. ad. h) Eens, deze optimalisaties werken we in de ontwikkelingsfase graag in samenwerking met u uit Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

100 Beantwoording vragen consultatiedocument door marktpartijen I. Ballast Nedam II. III. IV. BAM Boskalis /van Hattum en Blankenvoort/Witteveen+Bos /Flowserve/Zeelenberg Architectuur Heijmans V. IHC Merwede VI. VII. VIII. Royal HaskoningDHV Strukton /DELTA /Van Oord /ARCADIS Tocardo Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 101

101 Vragenlijst consultatie Brouwersdamgrevelingenmeer getijcentrale Categorie Welke elementaire zaken moeten er in uw visie in de Rijksstructuurvisie Grevelingen-Volkerak komen te staan m.b.t. de getijdendoorlaat en welke beperkingen moeten worden vermeden? Geen beperking met betrekking tot aantal turbines of hoeveelheid geinstalleerd vermogen. Er moet een maximaal toelaatbare getijslag geherintroduceerd worden in de Grevelingen. Dat wil zeggen, maximaal binnen de grenzen van de veiligheid. De nieuwe Brouwersdam moet als doel hebben zoveel mogelijk energie op te wekken uit de getijwerking. Hiermee zal Nederland zich weer profileren als waterland en kan de opgedan kennis geexporteerd worden naar het buitenland. 2. Op dit moment zien wij als minimale randvoorwaarden voor het getij op de Grevelingen: a) getijslag van 50 cm; b) middenpeil (-0.10 cm) NAP; c) getijdencyclus volgt binnen een bandbreedte de natuurlijke cyclus (2x daag eb en vloed). Zijn deze randvoorwaarden passend voor een optimale business case? Voor de Tocardo turbines is in feite alleen de stroomsnelheid van belang. Waterpeil en getijslag beinvloed de werking van de turbines niet in directe zin, het bovenstaand is in lijn met de, meerjarige, ervaringen van Tocardo in de spuikoker van de Afsluitdijk. Welke randvoorwaarden zijn minimaal nodig in verband met de snelheid waarin het getij mag/kan bewegen? De stroomsnelheid moet minimaal 3 m/s (meter per seconde) bedragen. Beneden deze snelheid werken de Tocardo turbines wel maar wordt een commercieel project erg lastig omdat het rendement van de turbines te laag is. Naast stroomsnelheid is ook de full load factor van belang. Oftewel de tijd (factor) dat de maximale stroomsnelheid (full load) voor komt. Voor een getij project ligt deze factor doorgaans rond 35-40%. Wat is volgens u de te verwachten optimale doorlaatcapaciteit van de getijdencentrale en het ruimtebeslag daarvoor in de Brouwersdam? 102 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

102 Voor Tocardo is een zo groot mogelijke doorlaatcapaciteit van belang, echter bepalend is de gewenste debiet hoeveelheid benodigd voor de water qualiteits verbetering van het Grevelingen meer. Tocardo zal hierop het vermogen van de getij centrale afstemmen. Kunt u een inschatting geven van de minimale doorlaadcapaciteit (al dan niet met een bandbreedte)? Per koker / doorstroom opening: minimale doorlaatcapaciteit is: 5 meter diepte X 5 Meter breed = 25m2 x 3 m/s stroomsnelheid: 75m3/s. 3. Hoe kijkt u aan tegen scopeverbreding van de getijdencentrale, met extra functies op/nabij de Brouwersdam? Welke extra functies/functionaliteiten ziet u, en welke zijn volgens u haalbaar? Zie ook vraag 1 van categorie 3. De scopeverbreding zien wij als een zeer positieve ontwikkeling. Nederland is een waterland bij uitstek en biedt uitstekende mogelijkheden om slim gebruik te maken van de resource van al het water. Een onderdeel hiervan is energie. Op verschillende manieren kan energie gehaald worden uit water. Bijvoorbeeld osmotische werking tussen zout en zoet maar ook het winnen van elektriciteit uit de kinetische energie van bijvoorbeeld getijstromingen. De Brouwersdam is een zeer geschikte locatie, als scheiding tussen zee en binnnenwater. De ambitie de waterkwaliteit te verbeteren betekend dat een deel van de dam geopend zal worden om een deel van het getij terug te krijgen. Hier kan op een slimme manier gebruik van worden gemaakt door er ook energie uit te winnen. Een getijcentral zal een belangrijke bijdrage leveren aan de winning van duurzame energie in Nederland en kan daarnaast een belangrijke toeristische trekpleister worden. Ook kan de opgedane kennis en het concept van een energiedijk geexporteerd worden. Tocardo is, mede, initiatiefnemer van het project energie dijken, een samenwerking tussen, Deltares, ECN, Stichting Tidal Testing Centrum NLK, Strukton, Redstack en Tocardo. Daarnaast is Tocardo partner in het Grevelingen testcentrum en het interregproject ProTide. 4. Hoe opportuun is de verbreding van de scope met de Grevelingendam (doorlaat Grevelingen/Volkerak-Zoommeer, vergroten van het bekken), voor het project en in het bijzonder de getijdencentrale? Hoe groter het bekken in de Grevelingen hoe langer de getijcyclus wordt (meer getijslag) en hoe meer rendement er uit de getijcentrale te behalen valt. Voorlopige mondelinge consultatie vragen 5. Hoe kijkt u aan tegen de samenhang van de verschillende Rijksstructuurvisie beslissingen en hoe ziet u uw rol bij de volgende beslissingen: Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 103

103 a) getij op de Grevelingen; b) zout Volkerak-Zoommeer; en c) waterberging op de Grevelingen? AMCO: De rol van Tocardo indeze is volgend op de rijkstructuur visie uitvoering. Wel is het voor Tocardo en de energie dijk partners van groot belang om betrokken te zijn in verband met de export mogelijkheden van Nederlandse deltatechnologie in combinatie met duurzame energie opwekking en waterqualiteits verbetering. 6. Hoe ziet u uw eventuele rol om lokale stakeholders te betrekken en te overtuigen van het project, om zo te komen tot een breed lokaal draagvlak? Tocardo heeft reeds ervaring met het ontwikkelen van een getijcentral in de Oosterscheldekering. Hierbij is Tocardo aanvrager geweest van alle vergunningen van het project en is er veel overleg geweest met lokale stakeholders. Met deze kennis, ervaring en netwerken kan Tocardo een waardevolle bijdrage leveren aan het betrekken en overtuigen van lokale stakeholders. Daarnaast leent het project zich er goed voor het creeeren van draagvlak voor meer duurzame energie uit water. De opgewekte energie kan worden gebruikt om lokaal de gemeenschap (of industrie) van energie te voorzien. 7. Hoe ziet u uw rol en bijdrage met betrekking tot duurzaamheid, maatschappelijk verantwoord ondernemen en social return? Tocardo levert een product voor de opwekking van duurzame energie. Dit zorgt voor een reductie van CO2 en het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen van industrien en overheid. Tocardo produceert zijn turbines in Nederland en creeert daarmee de nodige werkgelegenheid. Daarnaast is Tocardo betrokken in verschillende samenwerkingsverbanden voor het ontwikkelen en stimuleren van concepten van energie uit stromend water. Deze concepten kunnen, in samenwerking met de andere energie dijken partner, in de toekomst worden geexporteerd. 8. Welke thans vigerende randvoorwaarden staan in uw opinie de realisatie of exploitatie van de getijdencentrale in de weg? Denk bijvoorbeeld aan beleid m.b.t. ruimte, milieu en energie. Het project Brouwersdam kan alleen slagen als alle stakeholders en betrokken partijen/belangen behartigers komen tot een intergrale samenwerking. Milieu wetgeving kan haaks staan op duurzame energie opwekking. Hiervoor zijn voorbeelden uit het verleden. In dit kader is het van belang dat overheid en bedrijfsleven samenwerken op het gebied van de benodigde vergunningen. De lopende Greendeal tussen provincie/tocardo en het rijk kan hierbij een belangrijke rol vervullen om het vergunningen process te begeleiden en obstackels op te lossen. 104 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

104 Categorie 2. Input t.b.v. de keuze voor de structuur van het project Wij zien op dit moment de volgende mogelijke project-organisatievormen: (a) een nog op te richten entiteit waarvan de betrokken overheden de aandelen houden besteedt de werken aan en exploiteert het project; (b) de betrokken overheden besteden een concessie aan (aan al dan niet een consortium) om het geheel te voor te financieren, te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde; (c) de overheid/overheden besteden aan via D&C of DBFM(O); (d) private energieproductie door een SPV. Deze SPV draagt bij aan de investering en/of betaalt een jaarlijkse fee; en (e) de rijksoverheid selecteert via een aanbesteding een partner (al dan niet een consortium) om in samenwerking met de overheid het geheel te bouwen, te onderhouden en te exploiteren gedurende 30 jaar met een afgesproken restwaarde. Schriftelijke vragen 1. Welke van de bovenstaande vormen heeft uw voorkeur en waarom? Welke eventuele interface risico s ziet u? Optie d, SPV is owner & operator van de tidal plant. Overheid zit in de SPV als investeerder. Of Optie e, met in het consortium tenminste een energiemaatschappij over andere entiteit die owner & operator is van het project Tocardo zit in beide gevallen als leverancier van turbines in de SPV of Consortium. Indien u voor een DBFM(O) kiest: wat zijn de drie belangrijkste aanpassingen op het standaard RWS DBFM contract die volgens u noodzakelijk en/of aanbevelingswaardig zijn (ook met inachtneming van mogelijke alternatieve financieringsmethoden)? Ziet u eventueel een ander publiek privaat samenwerkingsmodel? Dit aspect zal worden behandeld met de (civiele) partners in het consortium. 2. Acht u private financiering mogelijk bij opties (b) en (d)? Welke (typen) partijen zouden dat kunnen zijn en hoe zouden die geïnteresseerd kunnen worden? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 105

105 Ja, mits het project voldoende capaciteit heeft en de revenue uit het project duidelijk is. Oftewel een return of investment die voldoende is voor de privat investeerder. In deze organisatievorm is dus de financiële kant van het project erg belangrijk. 3. Welke rol moeten of kunnen de energieproducenten, leveranciers en andere partijen in de energiemarkt bij dit project spelen? Deze partijen moeten als owner & operator optreden in het project. Dit volgens het model van offshore wind energie projecten. Indien deze partijen niet geïnteresseerd zijn kan een energie coöperatie worden opgezet onder de nieuwe energiewet die als owner & operator de stroom verkoopt, al dan niet aan industriële klanten. 4. Wat ziet u als de belangrijkste risico's en welke partijen zou die risico's het beste kunnen dragen? Op welke wijze kunnen deze risico's zoveel mogelijk worden beheerst? Hoge investeringskosten door de ingrijpende civiele werkzaamheden. Gezien de schaal van het project kan dit risico het best gedragen worden door de Rijksoverheid. Te lage energie productie doordat de resource tegenvalt, al dan niet door weersomstandigheden. Hierdoor worden inkomsten door energieproductie misgelopen. Dit risico kan het best worden gedragen door een owner & operator in de vorm van een energieproducent/leverancier. Falen van technologie. Voornamelijk de turbines voor de energieproductie. Dit risico is deels voor de leverancier van de turbines en deels voor de owner & operator van het project. Nadelige ecologische effecten worden zoveel mogelijk ondervangen en gemitigeerd in het voortraject. Onverhoopte effecten kunnen nadelige gevolgen hebben voor de energieproductie en publieke acceptatie. Dit risico kan het best gedragen worden door de Rijksoverheid. 5. Kan het project volgens u in meerdere contracten opgeknipt worden? Zo ja, in welke? Is dat wenselijk, of zou dat leiden tot o.a. een hogere publieke bijdrage en additionele interface risico's? Wie zou volgens u de eigenaar moeten zijn van de constructie, de turbines en de overige installaties? Ja, meerdere contracten is geen probleem. De levering van turbines kan bijvoorbeeld los staan van de civiele werken van de constructie. Uiteindelijk worden de afspraken en afstemmingen gemaakt binnen het gehele project en tussen de projectpartners. Uiteindelijk kan het gehele project onder 1 eigenaar vallen of kan er een verschil worden gemaakt in civiele werken (de dam op zich)aan de ene kant en de turbines, de ophangconstructie en de elektrische infrastructuur aan de andere kant. 6. Op welke wijze kunnen lokale stakeholders het beste verleid worden om deel te nemen aan het project, en om de business case en het maatschappelijk draagvlak te versterken? Zie ook vraag 6 van categorie Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

106 Een belangrijk speerpunt is natuurlijk de productie van duurzame energie. Veel industriële klanten binden zich aan doelstellingen om het energieverbruik te vergroenen. Ook particulieren weten graag waar hun energie vandaan komt (onder een energie coöperatie waar particulieren lid van kunnen worden). Daarnaast kunnen lokale stakeholders gestimuleerd worden als er lokale belangen worden behartigd zoals het creëren van werkgelegenheid. 7. Hoe borgen wij de veiligheid van de waterkering bij een private of semi-private exploitatie (model(b) of (d))? De turbines kunnen in sommige scenario s onderdeel zijn van de primaire waterkering. De installatie dient zo ontworpen en gebouwd te worden dat de veiligheid van de waterkering nooit in het geding is. Zo moet de kering te allen tijde gesloten kunnen worden. Dit betekent dat er fail save systemen nodig zijn in de besturing en operatie van de turbines die de veiligheid van de waterkering waarborgen. Voorlopige mondelinge consultatie vragen AMCO: Wat is de meest wenselijke rol voor de centrale overheid en waarom? Idem voor de lokale overhedenen waarom? Tijdens operatie van de getij centrale is de overheid verantwoordelijk voor de veiligheid, operatie en onderhoud van de primaire waterkering en dam. 9. Het gebied dat onder beheer staat van de eventuele opdrachtnemer grenst aan gebieden die door een overheid wordt beheerd. Denk hierbij aan aspecten als het strand, de voordelta, de visstand, de Grevelingen zelf en de wegen. Wat verwacht u dat de impact over en weer is van dat beheer? Is het wenselijk dat de opdrachtnemer bepaalde afspraken maakt met de overheden die deze aangrenzende gebieden beheersen? Zo ja, waar zien die afspraken dan op en wat voor afspraken zouden dat op hoofdlijnen zijn? Er zullen afspraken gemaakt moeten over eventuele effecten van de getijcentrale op bijvoorbeeld waterkwaliteit of visstand. Gedacht kan worden aan monitoring van bepaalde aspecten waarbij ingegrepen wordt vanaf een bepaalde, vooraf afgesproken, threshold. 10. Het is mogelijk dat de publieke doelstellingen in bepaalde gevallen haaks staan op de private. Zo kan de situatie zich voordoen dat de opdrachtgever het getij op een dusdanige wijze wil beheersen, dat daarmee de stroomopwekkingsfunctie beperkt wordt, danwel het water minder wordt ververst. Ook kan prioriteit gegeven worden aan hoogwaterbescherming ten opzichte van energie-opwekking. De overeenkomst tussen partijen moet voorzien in dergelijke situaties, en mogelijk ook in een vergoeding voor de opdrachtnemer. Wat zijn volgens u de hoofdlijnen van goede afspraken hierover? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 107

107 Vooraf moet worden afgesproken wat een reële en wenselijke energieopbrengst is. Als deze niet gehaald kan worden door bijvoorbeeld andere belangrijke prioriteiten moet de verkoper van de stroom hierin tegemoet worden gekomen tot het bedrag dat anders uit de energieproductie gehaald zou worden. NB: de haalbaarheid van de bovenstaande projectvormen is op dit moment nog in studie AMCO: CATEGORIE 3 Input voor de op te stellen outputsecificaties en scope 1. Welke kansen (zowel publiek als privaat) ziet u om de scope van het project (in tijd, in functies, in fysieke scope) verder vorm te geven (ten opzichte van de realisatie van een basic doorlaatmiddel met getijdencentrale) met als doel om de (zowel publieke als private) business case te optimaliseren? Bij voorkeur geschetst in keuzeopties. Denk bijvoorbeeld aan windenergie, pomp accumulatie functie, recreatie, bezoekerscentrum, verbetering waterkwaliteit, exploitatie andere voorzieningen op of naast de Brouwersdam (sky is the limit) enz. Welke randvoorwaarden zijn hiervoor noodzakelijk? Zie ook vraag 3 van categorie 1. Met het realiseren van de getijdencentrale en de doorlaat in de Brouwersdam wordt de kwaliteit van het water in de Grevelingen verbeterd en daarmee het gebied aantrekkelijker voor toerisme. Met de aanwezigheid van de getijdencentrale die uniek is in zijn soort (Free-Flow) hebben de toeristen een extra locatie om te bezichtigen. Hierbij kan gedacht worden aan een kleinschalig bezoekerscentrum waarin het verhaal verteld wordt van de Brouwersdam, de Zee, de Grevelingen, het getij en de duurzame energie die hieruit opgewekt wordt. Het concept van een energie opwekkende waterkering kan op veel locaties in de wereld worden toegepast. Nederland kan zich als waterland profileren door dit concept verder uit te ontwikkelen. De Brouwersdam kan als voorbeeld project worden getoond en het concept, de technologie en kennis kan geexporteerd worden. Owel de publieke als private sector zal hiervan profiteren. 2. Op welke wijze kan de getijdencentrale optimaal worden aangesloten op het eletriciteitsnetwerk? Kan een smart-grid benadering hierbij een rol spelen? De getijcentrale kan direct worden aagesloten op het electriciteitsnetwerk. Een smart grid benadering kan worden toegepast, waarbij verschillende bronnen van duurzame energie worden ingevoed. Dit is echter niet noodzakelijk vanwege de grote voorspelbaarheid van getij energie. Bestaande centrales kunnen hiermee lanaceren. 108 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

108 3. Welke mogelijkheden ziet u om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Welke (maatschappelijke) risico s ziet u voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen ziet u om deze risico s te mitigeren door de scope goed te kiezen? Door de getijwerking in de Grevelingen terug brengen ontstaan sterke stromingen. Recreatie op en in het water zal hier rekening mee moeten houden. Hier zullen maatregelen voor genomen moeten worden. Ook kunnen nieuwe trekpleisters ontwikkeld worden zoals een bezoekerscentrum voor de uitleg van de getijcentrale. Waterkering en verkeer zal geen hinder hoeven ondervinden van de getijcentrale. 4. De Brouwersdam heeft een belangrijke functie voor de waterveiligheid in de Delta. Hoe kunt u de waterveiligheid tijdens de bouw of onderhoud blijven garanderen? Is een bouwstop in het stormseizoen haalbaar, of heeft u hiervoor een andere alternatieve randvoorwaarde? Welke doorlooptijd tussen gunning en operatie verwacht u? De installatie van turbines heeft geen invloed op de veiligheid van de waterkeing. De Tocardo technologie kan geïmplementeerd worden nadat de veiligheidssystemen gereed zijn. De civiele veiligheids aspecten tijdens de bouw zijn de verantwoordelijkheid van de civiele partner van Tocardo. Tocardo heeft niet het volledige inzicht hoe met de genoemde aspecten om te gaan. In principe kunnen de turbines ten alle tijde worden ingebouwd. 5. Wat zijn uw antwoorden op de bovenstaande vragen indien een pompfunctie wordt toegevoegd aan de functionaliteit, vanwege de verdere optimalisatie van een waterbergingsfunctie aan de Grevelingen? Is de pompfunctie goed te verwezenlijken met dezelfde installaties als de turbines, of zijn dedicated pompen te prefereren? De Tocardo technologie kan in theorie worden aangedreven waarmee een pompfunctie ontstaat. Dit is echter nog niet in de praktijk toegepast en ook is de technologie hier niet voor ontwikkeld. Het heeft dus sterke voorkeur om in deze combinatie dedicated pompen te gebruiken. Het lijkt beter en goedkoper te zijn om voor beide de ideale oplossing in te zetten. 6. Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de door u verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 109

109 Investering: Per 1 MW geïnstalleerd vermogen tussen 4 en 6 mj euro. Dit is inclusief ophangsysteem. De technische levensduur van het civile deel van de dam is tenminste jaar en voor de turbines is dit tenminste 25 jaar. 7. Welke techniek van het halen van energie uit water is nu volgens u het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom: (a) vispassage; (b) energie-opwekking; en (c) pompen. Het creëren van een situatie met vrije stroming is in deze optimaal. Hierdoor kan vis bijna ongehinderd de kering passeren. Vrije stromings turbines hebben geen of weinig effect op vispassage en zijn in deze te preferen boven verval turbines. Het rendement van een vrije stromingsturbine zal waarschijnlijk wat lager liggen dan verval turbines, in de brouwersdam is er echter geen sprake van een verval situatie, het verval is dusdanig laag dat hier sprake is van een vrije stroming, zoals deze ook nu voorkomt in de Oosterschelde.. Er zullen dedicated pompen nodig zijn voor extra spuicapaciteit tijdens hoog water. 8. Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking ziet u en wanneer is die voor u voldoende beschikbaar met? (bijv. hevel)? Acht u deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? Geen commentaar. Voorlopige mondelinge consultatie vragen 9. Hoe vastomlijnd/vaststaand dient volgens u de scope te zijn voordat u deel kan nemen aan een aanbesteding? Voor ons is het van belang dat in de scope vast staat dat een situatie met vrije stroming, in optimale omstandigheden (als bijvoorbeeld ronde buis) gerealiseerd gaat worden. 10. Welke risico s van dit project zijn voor een private partij zoals u niet te dragen? Welke rol verwacht u hierin van de overheid? 1 Veiligheid van de (primaire)kering 2 (Onvoorziene) effecten op ecologie en milieu 3 Niet behalen van de voorziene energieproductie, vanwege onvoldoende ervaringsgetallen. 4 Veiligheid van medegebruikers AMCO: Kunt u de financiële opbrengst voor de verschillende varianten van de getijdencentrale kwantificeren? En indien het niet mogelijk is, kunt u een proces schetsen om de opbrengst te 110 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

110 kwantificeren. Wat hindert volgens u om de verschillende opties te realiseren? Aan welke randvoorwaarden (technisch, juridisch, budgettaire bijdrage vanuit de overheid, belangen van andere stakeholders) dient volgens u voldaan te zijn om deze opties te kunnen realiseren AMCO: De opbrengst kan gemodelleerd worden aan de hand van de stroomsnelheid die zal ontstaan in de nieuwe situatie. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van verschillende modellen die ontwikkeld zijn door bijvoorbeeld Deltares. het zal van belang zijn om te komen tot een optimale samenwerking met de diverse overheden op het gebied van vergunningen, SDE+ regelingen, faciliterende overheid??. CATEGORIE 4 - INPUT VOOR DE TE VOLGEN AANBESTEDINGSPROCEDURE 1. Welke aanbestedingsprocedure zou in uw visie moeten worden gevolgd? Wat is volgens u de beste inrichting van die procedure (in hoofdlijnen)? Waar moet in uw visie het zwaartepunt van de aanbesteding liggen? Geen commentaar. Wij zijn als producent van turbines niet bekend met aanbestedingsprocedures van civiele projecten. We maken hierbij gebruik van de ervaring van onze partners als Strukton en Oranjewoud. Wel is hierbij belangrijk dat in de aanbestedingsprocedure een vergelijkbaar traject wordt gevolgd als bij andere vitale infrastructuur systemen als bijvoorbeeld de spoorweg infrastructuur. 2. Wat zijn volgens u de aangewezen selectie- en gunningscriteria, en wat zou de verhouding moeten zijn tussen de respectievelijke criteria? In geval van de concurrentiegerichte dialoog: wat zijn volgens u goede criteria om de hoeveelheid gegadigden te trechteren? Zie antwoord vraag Heeft u een voorkeur voor (enige) vervlechting tussen de publiekrechtelijke medewerking en het ontwerp van de installaties tijdens de aanbestedingsprocedure? Zo ja, in welke mate en op welke wijze? Ja, wij als producent van turbines zien een rol in consultatie voor het uiteindelijke ontwerp met als doel een eenvoudige en kost effectieve manier om te turbines te installeren. 4. Welke publieke besluiten dienen in uw ogen onomkeerbaar te zijn: (a) op het moment dat de aanbesteding wordt gestart; en (b) tijdens de verschillende stadia van de aanbesteding (en in het bijzonder op het moment van indiening van de Best and Final Offer)? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 111

111 a, besluit tot het installeren van een getijcentrale in de Brouwersdam. b, het aantal te installeren turbines / vermogen in MW, jaarlijkse energieproductie, de wijze van het produceren van energie (verval, vrij stroming, anderzijds). 5. Wat zouden voor u dealbreakers zijn waardoor u zou besluiten af te zien van het doen van een inschrijving? En wat is voor uw eventuele deelname aan een aanbesteding onontbeerlijk? Indien blijkt dat er geen economische business case kan worden bereikt. Tocardo is fabrikant van turbines. Voorlopige mondelinge consultatie vragen 6. Welke informatie heeft u nodig voor het nemen van een investeringsbeslissing voor dit project? In welk stadium en na hoeveel tijd in het ontwikkeltraject van uw ontwerp kunt u de investeringsbeslissing nemen? Niet van toepassing aangezien wij slechts turbines zullen leveren. 7. In hoeverre is de uitvoering van dit project afhankelijk van innovaties, andere projecten en aanbestedingen, zoals het Tidal Test Center? Niet afhankelijk. 8. Zijn er voor u relevante vraagstukken waarvan u voorziet dat grote technologische instituten die goed kunnen beantwoorden? 1. Bepaling van de resource (stromingssnelheid, turbulentie, energie potentieel) 2. Sediment transport 3. Effecten voor ecologie en milieu AMCO: CATEGORIE 5 - INPUT VOOR DE PUBLIEKE MEDEWERKING EN INFORMATIEVERSTREKKING 1. Welke condities zullen de betrokken overheden volgens u moeten creëren om de getijdencentrale in de Brouwersdam in PPS te kunnen realiseren? 112 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

112 Afdekking van risico s als effecten op ecologie en milieu, veiligheid van de waterkering en beheer van het waterbekken. Steun en stroomlijning van het vergunningproces. Garant staan voor eventuele financiering. 2. Welke essentiële publieke besluiten moeten volgens u worden genomen en op welk moment (in relatie tot de aanbesteding)? Wanneer? Welke besluiten vooral niet? Zie ook vraag 4 van categorie 4. Verbetering van de waterkwaliteit Samenhang met overige functionaliteiten 3. Welke eisen moeten de betrokken overheden volgens u stellen aan ontwerp, bouw, financiering, exploitatie, onderhoud en/of groot onderhoud/renovatie en overdracht? Welke eisen vooral niet? Welke aandachtspunten ziet u hierbij? Wat betreft eisen aan bouw en ontwerp hebben wij geen opmerkingen. Dit zal uiteraard ter sprake komen bij de civiele aannemers. 4. Hoe kan volgens u het ruimtelijk ordening- en vergunningentraject vanuit de publieke projectorganisatie optimaal worden georganiseerd? Zie ook vraag 2 van categorie 4. In het kader van de ruimtelijke ordening moet de functie van getij energie worden opgenomen in de bestemmingsplannen. Dit vergemakkelijkt een aantal vergunning trajecten. Daarnaast kan gedacht worden aan een stroomlijning van de verschillende vergunningen, waarbij milieu, ecologie, veiligheid en dergelijken worden gebundeld tot één aanvraag. Dit voorkomt het onnodig indienen van dubbele informatie. Ook dient een eventuele uitgebreide milieustudie goed georganiseerd te worden. Verder is er al een greendeal tussen provincie Zeeland, het rijk en Tocardo om te komen tot stroomlijnen van vergunningen. 5. Hoe kijkt u aan tegen betrokkenheid, inbreng en steun van lokale bewoners en andere belanghebbenden in het proces gericht op totstandkoming van de getijdencentrale? Zie ook vraag 7 van categorie 2. Betrokkenheid en draagkracht van lokale bevolking en belanghebbenden is essentieel. Dit kan behaald worden door de opgewekte energie lokaal te benutten en de betrokkenen vanaf een vroeg stadium te betrekken bij het proces. Dit kan door middel van informatiebijeenkomsten waarbij betrokkenen ook hun mening en inbrengen kunnen geven. Ook transparantie van wat er met de inbreng gebeurd is belangrijk. 6. Welke publieke belemmeringen (bv. regelgeving) staan uw beoogde aanpak in de weg en wat moet er volgens u gebeuren om die belemmeringen weg te nemen? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 113

113 De grootste belemmeringen zijn de milieuregelgeving en de beperkte stimulering duurzame energieproductie. In onze opinie moet de milieuregelgeving ook kijken naar de positieve effecten van duurzame energie en deze mee laten wegen in het vergunning proces, afgewogen tegen conventionele energieopwekking door bijvoorbeeld vervuilende kolencentrales. De focus ligt nu te veel op de mogelijk negatieve effecten. De stimulering van het opwekken van duurzame energie, door een vergoeding van de opgewekte kwh, is minimaal. Voor energie uit vrije stroming is dat op dit moment 8 eurocent vanuit de SDE. Voor de haalbaarheid van een commerciële business case zien wij graag een hogere vergoeding. Wij denken dat het Energie Akkoord ruimte geeft om getij energie onder hetzelfde SDE+ tarief als offshore wind te plaatsen. 7. Op welke wijze kan volgens u een open projectontwikkeling worden georganiseerd en hoe moeten de betrokken overheden hierbij volgens u sturen op referenties en randvoorwaarden? Zie antwoord vraag Hoe kan het Tidal Test Centre volgens u worden ingezet ter verificatie-/validatie van proven technology voor de getijdencentrale in de Brouwersdam? Onder welke condities zou u van het testcentrum gebruik willen maken? Het TTC kan gebruikt worden om technologieën te testen aan vooraf gestelde randvoorwaarden zoals opgewekte energie, onderhoud en efficiëntie. Deze voorwaarden moeten worden opgesteld in samenspraak met de technologie producenten. Een belangrijke conditie voor Tocardo zou zijn dat er tegemoet wordt gekomen in de investering voor het installeren van een turbine in het TTC voor verificatie en validatie. Voorlopige mondelinge consultatie vragen 9. Welke interactie tussen de publieke projectorganisatie en u/uw samenwerkingsverband van marktpartijen is het meest essentieel en hoe dient tijdens het ontwikkeltraject, tijdens de contractvorming en tijdens bouw, exploitatie en onderhoud dit volgens u worden georganiseerd? Interactie op het gebied van lokale betrokkenheid en het vergunning traject is erg belangrijk. 10. Wat zijn volgens u de essentiële randvoorwaarden voor de realisatie van de Brouwersdam en de getijdencentrale? Kunt u dit specificeren per verschillende (voor de hand liggende) contractsvorm? Essentieel is een goede SDE+ tarief, vergelijkbaar met offshore wind. Op deze basis kan de industrie en energie bedrijven een haalbare propositie voorleggen aan de overheid. Technisch Contract vormen zijn reeds eerder in dit document besproken en zijn sterk afhankelijk van gekozen beleid AMCO: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

114 CATEGORIE 6 - OPTIMALISATIE PUBLIEKE BUSINESS CASE Vragen m.b.t. scope 1. Welke aanpassingen aan de scope voor het gehele project voorziet u om daarmee: (a) De benodigde publieke bijdrage te verlagen; (b) Het rendement van de private business case te vergroten; en (c) De publieke doelen te versterken? Geen commentaar 2. Is het nodig om periodiek ( een in de 3 of 5 jaar) ruimte te bieden aan de partijen om gedurende de looptijd van het contract/de concessie scopeaanpassingen mogelijk te maken als de actuele ontwikkeling daar aanleiding toe geeft (denk aan: windenergie, recreatievoorzieningen, scheepspassage maar ook: participatie door andere stakeholders)? Geen commentaar. Vragen m.b.t. publieke bijdrage 3. Is er in uw optiek een financiële publieke bijdrage nodig om te komen tot een rendabele businesscase van het geheel en zo ja: (a) in welke vorm (à fond perdue, garanties, periodieke bijdrage, anderszins); en (b) met (Europese?) subsidie of claim op MIRT-gelden? Ja, in de vorm van garanties en een vergoeding boven op de energieprijs zoals de SDE, offshore wind tarieven. 4. Of bent u meer gediend met maatregelen aan publieke zijde die (bijv.): (a) leiden tot een versnelling in de besluitvorming; (b) belemmeringen in de wet- en regelgeving wegnemen; en/of (c) tot andere gevolgen leiden? Wij zijn ook gediend bij versoepeling van de wet en regelgeving als het aankomt op vergunningen voor duurzame energie. Vragen m.b.t. rol- en risicoverdeling publiek-privaat 5. Op welke wijze kunnen de verantwoordelijkheden en de kosten van beheer en onderhoud van de Brouwersdam en getijdencentrale het beste worden verdeeld tussen de publieke en private partijen? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 115

115 Beheer en onderhoud van de turbines en eventueel ophangsysteem (afhankelijk van de inpassing in de kering zelf) kan voor verantwoordelijkheid en kosten van de owner & operator van de getijcentrale. De civiele werken zijn voor rekening en verantwoordelijkheid van de overheid. 6. Via welke achterliggende gedachte kunnen de risico s tussen publiek en privaat optimaal worden verdeeld? Risico van het falen van turbines (technologie) is voor rekening van de owner & operator van de getijcentrale. De civiele werken en veiligheidssystemen zijn voor rekening van de overheid. 7. Wat ziet u als de grootste risico s voor het welslagen van het project Getijdencentrale Brouwersdam? Kosten, keuze van de juiste technologie. Vragen m.b.t. de financierbaarheid 8. Welke publieke zekerheden zijn er nodig voor de private partij om de risico-opslag op de discontovoet te beperken? Geen commentaar. 9. Welke financieringsopties ziet u om daarmee het projectrisico gedurende de looptijd van het contract/de concessie te beperken en welke randvoorwaarden worden Publiek/private financieringsvormen als combinatie van overheidsgaranties en zachte leningen van institutionele beleggers. De kostprijs van de financiering is van groot belang op de haalbaarheid van het project. Een overheidsobligatie zal een sterke invloed hebben op de totale financiering structuur. 10. Welke finaciele randvoorwaarden zijn voor u essentieel Een goede SDE+ regeling, vergelijkbaar met offshore wind, in combinatie met garantie vermogen, geeft de beste kans op het realiseren van dde getijde centrale Brouwersdam. 116 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

116 B3. Presentatie Spelregels van de marktconsultatie Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 117

117 Rules of the Game Information to be exchanged is transparent Transparent vs Confidential is a paradox Allen & Overy De Metafoor van Sleutel en Slot Allen & Overy Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

118 Onder water / Boven water Probleemstelling functioneel Niet vertrouwelijk Oplossing specifiek Vertrouwelijk Allen & Overy 2013 Overlap Just mention it Allen & Overy 2013 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 119

119 Questions? These are presentation slides only. The information within these slides does not constitute definitive advice and should not be used as the basis for giving definitive advice without checking the primary sources. Allen & Overy means Allen & Overy LLP and/or its affiliated undertakings. The term partner is used to refer to a member of Allen & Overy LLP or an employee or consultant with equivalent standing and qualifications or an individual with equivalent status in one of Allen & Overy LLP s affiliated undertakings. Allen & Overy Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

120 B4. Presentatie Toelichting op het project getijdencentrale Brouwersdam Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 121

121 Getijdencentrale Brouwersdam slaat vijf vliegen in één klap Lantaarn/ Het Venster, Rotterdam, 19 november 2013 Projectleider Verkenning Haalbaarheid Getijdencentrale, Wouter Groenen Watersnoodramp in 1953: safety first in 2013! 122 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

122 Aanleg Brouwersdam, Zuidelijk deel Aanleg Brouwersdam, Noordelijk deel (centrale) Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 123

123 Dank voor uw aandacht en inbreng! 124 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

124 Zuursto;ekort Diepte < 3 meters Diepte 3-4 meters Diepte > 4 meters (Beggiatoa) 7 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 125

125 Afsluitbare doorlaat voor verbetering waterkwaliteit, natuur 126 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

126 Spin-off: Gebiedsontwikkeling op/rond Grevelingen Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 127

127 Vermogen circa 60 MW, 190 GWh Equivalent van huishoudens Totale investering circa 449 M (+/- 30 %) Bewezen techniek Visvriendelijk? Getijverschil cm Vermogen circa 37 MW, 120 GWh Equivalent van huishoudens Totale investering circa 259 M (+/- 50 %) Nieuwe (experimentele) techniek Visvriendelijker? Getijverschil cm 128 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

128 Bijdrage aan waterveiligheid ZWD Pompfunctie GC Waterberging G Hoogwater riveiren Waterberging VZM 1 5 Spin-off: innovatie- en exportpotentieel Uitdaging: validatie/demonstratie bewezen technologie voor getijdencentrale ü ü ü ü vis-/diervriendelijk kosteneffectieve energie uit laag verval kostprijs concurrerend met off shore windenergie geïntegreerde pomp-functie Testcentrum op Grevelingendam kàn kern vormen van drietrapsraket : 1. Lab-tests 1:10 (Interreg-project Protide ) 2. Veld-tests 1:1 Flakkeese Spuisluis (Consortium Oranjewoud c.s.) 3. Grootschalige toepassing in Getijdencentrale Brouwersdam 1:1, 75 maal? Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 129

129 Beoogde locatie, beschikbare ruimte 130 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

130 Kansen voor cocreatie met lokale belanghebbenden Samenvatting: private én publieke belangen 1. Doorlaat in Brouwersdam: herstel waterkwaliteit Grevelingen conform EU-KRW 2. Herstel waterkwaliteit goed voor gebiedsontwikkeling op/rond Grevelingen 3. Doorlaat bruikbaar voor opwekking duurzame getijdenenergie 4. Getijdencentrale bruikbaar als pomp; waterveiligheid RM, DS en VZM, mits 5. Getijdencentrale/Testcentrum: innovatie-/exportpotentieel, werkgelegenheid AANVULLINGEN WELKOM! Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 131

131 Innovatieve elementen Nieuwe generatie multifunctionele Deltawerken Dynamisch watermanagement: keren/doorlaten/pompen Eerste laag verval-getijdencentrale in wereld; visvriendelijk Regio-alliantie, cocreatie Vroege markt-betrokkenheid, vervlechting? Combinatie van commerciële kasstromen en maatschappelijke doelen Planning 2014: Invullen/voorbereiden publieke randvoorwaarden Joint Fact Finding, publiek/privaat, solide kennisbasis Open projectontwikkeling ZWD Voorkeursalternatief herstel getijde Grevelingen in RGV en DB : Randvoorwaarden: ontwerp, financiering, vergunning, PPS-contract : Techniek getijdencentrale bewezen in testcentrum Grevelingendam? 2018: Start bouwwerkzaamheden 2020: Koning Willem-Alexander stelt getijdencentrale in gebruik 132 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

132 B5. Slotwoord gedeputeerde Han Weber Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 133

133 Slotwoord gedeputeerde Han Weber*) Uitgesproken door Hans Kleij, programmadirecteur Provincie Zuid-Holland *) In het programma van de dag stond aan het eind van de dag een afsluitende speech van de Zuid-Hollandse gedeputeerde Han Weber geprogrammeerd. Door onvoorziene omstandigheden is deze verplaatst naar de ochtend en werd de speech door zijn vervanger Hans Kleij uitgesproken. Dames en heren, Ik ben verheugd om u te ontmoeten in het kader van de marktconsultatie voor de getijdencentrale Brouwersdam. Ik zeg dat als voorzitter van de Stuurgroep Verkenning Haalbaarheid Getijdencentrale Brouwersdam en mede namens mijn collega-stuurgroepleden van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Rijkswaterstaat, Provincie Zeeland en de gemeenten Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland. Wat mij opvalt is de brede samenstelling van dit gezelschap. U vertegenwoordigt bouwbedrijven, energiebedrijven, turbine-ontwikkelaars, ingenieursbureaus, coöperaties en architectenbureaus; een rijke mix. U komt uit Nederland én het buitenland: je souhaite la bienvenue aux représentants de la France! Ik ben er van overtuigd dat een innovatief project als de getijdencentrale alleen kan worden gerealiseerd als overheden, marktpartijen en investeerders de krachten bundelen in publiek-private samenwerking. Gisteren heeft u een bustocht gemaakt langs de beoogde locatie van de getijdencentrale op de Brouwersdam en het testcentrum op de Grevelingendam. De getijdencentrale in de Brouwersdam is een bijzonder project dat zowel van publieke als private zijde vraagt om een innovatieve en creatieve insteek. We moeten het wiel gaan uitvinden, zowel op technisch gebied als in de manier waarop we als partijen met elkaar omgaan. Deze uitnodiging aan de markt om in een vroeg stadium betrokken te zijn, is daarvan een voorbeeld. Het is mooi dat u aan onze oproep gehoor heeft gegeven en een constructieve inbreng heeft geleverd in het beantwoorden van vragen en uw deelname aan de gesprekken gisteren en vandaag. Bedankt daarvoor! De mogelijke doorlaat in de Brouwersdam biedt u als marktpartijen de mogelijkheid om een centrale te ontwikkelen die uniek is in zijn soort. Als overheden willen we dit mogelijk maken en vragen daarom aan welke randvoorwaarden wij moeten voldoen. Bijvoorbeeld voldoende getijdenslag of de publieke financiële bijdrage. Zoals vandaag is gebleken is dat niet altijd makkelijk, maar ik proef een bereidheid bij u en bij de overheden om dat traject samen in te gaan. Ik constateer binnen de Stuurgroep groeiend enthousiasme en motivatie om deze publieke randvoorwaarden te gaan vervullen als solide basis voor publiek-private samenwerking. Het moet dan wel gaan om realistische randvoorwaarden. Onze pijlen zijn nu gericht op Dan moet duidelijk zijn welke publieke randvoorwaarden vervuld moeten worden om tot besluitvorming te komen in het kader van de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en de Gebiedsontwikkeling Zuidwestelijke Delta. In dat kader willen we begin 2014 ook een verbreding maken naar de resultaten van deze trajecten, waarmee de getijdencentrale onlosmakelijk verbonden. Immers het besluit tot een doorlaat in de Brouwersdam en daarmee herstel van het getij, wordt in het kader van de Rijksstructuurvisie genomen. Hetzelfde geldt voor waterberging op de Grevelingen en het al dan niet zout maken van het Volkerak- Zoommeer. In juni 2014 zal de ontwerp Rijksstructuurvisie aan de ministerraad worden voorgelegd. Daarna begint de fase van zienswijze. Eind april 2014 sluit het loket voor het voorbereiden van deze beslissingen. Dat betekent dat het proces van gezamenlijke kennis en projectontwikkeling met u, maar ook met lokale stakeholders- medio april tot input moet leiden voor de bestuurlijke keuzes die dan worden voorgelegd. 134 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

134 We zijn er dus nog niet. De uitdaging is groot en ik nodig u uit om het traject met ons voort te zetten. Als vervolg op deze twee dagen is het mogelijk om met het projectteam 1-op-1-gesprekken te voeren. In de aanloop naar die gesprekken en in de periode die daarna volgt, daag ik u uit om zo scherp en expliciet mogelijk te zijn. Ik - en ik weet dat de betrokken medebestuurders daar net zo in staan - wil graag werken aan de publieke randvoorwaarden die de basis vormen voor een succesvol project. Houdt u mij ook scherp in die rol. Omgekeerd zal ik u scherp houden in uw rol als ondernemer en realisator. Consultatie betekent ruimte voor dialoog. Daar wil ik ook nu graag invulling aan geven. Na mij bijdrage geef ik het woord aan Ben Spiering van Rijkswaterstaat die het vervolgtraject in meer detail zal schetsen. Aansluitend heeft u de gelegenheid om mij en het projectbureau vragen te stellen en aandachtspunten mee te geven. Namens alle leden van de stuurgroep wil ik u nogmaals bedanken voor uw bijdrage en inzet! Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 135

135 B6. Integrale notulen dialoogtafels marktconsultatie 136 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

136 Voorwoord In dit document zit gebundeld alle uitgewerkte notulen van de marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam. De uitgewerkte notulen zijn intern gecontroleerd op leesbaarheid en de secondant van elk categorie heeft de notulen inhoudelijk nogmaals gecontroleerd. Mocht er overigens een fout zijn in vertaalslag, dan wil ik de vraag hierover graag refereren naar betreffende notulist en/of secondant. Met de tabel hieronder wil ik het team hartelijk bedanken voor hun goede inzet. Tevens ook Leon Hombergen voor het gunnen van deze bijzondere kans namens het gehele team. Naam Verantwoording categorie/taak Interne cross-check: James Cheung Proces beheer & het uiteindelijk rapport Plenaire opening & afronding Thomas Neijenhuis Categorie 1: Input Rijksstructuur visie Categorie 6 Leon de Jong Categorie 2: Keuze structuur van het Categorie 1 project Jelmer van der Weide Categorie 3: Outputspecificaties en scope geen Nikki van Leeuwen Categorie 4: Aanbestedingsprocedure Categorie 5 Jaw Wah Liang Categorie 5: Publieke medewerking Categorie 3 Jordi Wong Categorie 6: Optimalisatie Publieke Categorie 2 Business Case Rianne Blom Categorie 7: Energietafel Categorie 4 William Alink Plenaire opening & afronding Categorie 7 Na het voorwoord, volgt een inhoudsopgave. De notulen zijn per tafel per ronde gebundeld. Eerst een samenvatting van de plenaire opening, daarna de notulen per ronde en tot slot de plenaire afronding. Per categorie wordt in begin de highlights voortkomend uit het eindwoord vermeld. (let op: dit slaat op alle rondes voor die categorie en niet specifiek ronde 1,2 of 3). De notulen zijn opgemaakt in de taal waarin werd gediscussieerd. 1 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 137

137 Inhoudsopgave Voorwoord... 1 Plenaire opening van marktconsultatie: Categorie 1: Input Rijksstructuurvisie... 9 RONDE 1:... 9 Spelregels van de marktconsultatie Functionaliteiten in het project Risico s en verantwoordelijkheden Hoogte van getijslag Scopeverbreding CONCLUSIE: RONDE 2: Rules of the game during the market consultation Elementary elements for the National structural vision Conditions for the tidal height Defining the scope Allocation and spatial claim of the project Legislation CONCLUSION: Categorie 2: keuze structuur van het project RONDE 1: Tegenstelling in structuur Financiering Veiligheid Aanbesteding CONCLUSIE RONDE 2: tegenstelling in structuur aanbesteding risico s omvang van het project en overheidsparticipatie financiering CONCLUSIE RONDE 3: Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

138 1. Opposite pictures Brainstorm Financing Politics Risks CONCLUSION Categorie 3: Outputspecificaties en scope RONDE 1: Opening Engineering of water induced energy Phasing of water storage Alternative energy production methods and technologies Vertical hydro- axis Other ideas Investment, life expectancy and optimal period of agreement Guarantees on performance RONDE 2: Opening Techniek energie uit water: vispassage, energie & pompen Energie Vispassage Pompfunctie dam Investering van dam met getijdencentrale; economische & technische levensduur; optimale overeenkomst Alternatieve technologieën energieopwekking Exportpotentieel voor de B.V. Nederland Energie Garanties op prestaties Bestaande functies Brouwersdam Risico s RONDE Opening Techniek energie uit water: vispassage, energie & pompen Energie & turbines Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 139

139 1.2. Pompen Alternatieve technologieën energieopwekking Investering van dam met getijdencentrale; economische & technische levensduur; optimale overeenkomst Investering dam met getijdencentrale Economische & technische levensduur Optimale termijn overeenkomst Garanties op prestaties: Vismortaliteit Bestaande functies Brouwersdam Kansen & risico s Mitigatie dmv scope Categorie 4: aanbestedingsprocedure RONDE 1: Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope Contractvorm Alle doelen samen of juist opsplitsen? Kennis niveaus die ontbreken? Energie partijen Gunningcriteria Innovatie Visvriendelijkheid CONCLUSIE: RONDE Opening Herhaling discussie ander tafel Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope Gunningcriteria Kennis niveaus die ontbreken Rondvraag CONCLUSIE: RONDE Doelen Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

140 3. CONCLUSIE: Categorie 5: Publieke medewerking RONDE Mededelingen & ingekomen stukken Beoogde bestuursovereenkomst tussen de betrokken overheden Europese co- financiering Vragen ronde Categorie 6: Optimalisatie publieke business case RONDE Doelstellingen aanwezigen Subsidie Potentie voor win- winsituatie Business case interessanter maken Publieke bijdrage Risicoverdeling Overige onderwerpen CONCLUSIE RONDE Doelstellingen aanwezigen Scope aanpassingen Complexiteit business case Proces benadering Governance CONCLUSIE: Categorie 7: Energietafel RONDE Energielevering model Waarde van getijdenstroom Rol energiebedrijven Risico s Toekomst visie CONCLUSIE: RONDE Risico s Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 141

141 2. Voorwaarden voor het net Rol overheid CONCLUSIE Plenaire afronding Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

142 Plenaire opening van marktconsultatie: Nu volgt er een samenvatting van de plenaire opening van de marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam. Leon Hombergen, Senior Adviseur Innovatie en Markt Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam We hebben te maken met een uniek project, zowel projectmatig als procesmatig. Het project kan Nederland weer op de kaart zetten als energie-, water-, en innovatieland. Het project kan uiteindelijk dienen als een exportproduct. Mede daardoor is er groot bestuurlijk draagvlak. Bij dit project gaat het erom dat de overheid de juiste randvoorwaarden creëert en dat de markt zoveel mogelijk innoveert. Er zijn deze dag drie rondes waarin marktpartijen gaan praten met de verschillende overheden. Er zijn per ronde zeven tafels Per tafel is aanwezig een voorzitter die de dialoog leidt, een secondant, een notulist en afhankelijk van de tafel vijf tot vijftien personen die een marktpartij of overheidsorgaan vertegenwoordigt. Spelregels van de marktconsultatie: Arent van Wassenaer, Advocaat Allen & Overy LLP De informatie die vandaag wordt gedeeld is openbaar. Ondanks dat wordt er verwacht dat er een transparante dialoog wordt gevoerd. In een latere fase zijn mogelijkheden voor een besloten dialoog met de potentiële opdrachtgevers. Deze informatie wordt voornamelijk gebruikt om te valideren of de uitvraag goed is. Inleiding Brouwersdam: Wouter Groenen, Projectleider verkenning haalbaarheid Getijdencentrale Brouwersdam Provincie Zuid- Holland Met dit project wordt er geprobeerd om vijf vliegen in één klap te slaan. Impuls voor de waterkwaliteit; Impuls voor de economie; Duurzame energie opwekken; Droge voeten; Kans voor innovatie en export; In het algemeen staat veiligheid voorop. Daarnaast is het belangrijk dat het gebied ecologisch wordt hersteld. Het gebied is een prachtige plek, maar de waterkwaliteit schiet te kort. Daardoor is de biodiversiteit drastisch gedaald. Hier moet wat aan gedaan worden. Een doorlaat in de Brouwersdam kan het getijden terugbrengen. Dit geeft een boost aan de natuur. Dit kan ook een stimulerende werking hebben op gebiedsontwikkeling, recreatie, visserij en sportvisserij. De kosten voor de getijdencentrale zijn zorgelijk. Op dit moment zijn er twee alternatieven. Het ene alternatief levert meer energie, maar is minder visvriendelijk. Het andere alternatief levert minder energie, maar is visvriendelijker. De kosten voor de getijdenturbine zouden eventueel teruggedrongen kunnen worden door windenergie op te wekken op zee. Daarnaast zijn andere alternatieven erg welkom. Het project zou in 2020 voltooid moeten zijn. Innovatieve elementen: Nieuwe generatie multifunctionele Delta werken; Dynamisch watermanagement; Eerste laag verval getijdencentrale; Regio alliantie; Vroege markt betrokkenheid, vervlechting; Combinatie van hierboven. Proces van deze consultatie: Ben Spiering, Projectdirecteur Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam Het is goed om aan de voorkant de verwachtingen uit te spreken. De vragen in de schriftelijke marktconsultatie zijn goed beantwoord. Uiteindelijk bestaat de marktconsultatie uit drie kernvragen: Kunt u de business case sterker maken? Kunt u aangeven welke randvoorwaarden de overheid moet aangeven om dit succesvol te laten zijn? 7 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 143

143 Hoe moeten de overheden het project organiseren? Zowel de overheden als de marktpartijen lopen niet te hard van stapel. Dit is ook belangrijk zodat alle alternatieven in acht worden genomen en geen onoverwogen keuzes worden gemaakt. Hans Kleij, programma directeur, zal een speech geven: Hans Kleij heeft voorafgaand aan de marktconsultatie een slotspeech gegeven. Deze was op het einde gepland, maar vanwege een conflict wordt het nu gehouden. Het is goed dat vanuit alle bedrijfstakken mensen aanwezig zijn. De Deltawerken hebben goed hun werk gedaan alleen er moet wat gedaan worden aan de neveneffecten. De biodiversiteit is hard achteruit gegaan, vooral op de bodem. Het project is geen vrijblijvend project, maar het belangrijk dat het goed gebeurd. Belangrijk daarbij is dat het getij moet terugkeren. Uiteindelijk moet het gebied rondom de Brouwersdam een economische boost krijgen. Deze dagen zijn bedoeld om vragen te stellen. De marktpartijen hebben allen veel kennis in huis. Aan hen wordt gevraagd om mee te denken over de publieke randvoorwaarden en over een haalbare business case. Er kan veel terugverdiend worden, maar het is aan de markt om daar een invulling aan te geven. Nederland werd altijd gezien als waterbouwkundig land, maar heeft de laatste veertig jaar niets meer laten zien. Hier zou verandering in kunnen komen Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

144 Categorie 1: Input Rijksstructuurvisie Totaal zijn er 2 rondes. Opgesomd volgt nu de highlights uit ronde 1 en 2. De Rijksstructuurvisie moet vanuit functionaliteiten worden geredeneerd, niet te veel details. Bijvoorbeeld: waterkwaliteit, wateroverlast etc. Gebruiksfuncties: o.a. energie opwekken. Aanname win-win vraagt nog om bewijs. Leg niet teveel vast in de Rijksstructuurvisie. Niet teveel randvoorwaarden. Die 50cm getijden verschil is niet zomaar ontstaan. Dit is een minimum. Het kan ook hoger uitkomen. Is dit wel de goede plek? Andere plek op de Brouwersdam, of echt heel ergens anders? Als je tot samenwerking komt, zorg dat je de verantwoordingen goed afbakent. Per stakeholders bijvoorbeeld. Vanuit techniek kan men technische combinaties maken. Bij financiering kijk je echter naar andere facetten zodat het geheel financierbaar wordt. Bijvoorbeeld, combinatie windenergie? Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. RONDE 1: Aanwezigen: Harry van Huut, voorzitter, Ministerie Infrastructuur en Milieu Zjev Ambagts,secondant, provincie Zuid-Holland Thomas Neijenhuis, notulist, TU Delft Jan Paul Bron, Zeelenberg Architecten Erik van Essen, Arcadis Rina Clemens, Witteveen en Bos Gijs Hendriks, Boskalis Menno Broers, IHC tidal energy Spelregels van de marktconsultatie De voorzitter informeert of de deelnemers de spelregels, zoals gegeven door Arent van Wassenaar, begrepen hebben en kunnen toepassen. Alle deelnemers reageren bevestigend. Wel wordt opgemerkt dat het de naam van het projectbureau; Getijdencentrale Brouwersdam verwarring zaait en enigszins conflicteert met het doel van de dag. Uit de inleiding van de dag en ook in de opvatting van de deelnemers blijkt namelijk dat het allerminst zeker is dat de getijdencentrale er gaat komen. 1. Functionaliteiten in het project Vanuit de marktpartijen blijkt dat er onduidelijkheid heerst over de beweegredenen voor dit project. Verschillende partijen merken op dat naar hun zienswijze het project vooral dient om de functionaliteit waterkwaliteit te verbeteren. Hoe dat gerealiseerd gaat worden maakt niet zoveel uit. Naast waterkwaliteit worden de functies waterveiligheid, ecologische kwaliteit en economische kwaliteit benoemd als drijvers voor het project. Één van de deelnemers merkt op dat deze functionaliteiten al in eerdere projecten rondom de Grevelingen benoemd zijn en dat tussen de functionaliteiten een zekere hiërarchie is te onderscheiden. Op volgorde van belangrijkheid is dat: 1. Waterveiligheid 2. Ecologische kwaliteit (incl. waterkwaliteit) 3. Economische kwaliteit In de hierop volgende discussie, wordt deze hiërarchie van functionaliteiten door meerdere deelnemers bevestigd. Vertaald naar het huidige plan van een opening in de Brouwersdam met een getijdencentrale, zouden meerdere functies van in één idee gekoppeld worden. De secondant merkt op dat het stapelen van de functionaliteiten in één oplossing synergie op kan leveren, de marktpartijen stellen echter dat dit niet zondermeer het geval hoeft te zijn. Daarnaast merkt een partij op dat het combineren van de functies kan 9 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 145

145 leiden tot onnodige technische complexiteit hetgeen veiligheidsrisico s met zich mee kan nemen, dit argument wordt echter niet door alle deelnemer gedeeld. Een andere complexiteit die op zal treden is een conflict van ecologische en economische kwaliteit. Voor optimalisatie van de economische kwaliteit is het gunstig als er een grote getijslag komt, dit zal echter veranderingen teweeg brengen in de huidige natuurlijke situatie. Vanuit de hiërarchie redenerend zouden natuurbelangen belangrijker zijn en de meeste partijen lijken dit te willen accepteren. Als laatste wordt opgemerkt dat er nog een vierde functionaliteit is die niet perse van belang is van de regio rondom de Grevelingen maar wel voor de Nederlandse waterbouwsector in zijn algemeenheid. Dat is dat project een showcase kan worden hetgeen spin-offs kan genereren in het buitenland. 2. Risico s en verantwoordelijkheden Met de verschillende functionaliteiten gebundeld ontstaat naast de technische ook organisatorische complexiteit. Voor de verschillende functies gelden namelijk verschillende looptijden, onderhouds- en veiligheidsregimes. Alle partijen onderkennen dat het essentieel is om deze verantwoordelijkheden goed te organiseren. Wanneer dit erg complex is kan het mogelijk gunstiger zijn om de technische functionaliteiten op te splitsen in separate oplossingen in plaats van één totaaloplossing. Zo wordt opgemerkt dat het gunstiger kan zijn op de pompfunctie ten tijde van een stormvloed en hoge rivierafvoeren los te koppelen van de getijdencentrale. Temeer omdat marktpartijen maar beperkt garant kunnen staan voor de waterveiligheidsfunctie. 3. Hoogte van getijslag De voorzitter geeft aan dat hij graag willen weten welke formulering marktpartijen wensen over getijslag in de Rijksstructuurvisie. Moet deze formulering heel specifiek zijn, met een minimum en maximum, of kan deze volledig vrij zijn? Alle marktpartijen zijn het eens met de stelling dat een minimum getijslag van 50cm noodzakelijk is om de waterkwaliteit te laten verbeteren. Het zou volgens de tafel dan ook wijs zijn deze 50cm getijslag als een minimum op te nemen in de Rijksstructuurvisie Wel wordt opgemerkt, vooral door de ingenieursbureaus, dat een getijslag niet de meest geschikte oplossing hoeft te zijn voor het waterkwaliteitsprobleem. Volgens hen kan het ook anders en misschien ook wel goedkoper. De overheden dienen daarom voorzichtig te zijn met het formuleren van een de keuze voor de herintroductie van getij in de Grevelingen in de Rijksstructuurvisie. Daarnaast lijkt het marktpartijen, vooral ingenieursbureaus, niet verstandig om een maximum getijhoogte te definiëren. Het is op dit moment nog niet heel helder wat de voor- en nadelen van een hogere getijslag zijn,welke stakeholders met deze voor- en nadelen te maken gaan krijgen en hoe groot de impact voor de stakeholders zal zijn. Dit zal door marktpartijen ten tijde van de tender geoptimaliseerd kunnen worden. Anderzijds wordt gemeld dat het definiëren van een maximum getijslag in de Rijksstructuurvisie rust en duidelijkheid kan geven bij (lokale) stakeholders. Indien om wat voor een reden dan ook de valse verwachting gewekt wordt dat de getijslag 50cm gaat worden en men hier in latere projectfasen alsnog van wil afwijken, kan dit het proces en het vertrouwen van stakeholders ernstig schaden. 4. Scopeverbreding De scope van het project staat nog allerminst vast, zo is nog onduidelijk of en hoe onderhoud geïntegreerd gaat worden maar ook is het denkbaar dat de getijdencentrale in de Brouwersdam gecombineerd wordt met andere werken in en rondom de Grevelingen. Ten aanzien van onderhoud van de getijdencentrale wordt opgemerkt dat onderhoud van de installaties prima meegenomen kan worden in een contract. Echter wordt scopeverbreding door onderhoud ten aanzien van de waterkeringfunctie in het contract te integreren lastiger bevonden. Al benoemd men dat dit bij Hondsbosschee Zeewering op dit moment al wel het geval is. Volgens de aannemers en ontwikkelaars dient verdere uitbreiding van de scope vooral plaats te vinden vanuit het oogpunt dat het moet leiden tot een financieel aantrekkelijker project en in mindere mate vanuit het idee dat alle technische mogelijkheden moeten worden benut. Zo zou een consortium ruimte geboden moeten worden om bijvoorbeeld buiten de kust of in het Grevelingenmeer winstgevende projecten te kunnen ontwikkelen. Daarnaast merken marktpartijen op dat zij graag mogelijkheden willen benutten om mee te denken in het totale systeem, dus ook achterliggende dijken, het Volkerakzoommeer en eventueel zelfs verbindingen met de Oosterschelde dan wel Haringvliet Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

146 5. CONCLUSIE: Herintroductie van het getij dient niet zondermeer als de beste oplossing aangenomen te worden om de waterkwaliteit te verbeteren, marktpartijen geven aan dat er andere oplossingen kunnen zijn. Daarnaast dient de getijdencentrale niet zonder meer als waardeverhogende component van het project te worden aangenomen. Ten aanzien van de Rijksstructuurvisie zouden marktpartijen graag zien dat als er een getij opgelegd wordt er ook een minimum getijslag bepaald wordt, een maximum kan de markt door middel van optimalisatie zelf bepalen. Een reden om eventueel toch een maximum te definiëren in de Rijksstructuurvisie is dat er rust in het gezamenlijke proces ontstaat en marktpartijen in een later stadium meer zekerheden hebben. RONDE 2: Attendants: Harry van Huut, chairman, Ministry of Infrastructure and Environment Zjev Ambagts,secondary, province of Zuid-Holland Thomas Neijenhuis, secretary, TU Delft Dominique Rioual,Electricité de France Andries Middelbos, Cooperatie Deltawind U.O. Jaap Ory, Deepwater Energy Huib van der Kolk, Royal HaskoningDHV Andre Hoogeveen, Strukton Carmen van Huuksloot, spectator, graduate student at Ballast Nedam Hylke Bakker, spectator, student Erasmus University Ilse Deurwaarder, spectator, Province of Zeeland Rules of the game during the market consultation The chairman informs whether the attendants have understood the rules of the game for the market consultation as explained by Arent Jan Wassenaar, Everyone reacts affirmative and confirms that it is a public session. 1. Elementary elements for the National structural vision Among attendants there appears to be a common idea that the National structural vision should focus on goals and not on measures. It should be rather abstract and not specific at all. Practically this implies that it should not discuss technology or solutions. One of the participants mentions that the main goals for the project should be restoration of the ecological quality and an increase of water safety by facilitating a high water storage function in the Grevelingen. Another type of goal that is mentioned concerns preservation of the actual geographical circumstances. At present there is a slight strip of beach, west of the Brouwersdam and south of the intended project location that is slowly eroding away. When current plans are implemented it is likely that erosion will speed up. According to one of the participant it should be mentioned in the National structural vision if the beach is to be preserved. 2. Conditions for the tidal height If reintroduction of the tide were to be decided upon in the National Structural vision, it can be discussed whether a minimal and or maximal tide should be part of the vision too. Generally parties agree that a minimal tide of 50cm should be included in the National structural vision if tide will be reintroduced on the Grevelingen. This minimum is required for the main objective namely restoration of the ecological/water quality. There is however a lively debate on an upper limit for the tide. Basically there are two distinctive views on defining a maximal tide. In one vision the tendering consortia are free to choose a maximal tide on basis of an economic optimization process; at certain point the benefits of enlarging the tidal differences will not weight up against the costs of compensating measures for societal or environmental hindrance. In the other vision governing bodies have to set a limit to the tide in order to ensure that nuisance for the local society and the environment is limited. By doing so the governing bodies minimize the risk that local stakeholders will turn against the project. Besides, defining a maximum tide is likely to lead to a peaceful 11 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 147

147 continuation of the process, as it brings clarity for all stakeholders that are involved in or affected by the process. 3. Defining the scope In order to make the project more attractive for market parties, the chairman, asks what the scope of the project should be like. Several suggestions, as described hereunder, are made. It remains however unclear to which degree all participants agree with the suggestions. Participants mention that defining the scope is the main issue of the day. According to some of them the scope should only concern a tidal in- and outlet because it appears as if there is hardly any money available, and so governmental commitment, for other functions. One of the participants opts to include the Volkerakzoommeer in the tidal area. Due to the enlargement of the tidal area, this will lead to a more profitable business case of the tidal power plant. A combination of projects on basis of expected financial results, to increase the feasibility of the tidal power plant, is suggested by the chairman. None of the market parties beliefs there are sufficient profitable projects in the neighbourhood available to close the existing financial gap. In relation to this, it is mentioned that it would be wise for the authorities to determine which economic development they desire in the area. The profitability and gained turnover of small scale eco-lodges is likely to be lower than a voluminous holiday resorts. 4. Allocation and spatial claim of the project While discussing the allocation of the tidal inlet, some parties bring in that restricting the location might hamper the implementation of creative solutions. One party even goes as far as stating that the whole Brouwersdam could be useful for the project. There are no parties stating that the tidal power plant should be allocated on another location as the Brouwersdam. Besides it is once more mentioned that it might be wise to include the Volkerakzoommeer in the tidal zone, as this will increase the amount of energy that can be stored and gathered from the Grevelingen. By doing so the spatial claim of the project will change considerably. 5. Legislation The last topic is introduced by the secondary and concerns possible obstacles in legislation. One of the attendants mentions that if the crisis and recovery act is to be used for this project, it would be wise to include a maximum tide level in the National structural vision. The reason for this is that in the crisis and recovery act the two municipalities would have nearly no right of participation which makes it more difficult for the municipalities to protect local stakes. If their stakes are protected in the National structural vision, by means of a maximum tide, this would make the use of the crisis and recovery act more feasible. 6. CONCLUSION: There is a general believe that the National structural vision should focus merely on goals and hardly on measures. The market needs a certain degree freedom to come up with the innovative solutions so the vision should not be too specific. It is however acknowledged that it is inevitable to mention a minimal tidal level in order to ensure recovery of the water quality. There are both pros and cons for a maximal tidal level of which certainty for ecological and local interests and market optimization are the most important arguments. Two different parties have proposed to add the Volkerakzoommeer to the tidal zone of the Grevelingen in order to enlarge the energetic capacity of the water system without increasing the tidal height. There are no other concrete proposals for adaptations of the present scope Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

148 Categorie 2: Keuze structuur van het project Totaal zijn er 3 rondes. Opgesomd volgt nu de highlights uit ronde 1 en 2 en 3. (gezien vanuit notulist) Doe het in ieder geval zo integraal mogelijk. Maak de scope heel duidelijk. Eerst ecologie, dan veiligheid en dan eventueel iets anders. Sommigen willen uitbreiding van de scope. Sommigen willen het juist verkleinen. DBFM zou de blauwdruk moeten zijn. Zorg voor voldoende mandaat en 1 gezicht van 1 partij onder de overheden. Garanties ecologie en veiligheid kunnen niet gegeven worden. Elektriciteitsprijzen zijn onzeker. De marges moeten eerst worden bepaald. Trechtering. Maak de M.E.R. niet te smal. Robuustheid van de oplossing Kom snel met die topeisen. Veel documenten. Vraag meer uit op een hoog abstractieniveau. Wees helder over die SDE subsidie. Spits de dam en de elektriciteit. Nogmaals de highlights uit de 3 rondes, maar dan in de ogen van de voorzitter Huub Lavooij (zie bijlage) Keep it simple, begin met de ecologie: verticaal getij. Houd uitbreiding voor berging en pompen open voor de toekomst een gebruik dat als selectiecriterium eventueel als eis. Houdt ook een latere bouw van een getijcentrale open voor de toekomst, verwacht daar nu niets van in termen van medefinanciering. Zorg voor regie vanuit een enkele partij, bij voorkeur Rijkswaterstaat. Kies voor de natte blauwdruk DBFM van Rijkswaterstaat in combinatie met een concurrentiegerichte dialoog met maximaal drie partijen en geef die een redelijke vergoeding. Stel de topeisen op een zo hoog mogelijk abstractieniveau zo snel mogelijk vast. Trechter binnen bijv. een half jaar naar een enkele partij. Stel geen performance eisen aan het eindproduct over de ecologie noch de veiligheid. De regie van het beheer bij Rijkswaterstaat houden, onderhoud bij de marktpartij. Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. In deze categorie is wat ingebracht werd niet verwerkt vanuit de vaksectie (bijvoorbeeld: aannemers), maar specifiek per bedrijf, omdat anders deze nuance wegvalt. Deze beslissing is genomen in samenspraak met de secondant van deze tafel. Het verhaal komt zo het best naar voren. In bijlage toegevoegd verslag aan categorie 2 zit toegevoegd een verslag van de voorzitter over de rondes. RONDE 1: Aanwezigen: Huub Lavooij Rijkswaterstaat, Voorzitter Andrea Chao Allen and Overy Secondant Leon de Jong TU Delft Notulist Erik Aal, hoofd tendermanagement Ballast Nedam (rood) Laurens-Jan Sipma, Finance Manager NWB Bank ( Rood) Carlo Tonnaer, Projectmanager/Tendercoordinator Boskalis B.V. Rood) John Boshuis, Manager Engineering Flowserve (Rood) 1. Tegenstelling in structuur. plaatje 1: traditionele opstelling met volledige overheidssturing en een opgeknipt en apart aanbesteed project plaatje 2: een concessie van x jaar (30-50) waarbij een consortium van marktpartijen volledige vrijheid krijgt om binnen randvoorwaarden te opereren. 13 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 149

149 Ballast Nedam meent dat het beter is richting plaatje 2 te gaan. Betreft een concessie speelt mee welke rechten aan de concessie verbonden zijn. Er moeten zo veel mogelijk opties zijn om kasstromen te genereren en risico af te dekken en glasheldere voorwaarden. Het lijkt alsof beweerd wordt dat de markt geen risico s neemt, dit is niet het geval en de markt kan ook niet meer risico nemen dan het nu doet Boskalis merkt op dat maatschappelijke risico s betreft veiligheid niet gedragen kunnen worden door de markt. Het belangrijkste is dat de risico s beheersbaar zijn. Ook Boskalis is voor een organisatievorm waarbij het project een totaalpakket is. Opsplitsen maakt het alleen maar duurder. Ook hier zijn goede randvoorwaarden essentieel NWB Bank is ook voorstander van plaatje 2. Anders is het project niet te financieren. De huidige PPP projecten leggen inderdaad veel risico bij marktpartijen. Het nadeel van veel verschillende projecten in 1 is bijvoorbeeld dat bij het toevoegen van Energie het volume risico en prijsrisico bij de markt komt te liggen. Dit past niet bij een PPS. Mogelijk is een splitsing tussen een PPS voor de dam en een ander contract voor de energie noodzakelijk. Boskalis merkt op dat de twee projecten wel erg aan elkaar gelinkt moeten zijn om passingproblemen te voorkomen. Dit zou op zich wel kunnen met 2 contracten. Ballast Nedam ziet de huidige Sluizen DBFM of natte DBFM gebruikt door RWS als basis. Daar wordt de opdrachtnemer afgerekend op beschikbaarheid. Vanuit veiligheid kunnen prestatie-eisen gemanaged worden. dit kan ook voor het volume risico van de energiewinning. Het prijsrisico kan niet door de markt genomen worden. Hier zijn veel afspraken voor nodig dit maakt de contracten wel ingewikkeld. NWB bank merkt op dat teveel risico s in 1 contract het project onfinancierbaar maken. Flowserve (productie turbines) heeft een voorkeur voor plaatje 2. Hierbij zou wel de overheid een groot belang moeten hebben in een tussenvorm tussen 1 en 2. Met alle partijen bij elkaar is er altijd een dominante partij. Hierin moet de overheid controleren. Visvriendelijkheid is ook een groot risico, daar is op korte termijn geen garantie voor te geven. De knip zou moeten liggen bij een DBFM voor 30 jaar met Operations onder overheidstoezicht. Ballast Nedam merkt op dat de markt ook de Operations zou kunnen doen, maar de markt kan niet alle belangen managen. Er komt zoveel samen ook aan bestuurlijke belangen van verschillende overheden. Boskalis merkt op dat een andere PPP dan de DBFM(O) wel kan maar marktpartijen participeren alleen als er rendement is. De extra voordelen die genoemd zijn leveren niet noodzakelijk rendement voor bouwers op. Flowserve werpt vragen op over de beheersbaarheid van het project. Boskalis merkt op dat een energiebedrijf onmisbaar is. Ballast betwijfelt of plaatje twee haalbaar is in Nederland. De poldercultuur zou dit teveel in de weg staan 2. Financiering Flowserve merkt op dat de financiering zo moet zijn alsof het een waterbouwkundig project is. De waterkrachtcentrale is een fooi. Boskalis sluit aan een stelt dat een sluitende begroting door de waterkrachtcentrale fictie is. De spin off geeft vooral voordelen voor de provincies. De overheid moet hier de prioriteiten goed hebben een doorlaat (ecologie) veiligheid (pompfunctie) energiecentrale Ballast Nedam meent dat dit project niet aangeboden kan worden als winstgevende energiecentrale. Met alle aspecten meegenomen is het project zo complex dat weinig aanbiedingen te verwachten zijn. Flowserve en Boskalis merken op dat de drijvende kracht achter het project niet de getijdencentrale is. Deze kan het project dan dus ook niet trekken Ballast Nedam meent dat er misschien teveel bij het project betrokken wordt. Boskalis en NWB merken op dat er alleen interesse vanuit de elektriciteitwereld zou kunnen zijn als er een sluitende business case is. die is er nu niet. Je moet daarbij goede afspraken maken over de verdeling van het prijs risico en volume risico. Ballast merkt op dat een financiering met hoge milestone payments niet wenselijk is. MWB gaat daarin mee en zegt dat milestone payments geen voorwaarden zijn. Het zou een goed idee zijn deze laag te houden Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

150 Boskalis en Ballast merken op dat er best wel wat opdrachtgeverrisico s door de markt gemanaged kunnen worden. Dit zou dan als dienst afgenomen moeten worden. Het is daarbij wel van belang dat de overheid als 1 entiteit optreedt. 3. Veiligheid Alle partijen zijn het erover eens dat technische eisen en performance gegarandeerd kunnen worden. Ecologische eisen en veiligheid is als risico niet te dragen. Ballast Nedam merkt op dat er wel afspraken gemaakt kunnen worden vooral als het niet werkt over partijen die eruit stappen 4. Aanbesteding Ballast en Boskalis merken op dat de vroege involvement goed is. Maar dat als er vervolgens laat getrechterd wordt alles al vast ligt in de MER. En er weinig keus en ruimte voor innovativiteit over is. Boskalis vindt dat er voor de MER al meegedacht moet worden door marktpartijen tegen een vergoeding. Ballast meent dat je beter voor de MER al kan trechteren zodat 1 partij meedenkt over MER en eindontwerp. De gehele tafel is het erover eens dat je dan geen prijs mee kan nemen in de gunning. Ballast merkt op dat de scope wel duidelijk moet zijn, omdat anders een partij kan winnen die het project niet kan dragen. 5. CONCLUSIE De gehele tafel ziet aanbesteding van een totaal project als de beste optie. Nadelen van het opsplitsen die genoemd worden zijn: een hogere prijs en non-financierbaarheid van het project. De natte DBFM van RWS wordt gezien als voorbeeld. Prijs en volume risico s van het getijdencentrale kunnen door de markt gedragen worden, mits de getijdencentrale van de dam is gescheiden. Bij de participatie voor de getijdencentrale is een energiemaatschappij onmisbaar. Het project zal nooit winstgevend zijn. Milestonepayments zijn dan ook niet van belang. Het project zal als een waterbouwkundig project gefinancierd moeten worden, de getijdencentrale wordt gezien als een toetje. Als er teveel verschillende dingen betrokken worden in 1 contract wordt het te ingewikkeld en non-financierbaar. Partijen moeten zo vroeg mogelijk betrokken worden bij het proces. Het liefst al bij het meedenken over de MER en het tenderontwerp. Je kunt dan geen prijs noemen in de gunning. RONDE 2: Aanwezigen: Huub Lavooij Rijkswaterstaat, Voorzitter Andrea Chao Allen and Overy Secondant Leon de Jong TU Delft Notulist Cornee Hopmans Bussiness Development manager DELTA Energy BV Ruurd Immel, Senior Finance Manager BAM Ferry de Bruin, General Manager BAM Energie Christine Smith. Advocaat Nauta Dutilh 1. Tegenstelling in structuur. Plaatje 1: traditionele opstelling met volledige overheidssturing en een opgeknipt en apart aanbesteed project Plaatje 2: een concessie van x jaar (30-50) waarbij een consortium van marktpartijen volledige vrijheid krijgt om binnen randvoorwaarden te opereren. BAM merkt op dat de PPP als grootste voordeel heeft dat een lifecycle benadering wordt gebruikt. Dit project kan goed als PPP in de markt gezet kunnen worden. Het moet wel bestaan uit twee onderdelen in een contract. De energieopwekkingconcessie zou op elk moment verkocht moeten kunnen worden. Waarschijnlijk op Financial close of oplevering. De dam en de getijdencentrale moeten apart financierbaar zijn. Delta is het hier mee eens en merkt op dat de splitsing vooral in de exploitatie belangrijk is. BAM merkt op dat risico s die te maken hebben met de dam bij de aannemer dienen te liggen en risico s betreft de energiewinning bij de centrale exploitant. De overheid zal echter altijd betrokken moeten blijven vanwege de veiligheidscomponent. Vergoedingen voor overheidsingrijpen uit veiligheidsoverwegingen kunnen in de PPP afgesproken worden. Hier werken de huidige natte DBFMs goed voor. 15 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 151

151 BAM en DELTA merken op dat het belangrijkste is dat de overheid op 1 lijn zit en vanuit 1 mond spreekt. budget en mandaat moeten voor elke fase van het project vastliggende niet wisselen door tussentijdse verkiezingen of iets anders 2. Aanbesteding BAM merkt op dat er mogelijk überhaupt maar een beperkt aantal partijen bestaat dit dit project integraal kan uitvoeren. Er zal dan met Max 3 partijen een competitieve dialoog zijn. Dit lijkt op de natte DBFM van RWS. Belangrijkste punt is of de subsidies beschikbaar zijn. DELTA stelt dat het project alleen rendabel is met subsidie. Het risico of deze al dan niet beschikbaar is kan niet door de markt gedragen worden. Omdat de centrale sowieso subsidie nodig heeft is het idee dat de opbrengsten de dam gaan financieren een utopie. Alles hangt af van het beschikbaar zijn van de subsidie. Als deze beschikbaar is, is een getijdencentrale mogelijk rendabel en willen energiemaatschappijen participeren. 3. Risico s DELTA en BAM stellen dat het volume en prijsrisico van de energieopwekking voldoende wordt weggenomen door de SDE subsidie. Ecologische en veiligheid risico s kunnen niet door de markt gedragen worden. BAM stelt dat het risico op vissterfte door turbines een beheersbaar probleem is. 4. Omvang van het project en overheidsparticipatie BAM en Delta stellen dat het project al groot en ingewikkeld genoeg is. Mogelijk dat zicht op vervolgprojecten wel stimulerend werkt, maar het project hoeft niet groter. BAM stelt dat de overheid een rol heeft op het gebied van veiligheid. Daarbij is het draaiboek van de overheid leidend. Delta stelt dat de overheid altijd beschikbaarheid moet hebben over een rode knop. Primaire veiligheid kan niet vastgelegd worden in een draaiboek. BAM merkt op dat de mate van betrokkenheid in de PPP vastgelegd kan worden. 5. Financiering De tafel stelt veel opties open voor financiering. De centrale is afhankelijk van subsidie de dam en doorlaat kunnen gefinancierd worden door milestone payments en een beschikbaarheidvergoeding. 6. CONCLUSIE Een PPP oftewel de aanbesteding van het volledige project geniet de voorkeur. De energieopwekkingconcessie zou verkocht moeten kunnen worden. De natte DBFM van RWS dient als voorbeeld. Partijen moeten vroeg betrokken worden in een competitieve dialoog. Er wordt opgemerkt dat de centrale alleen rendabel is met subsidie en dus geen enkel begrotingsgat kan dichten. Het project is op dit moment groot genoeg. Het vergroten van het project zal het niet meer rendabel maken, maar slechts ingewikkelder. De overheid dient altijd betrokken te blijven om de veiligheidsrisico s te managen. De financiering kan op vele manieren rond komen zolang er maar subsidie beschikbaar is voor de getijdencentrale RONDE 3: Attendants: Huub Lavooij Rijkswaterstaat, Voorzitter Andrea Chao Allen and Overy Secondant Leon de Jong TU Delft Notulist Wilbert Coenen, projectleider Van Hattum en Blankevoort Bart Vohger Ministry of transportation and environment Dominique Rioual, Area Management in EDF Hydro Engineering Centre, Electricité De France Andre Hoogeveen Strukton Eelco Linnert, project directeur Heijmans Dik Bouman Tender management Ballast Nedam 1. Opposite pictures Picture 1 divide the project in many pieces and tender all the pieces independently. Picture 2. Give out a concession for a period of x years with one party Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

152 Van Hattum en Blankenvoort prefers picture 2. Especially for the tidal centre where picture one is not an option. With picture 1 you can only differentiate on price where you need to differentiate on other subjects. This is possible with picture 2. Heijmans feels that with picture 2 you can build towards your own optimized solution if the bussinescase is viable. If the business case is not viable then you need picture one because this mitigates risk away from the private market Ballast Nedam suggest an alliance with joint risk. The ministry of Transport asks what the preferred organisational form is Strukton points out that the preferred form is dependent on the scope. If the scope of the project is the entire spatial development then this goes beyond the scope of a construction company. Elictircite de France agrees, saying that it is difficult to include the construction of the dam into an agreement with them. They would prefer to just deal with the tidal plant Strukton states that one would have to split the spatial development from the construction of the dam because they want to stick to their core business. They can manage the building risks of both a dam and a tidal plant Ballast Nedam agrees and states that as a construction company they can deal with technical risks regarding construction but not with uncontrollable risks in the field of ecology or safety. Higher prices to mitigate these risks can be agreed upon but are not preferred. Strukton states that they cannot be responsible for the risk that the dam doesn t deliver the ecological goals. Hattum en van Blankenvoort agree saying that the government should ask for a said volume of in and outflow and not specifically ecological goals in the agreement with the builder Strukton states that one could split up the risks and allocate them to a partner that can handle them when you are in a consortium. Hattum en van Blankenvoort state that the real problem is money. The government doesn t have enough. Therefore they should say. Build a dam that gives water quality x. we have an amount of money and you can find the rest. This means that you have to keep it as open as possible. Eletricite de France states that implementing a tidal plant should be an option open for consideration by the builder. The carrier of the price risk of the electricity should be clearly defined. Ballast Nedam and Electricite de France feel it should be clear from the start whether the tidal plant is a goal or a means. Hattum en van Blankenvoort state that the tidal plant doesn t need to be excluded from the plans, but it should be an option. If it is feasible the market will deliver. Strukton suggest a brainstorm If you make one big company with shares held by all parties in the affected area and allow that company to doe the entire spatial development. The brainstorm did not yield practical results Electricite de France suggest looking into EU incentives that could be possible Strukton states that it will be very hard to monetize the intellectual spin off of the project Summary project structure: keep it is open as possible. Specify the goal and leave the rest to the market 2. Brainstorm Strukton suggest two tender phases. One very early in the process where the winner can participate in defining the scope and the MER culminating in the tender assignment for the second tender round Ballast Nedam agrees that such early involvement is necessary. But suggest moving on with the winner of the first tender The ministry states that it would be illegal to hold a second tender round since the winner of the first tender would have more information creating an unlevel playing field. The secondant mentions that if a level playing field is guaranteed it could be legal It is agreed that one very early tender would be a good idea. 3. Financing The table agrees that financing need not be determined now. It could be part of the bid. Hattum en van Blankenvoort state that the government should state a budget and going under the budget is an award criteria The table agrees that the government should be flexible in additional revenue sources and make the selection criteria clear. 17 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 153

153 4. Politics The table agrees that dealing with 5 government bodies is no problem as long as they act as one Strukton points out that the building of the A2 motorway in Maastricht was an excellent example. Electricite de France points out that conflicting interests of politics or public entities and the dam can be mitigated by the agreement Ballast Nedam states that one could use a risk model to clarify these risks. Hattem en van Blankenvoort state that the last word concerning safety issues should always be with the government. Heijmans states that the operation should always be in the hands of the SPV but the government needs to have control in exceptional situations Strukton wishes to emphasise that political risk is always there and there should be a clear mandate of the government alliance and or damages if there are problems. 5. Risks Hattum en vans Blankenvoort state that the price and volume risk of the power plant are for the operator as long as it was their decision to put it in. Strukton states that it could be a problem if there is a governmental decision to build a new power plant Heijmans disagrees since electricity is transported any power plant anywhere would be competition The table agrees this is a risk. Electricite de France states that the volume risk is for the operator Heijmans points out that regarding the tidal plant there is only a business-case with subsidy 6. CONCLUSION Keep the plans as open as possible. Allow the market to find additional sources of revenue for example a tidal plant. Tender the project as soon as possible to allow for flexibility and the saving of tender costs. Financing can then be part of the selection criteria. The market in general can then take risks. However for a tidal plant subsidy is key and the risk of political unrest needs to be mitigated by the government Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

154 Categorie 3: Outputspecificaties en scope Totaal zijn er 3 rondes. Opgesomd volgt nu de highlights uit ronde 1, 2 en 3. Er is diversiteit aan reacties. Sommige partijen waren huiverig. Sommige waren al enthousiast over de turbine. Ga niet teveel specificeren. Functies zo ruim mogelijk maken. Omschrijf deze graag. Uitstellen van de pompfunctie. De techniek is nog te pril. Gewild is graag helderheid van verantwoordelijkheden tussen partijen. Garanties kunnen gegeven worden. Argument om dit te willen omdat het goed is voor de export wordt beaamd. Technische levensduur is niet relevant voor dit project. Is toch langer dan economische levensduur. Veiligheid: iedereen eens over het feit dat waterkering kernfunctie is. Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. RONDE 1: Attendants: Jacob van Berkel, on behalf of RWS, chair of the table. Paul Paulus, RWS. Jelmer van der Weide, TU Delft Dominique Rioual, Area Management in EDF Hydro Engineering Centre, Electricité De France (Commercial Area Management, engineer) Andre Hoogeveen, Strukton Civiel Projecten, Project Manager Leo van der Klip, Province of Zeeland, part of the project team (focus on technique) Wilbert Coenen, VolkerWessels [not Van Hattum and Blankevoort, as stated in earleir mails] Christine Smit, Attorney, NautaDutilh Dorné Schlangen, Water & Spatial planning of the Ministry. Member of steering committee Absents: Ferry de Bruin, General Manager BAM Energie Opening The chair opens the meeting at 10.15u and thanks for the written answers already handed in. The subject Scope will be dealt elsewhere [another table]; therefore the focus lies on engineering. More about technique. The consultation is a dialogue with bilateral questions. 1. Engineering of water induced energy What technique should be used for retrieving energy from water/water flow? Which is regarded as optimal considering the functions, and why? Construction industry: Do we actually need everything [tidal power station, red] for this project? And, do we need all those functions? The goal is water quality. Solve one problem and don t make more problems to be solved. Scope is probably most interesting. First scope and then technique. Energy distributor: Pumping and pumps are very important, so the scope has to be known beforehand. RWS [discussion leader]: leave out pumping for now. The main question is water quality of Grevelingen. Only consider Grevelingen. Volkerakzoommeer should not be considered for now, this is a separate discussion. Solving this problem should be easy, because this has been done before. Construction industry: why do we want a tidal energy centre? RWS: the cost might be lower, and it was the main outcome of the MIRT-report. Dorné: We need a smarter solution because the government [EZ] has no money for solely building the gap (hole in the Brouwersdam). There is no money; therefore we should make a better business case. Question Energy distributor: Do we need the best techniques/engineering solutions at this stage of the project? Is it not a bit too early because the constraints are not yet defined? Maybe conduct a market survey? 19 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 155

155 RWS: Government will give the boundary conditions and will not tell anyone which technologies to be used. The question for now: what is your gut feeling regarding the engineering solution to be used? Energy distributor: to help the government in creating a feasible project? Suggestion would be too difficult to answer now. Siphon is a little bit experimental. Maybe you can do it in several stages. There is an experimental study of another project. That project is open and transparent and is divided in 3 stages: 1 st stage: tech survey that could apply to the project & MCA. 2 nd stage: shortlist for the best project type 3 rd : feasibility study. (with cost estimate) This process lasted nearly 2 years. So therefore, we can t provide an answer now. Furthermore, the range in water level is not very considerable. Construction industry: technology will follow the design. One must think of another new technology if the difference in water level is not sufficient. He agrees with Construction industry (with these actual water levels, it is difficult to make the project a better business case with a tidal power station). That is why the answer of this question is very difficult. One should not just focus on tidal energy, wider scope with area development, maybe then there is an opportunity (if all risks are managed).it is yet too early to say that Tidal energy will fix our money problem Construction industry: Challenge the companies for an optimal solution: What is the scope of this project? Not a tender to build the project, but what is the scope of the project. We have never had that before. Tender for the scope. The current scope is really wide. Use the market for making the project more specific. Legal industry: tender for scope is difficult to use. RWS clarifies: RWS knows that they like to create a tidal difference. So if you take that as a starting point for engineering solutions. Construction industry: what does RWS want? As a building industry, he is proud of the Netherlands. The Netherlands has less tide, and even then we might get famous if we make the best structures. This may be exported as high tech. RWS answers that RWS wants higher tide/water differences with respect to energy production. Nevertheless, a restricted tide is necessary for (water) safety reasons. For now, the government does not have to choose about the levels, but she should talk about functionalities. Maybe it is cheaper to make an island for the business case? Further investigation is needed. For example, why not demolish Port Zeelande and build on piles? Construction industry: Is it true that the space has 800 m of width? RWS answers it probably is around 750m. Construction industry advices to keep the possibility open to focus on the whole dam instead of the first 800 m. RWS: We have to keep in mind 2020, we have to be fast in handling problems now. Energy distributor: The government first needs feasibility. He cannot say specific details yet. RWS: why is that? Province of Zeeland: Currently, we have 2,5 years for what Energy distributor said they had 2 year. Last attempt of RWS to ask what is the technical maximum of tidal difference in the Grevelingen Lake? Everybody agrees they cannot answer yet Phasing of water storage RWS: What opportunities are there for phasing the water storage? How can we look into it now, if we look at the pump capacity? It has been calculated by the MIRT-report that we need it in How can we create opportunities for the future? Energy distributor: thinking of phases, the water storage can be held independent of the contractor in the 1 st period/phase. A comparable project is the La Range Tidal Power Plant [Brittany, France]. Energy distributor recalls a large maintenance program for La Range after 25 year. Advice Dorné: Please do not make it more complex, postpone pumping and do the remodifications later. He advises Construction industry: use pumping system and turbine. The turbine can be optimized for energy and also has the functionality of pumping (with lower efficiency). Energy distributor: how many days would RWS need the pumping functionality? RWS: once every 1400 year. Energy distributor: Does RWS need additional pumping capacity for this pumping station now or can RWS postpone it? Is pumping with turbines the solution or separate sluices? Province of Zeeland: Get rid of the turbines idea for a short time. Is an open gap a solution? Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

156 Only with low tidal discharge without turbines. But, during severe storms even the ebb-tide level is too high. Energy distributor: Maybe RWS doesn t need the tidal solution. It is off course an upside if RWS can also solve the pumping solution, but this depends on when it is needed. It is very likely that in the end, you might need the pumping station anyway. Construction industry: The year 2040 is a long time from now, by then there will be new ideas. Why would RWS take a decision now if you have so much time? He would advise no investment at all because there is more than enough time for innovation of the market and techniques. It is therefore preferable to postpone the pumping functionality. Furthermore, it should be noted that -as a contractor- he has a strong bias for building [the project] now. Energy distributor: is it possible opening the dam in the first phase with the purpose of meeting the EU requirement? In a 2 nd stage, one can have a look at the tidal plant (another separate project). RWS: this is not a no regret. Dorné: The Ministry does not have the money. Another important mentioned constraint of the project is that the Grevelingen lake has to stay salt. Legal industry: aren t there other possibilities instead of the dams? RWS: internal pumping inside the lake, also known as the Solar Beas project. Circulation of the water for oxygen. After an extensive MIRT-report (with market parties, engineering firms and governmental bodies) it has become apparent that the only option is to reopen the dam. Dorné: We don t have the money for (re)opening the gap. Solely opening the gap is too expensive. Construction industry: Tidal energy will not develop enough revenue. Is there money for innovation? Dorné: Only money for water safety. Construction industry: What if RWS does nothing? In 5, 6, 7 years the economy will be different. By then, there will be more innovations. There is no punishment for waiting? Dorné: Later on we also have the development of the Haringvliet. We might use it as a water storage and water discharge. Legal industry: Postponing seems a good option. Province of Zeeland: Drivers of this project are the 16% sustainable energy production norm in There are possibilities to develop and this project will stimulate locally & internationally as an exportproduct. It has export potential, should that be one of the key drivers as well? Construction industry: Even if the business case might not be fully economically viable, the export potential might help with overall benefits for Nederland B.V.. Construction industry: It is difficult to value the export possibilities. The market parties can do it. Construction industry: What is the target? Is the target to make the governmental investment as low as possible? The project should be made worthwhile for every party. Dorné: all projects are based on governmental pay. And not solely on corporate investment. Legal industry: sluices are already in a governmental PPP-program. Why is Brouwersdam not in this program? No one at the table could answer this question. Legal industry: the afsluitdijk (and many more projects) are also part of it. Construction industry has a question regarding the scope & environment. Tourist activity is also indirect money. Does RWS expect the building company recreational development as well? RWS: not necessarily in the same package. Could and might be in the total business case. This will be negotiable. Construction industry: It is very hard to make a projection of the future. Salt or sweet water. Province of Zeeland: what should be in the scope? Construction industry: In the scope, the whole system as government and corporate parties should be looked at. Public space is more than a business case Alternative energy production methods and technologies Which technologies for more effective or efficient energy production are available on the market? Are these techniques important for the general success of the project? RWS: What happens if RWS does not select the bulb turbine? Construction industry draws a dam with three possible flows, i.e. over, through, and under. Through: The most cost because of the infrastructure. North part you have to demolish caissons and temporary constructions: a very expensive solution. 21 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 157

157 Under: drilling, in sea construction and in the Grevelingen lake. Possibility for an underground power station: expensive and difficult for maintenance. Up: Taking into account the maintenance, going over the dam (e.g. siphon construction) is probably the cheapest solution. In this case there is no gap in the dam. It should be noted that this is not the most efficient energy system (lower energy efficiency). Province of Zeeland: Lower energy efficiency is not necessarily cost inefficient. Focus on the overall cost efficiency. Energy distributor: what about the current state of the caissons? RWS: The caisson cannot be reused and the conditions of the caissons are not good. Energy distributor: If you go over, than you should know the whole caisson can be used for 50 year or over. RWS: the total efficient of a siphon system is roughly of 50%, whereas the bulb turbine is expected to be 70-80%.This efficiency rate is discussed by the participants Vertical hydro- axis The 2 nd presented solution of the introductory presentation [vertical hydro-axis] is experimental, but has more efficiency. If RWS is the owner of the dam, you could use the whole dam. Is it not? Construction industry asks if the beach might be used as well? RWS: There is a lot of recreation, one should think of the users. Energy distributor: What is we imagine an emergency case? Imagine during the operation, there is an energy blackout? Are you sure of water discharge? With the bulb turbine this is a problem. RWS: it is air pressure-controlled. Therefore, energy production is not a necessity for water flow through the dam. Water safety is guaranteed. Construction industry: what is the water level scope of the Brouwersdam? RWS: scope is 50cm difference of water level Other ideas Construction industry mentions that covered parking spaces with solar spaces might be an idea. Good marketing tool for recreation (the amount of sun in the south is higher than in the north of the Netherlands) Energy distributor: we re in touch with other concepts like a Russ-hydro turbine. This has been used near Murmansk, Russia. Energy distributor has cooperation with other companies regarding the Russ-hydro turbine. It has been designed to operate with low head. Using this turbine RWS should have to remove some part of the dam. It works with vertical turbines. Province of Zeeland: Free flowing turbines might be a possibility as well? Energy distributor: There is interesting technology available, indeed. 2. Investment, life expectancy and optimal period of agreement What is the expected investment for the dam and tidal energy power station? What is the economical and technical life expectancy of civil works and technical installations? What is the optimal period for mutual agreement? 2.1. Expected investment in a dam with tidal energy power station RWS: comparables in Korea and France. Korea: 350 million dollar for a dam. France: 560 million Euros Energy distributor: Korea is cheap. RWS: So there is a gut feeling of costs. Construction industry: Our project (gap+tidal) in the dam is about 500 million Euros. It cannot be made a viable business case with a tidal energy plan. A reference is made to the energy grid. RWS: what is the total investment? Energy distributor looks up some numbers [on his laptop]: the investment cost of La Range was 560 million Euros (2008 price) for an energy production of 240 MW. This is 2, 33 million Euros per MW. This is regarded as a normal average price. The water difference in La Range is 6 meter of tidal difference (typical head), it should be noted that this is a lot more than in the Grevelingen Lake Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

158 Construction industry: Comparable of Oosterschelde barrier: 7 million Euros per MW. That project was too expensive. Nevertheless, Construction industry believes 2 million is too low. RWS: Difference of Brouwersdam/La Range in power production: 60MW/240MW. It is clear that a Brouwersdam tidal energy plant will not be a cheap solution. General gut feeling of the table: million Euros for 60 MW Economical and technical life expectancy Energy distributor: ideally, the economical and technical life expectancy should be forever. La Range is working since Take into account 45 years for the turbines. Currently, they are refurbishing the old turbines. This will be completed in They did not need to replace everything. They studied turbine by turbine and only replaced what was necessary. Normally tech life expectancy of turbines is 50 years. The economical lifetime of La Range is unknown (by Energy distributor) Construction industry: states that 20 to 25 years is expected for the business case Construction industry: the economical life expectancy depends considerably on the costs of energy in Energy distributor: investor has to have a clear vision on what will be the prices. It might be too risky to invest if there are no guarantees/securities. Energy distributor thinks it is 15 years in NL. Construction industry: Energy security is tombola for the business case. SDE+ (stimuleringsmaatregelen duurzame energie, money EU) can guarantee energy prices. Construction industry: What energy price do they guarantee? Construction industry: one can sign in for 7 cent and up. In general the guarantee of future income is considered as a serious problem. Dorné: Sustainable energy has to be realized in 2023, but tendered in % of sustainable energy (2020) and 100% in 2050 (EU directive). Energy distributor: there are economical incentives, but he thinks it is not enough for this project. RWS: the Dutch sustainable energy targets never have been met. This power plant might help Optimal period of agreement Construction industry: 25 years for exploitation. Company needs time to generate payback. Construction industry sees this as a minimum. An agreement for 30 years and Construction industry gives a party: he s happy. Advice for the government let it loose and free. If a party wants 20 years, that will be fine for the government as well. What happens after 25 years? New contracts or the project goes back to the government. RWS: Who is owner of La Range? Energy distributor: Energy distributor has concession regime for hydro power plants. RWS: How long are the concessions? Energy distributor: 50 years 3. Guarantees on performance Are parties prepared to give securities or guarantees on performance regarding: efficiency, safety for humankind and animals, reliability, technical life expectancy and uptime? Are penalties by an independent institute an accepted practice? Energy distributor: the main issue is to guarantee a certain amount of water flow. Is it customary to have such a guarantee and penalty structure to include this for a power plant? Legal industry: many contracts include penalties. It should be no problem to include penalties. Construction industry: If a contractor builds not efficient, this is a penalty for the contractor himself (expensive maintenance and operating costs). Construction industry believes it is reasonable to have a penalty on fish mortality. Legal industry: Contractually, environmental disasters are excluded: thus, not working in that case. Fish mortality should be no problem. Energy distributor: It is normal to have a Force majeure clause in the contract. How is this done with wind parks? Construction industry believes that a 99, 9% rate of fish survival is a too high demand. What are the results of doing nothing, is that a good alternative? RWS: If nothing is done, on the long run many fish will die. The Dutch target for fish safety is very high: that is and will be the bottleneck. In 2015, 99, 9% will become national legislation for fish migration routes. Haringvliet is a migration route; Grevelingen is not (up to now). 23 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 159

159 Energy distributor: Even with no penalties, you have to set up a contract with operator and authorities. There need to be operational constraints: Fish mortality can be part of the contract; Guarantee the flow for oxygen; Need tidal difference twice a day. Is the minimum flow per day calculated? RWS: The minimum flow per day is calculated such that 50 cm tidal difference is needed to solve for 95% of the oxygen problem/requirement. Construction industry suggests in general: when the whole project would be a success, you need exclusive cooperation with all the parties/companies. Speaking about penalties is not a sign of cooperation. The table agrees. RONDE 2: Aanwezigen: Jacob van Berkel, RWS (voorzitter). Paul Paulus, RWS Jelmer van der Weide, TU Delft (notulist) Carlo Tonnaer, Projectmanager/Tendercoördinator Boskalis B.V., Eelco Linnert, project directeur Heijmans, Integrale projecten (focus industrie) Sophie Schut, Projectmanager Strukton, Integrale projecten (richting zich al tijd) Dik Bouwman, Ballast Nedam, Infra & Speciale projecten, windmolens/energiecentrales (getijden/water) Derk van der Laan, journalist (toehoorder, 30 minuten aanwezig vanaf 13.45) Opening De voorzitter opent de vergadering om 13:15 uur. Deze meeting heeft een onderwerp verandering ondergaan: scope is een andere tafel. Deze meeting focus meer op de technische aspecten van de getijdencentrale. Het is een dialoog, vragen stellen over en weer is mogelijk. 1. Techniek energie uit water: vispassage, energie & pompen Welke techniek van het halen van energie uit water is nu het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom? RWS: Op dit moment wordt er gesproken over een getijdencentrale met een doorlaat, mogelijk is dat te combineren met een getijdencentrale voor een betere business case. Vraag: waar hebben we het dan over m.b.t. techniek? Water doorlaten, vissen met rust laten, en energie opwekken. Eventuele latere functie van water weg kunnen pompen toevoegen. De bouwsector: wat is het belangrijkste voor jullie, de overheid? RWS: Zolang het ontwerp maar voldoet aan de randvoorwaarden en de gewenste waterkwaliteit. Hoe dat gebeurd is pas in tweede instantie belangrijk. De bouwsector: In dat geval is er geen reden om te vragen naar een getijdencentrale. De bouwsector: een duidelijke voorwaarde voor een business case: voldoende rendement voor bedrijven. De bouwsector: qua techniek, op voorhand geen voorkeur. RWS: het is wellicht dus te vroeg om over techniek te spreken? De bouwsector: nog geen oplossing paraat Energie De bouwsector: hoe is het rendement van de turbines? Op de excursie hoorde hij van een Turbineleverancier dat het rendement beter kan dan wat er in de business case staat. Wat is er mogelijk en hoe nog meer rendement te halen? Waarom kiezen jullie voor hevel en/of bulb? RWS: bulb is een standaard techniek. Bij 5 meter verval toegepast in Korea en bewezen. Rusland heeft ook aangetoond dat het werkt voor 1meter. Het is dus een standaard techniek. Sifon techniek is gebruikt als representant van de innovatieve technieken die mogelijk zijn. De bouwsector: Hoe is RWS daar beland, van breed naar nauw geselecteerd? Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

160 RWS: Er is een vorige studie geweest (MIRT-verkenning): idee om caisson laten zitten en sifon eroverheen. Nu wel in de breedte kijken. Wellicht zijn er andere interessante opties? 1.2. Vispassage Paul: Er dient in acht genomen te worden dat er wel een visnorm is, en minstens 50 cm getij nodig is tevens mag 0% zeehond sneuvelen. De bouwsector: Dus de randvoorwaarden liggen wel vast? RWS: Er is een scherp beeld. De bouwsector: Hoeveelheid energie is geen randvoorwaarde. Het financiële plaatje leidt, niet de kwantiteit energie. RWS: Er is een randvoorwaarde voor verkeersveiligheid en vismortaliteit. Maximaal 0,1-0,3% van de vissen van de Brouwersdam mogen sneuvelen. Dit is een scherpe randvoorwaarde en zal gehandhaafd moeten worden Pompfunctie dam Paul: Pompen hangt samen met de waterberging van het Grevelingen meer. Er zijn andere oplossingen bij het Haringvliet. De overheid heeft het pas over 30 jaar nodig (pompfunctie pas rond nodig). Moeten we nu al investeren in een pompfunctie? Paul: Grevelingedam zou er eventueel uit moeten, Volkerraksluizen vergroot, dijkverzwaringen. Is er nu al voorkeur voor ander alternatief. Kan de pompfunctie handig zijn voor de dam? De bouwsector: Er ligt nu al een besluit over Volkerrak voor waterberging. De bouwsector kan zich wel voorstellen dat er nu al een keuze gemaakt moet worden met een alles-in-een pakket met de blik op de toekomst. Het alternatief is herbouwen wanneer RWS niet alles-in-een doet. Paul: Een turbine is optimaal voor energiewinning en als de turbine kan pompen dan is dat mooi meegenomen. Het is ook een mogelijkheid de pompfunctie los te laten en de (water)schade achteraf terug te betalen. De bouwsector: als je de pompfunctie niet hebt, wat zijn de gevolgen dan? Paul: De dijken rondom het Grevelingen meer zijn goed. Dijkverbetering wordt geschat op 10 miljoen euro. Verder zullen er kosten zijn voor drijvende steigers. 50cm peilverschil is het minimum voor de waterkwaliteit dat is berekend. De bouwsector: 50cm is ooit als een maximum, als randvoorwaarde genoemd. RWS: bedreigend is het maximum peil. -20cm NAP naar +30 NAP. -70cm en +30cm: Weet niet of het mogelijk is. Als het laagtij buiten is en er is getijdeslag buiten van 2,5 meter. De bouwsector: het is heel belangrijk wat de randvoorwaarde is met betrekking tot de hoogte van het peil. Paul: bottomline à 50cm is minimale benodigde verschil voor de voorwaarde van waterkwaliteit (zuurstof) De bouwsector: De business case is bijna niet rond te rekenen. De bouwsector: Wat is het doel: maximaal rendement of waterkwaliteit? RWS: Waterkwaliteit is de basis, maar als de scope moet worden opgerekt dan kan de overheid dat toestaan. Ook andere actoren spelen een rol, zo wil de gemeente recreatie en dus zo min mogelijk gebruik van fysieke ruimte. Paul: We praten over 1 m getij en 800 m breedte. De bouwsector: Nog niet aan gerekend, zit wel beperking in. Of enorme [wind]opstuwing aan de buitenkant. De bouwsector denkt dat er eerder winst moet worden gezocht in het rendement van de turbines. De hoogte van het water gaat vrijwel niets aan het rendement veranderen. De bouwsector adviseert de ontwerpvrijheid van de marktpartijen in stand te houden. Paul: 50cm als minimum blijft behouden. Conclusie van de discussie: de business case hangt sterk samen met het rendement van de turbines. Behandeling van de techniek is in een te vroeg stadium, en daarom is er nog geen randvoorwaarde van de overheid. RWS zet nu stappen naar de vervolgstudie en de haalbaarheid. 2. Investering van dam met getijdencentrale; economische & technische levensduur; optimale overeenkomst Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? 25 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 161

161 RWS: Het verval is bij de Brouwersdam veel kleiner dan buitenlandse vergelijkbare projecten. Alleen Moermansk, Rusland is qua hoogteverschil vergelijkbaar. Er zijn twee grote voorbeelden: Korea en Frankrijk. 560 miljoen euro voor La Range (Frankrijk) & 350 miljoen dollar voor Shiwa (Korea). Beide getijdencentrales behelzen een verval van 6-8 meter. De bouwsector heeft gehoord dat de energie-inkomsten van Korea al 20% lager zijn dan begroot Investering dam met getijdencentrale Geen antwoord, deelnemers vinden dit lastig in te schatten Economische & technische levensduur RWS: Wat verlangen jullie als marktpartij? De bouwsector: Return on investment. SDE is 12 jaar of 15 jaar (afhankelijk van bepaalde voorwaarden). Wanneer heb je ze terugverdiend en ligt dat binnen de SDE. Economische levensduur is van groter belang. Tevens adviseert de bouw onderscheid te maken tussen de turbines en de constructie. Een belangrijke conclusie is dat de technische levensduur niet relevant blijkt, omdat deze per definitie de economische levensduur overschrijdt Optimale termijn overeenkomst RWS: Stel dat het allemaal lukt. Wat is de optimale periode voor een overeenkomst? De bouwsector: heeft ervaring in de integrale contracten en dan is de periode voorgeschreven in het contract. De bouwsector kan zich voorstellen om de overeenkomst te koppelen aan de SDE termijn. Het kan langer, maar dan houd een partij een groter /langer onzeker stuk in de exploitatie. De bouwsector: als je kijkt naar technische levensduur: 30 jaar. Maar RWS moet kijken naar de economische levensduur. De bouwsector: de onzekerheid van de bouw na die 12/15 jaar exploitatie zal toch worden doorberekend. 12 jaar is clean en duidelijk. SDE heeft verschillende termijnen voor verschillende type energie. Een conservatieve inschatting is dus 12 jaar. RWS: Wat is een gewenst financieel rendement met privaat financieren? De bouwsector: minstens 10%. De bouwsector: dat is laag. De bouwsector: financierders schrijven dat voor. Of die voor 10% willen praten? Dat weet De bouwsector niet. Het risico is wel beperkt als de getijdencentrale het eenmaal doet. Financiering voor klassieke PPS projecten, dat is een andere categorie dan duurzame energie projecten. Financierders vinden dit soort projecten ingewikkeld om naar te kijken en te kwalificeren en kwantificeren. Is het project nu PPS of duurzaam? Dit levert onduidelijkheid bij een financier. De financiële wereld is conservatief wat dat betreft. RWS: Het standpunt van Economische Zaken is dat ze duurzame energie willen tegen zo laag mogelijke kosten. De hoge categorieën duurzame energie komen zodoende niet aan bod. Voor offshore wind bijvoorbeeld apart gelabeld om wel aan bod te komen. Conclusie: Het zou een enorme stap voorwaarts zijn als de getijdenenergie een aparte energiecategorie zou krijgen. Bijvoorbeeld minstens op hetzelfde niveau als wind en offshore. 3. Alternatieve technologieën energieopwekking Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking zijn er en wanneer is die voldoende beschikbaar? Zijn deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? De bouwsector: Gat bij brouwersdam is een optie en de vorm heeft invloed op de stroming. De geografische en geologische inleiding naar het gat en bijgaande stroming kan het rendement van de turbines verbeteren. RWS: De variant van een doorlaat is ook gekeken (vrijstroomturbines). Die variant levert een kleiner bouwwerk, grote getijslag en minder efficiënt/rendement. Tevens ook minder investering. Deze optie is wel bekeken in de MIRT, maar terzijde gesproken. Het zou namelijk maar 10 MW productie opleveren en dat is te weinig, ook t.o.v. 60MW. De bouwsector: waarom niet een vrijestroomturbine? Stroompatroon veranderen/vortex maken en vorm doorlaat veranderen en dan rendement verhogen. RWS: De hoofdzaak is de weerstand van turbine Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

162 De bouwsector: Dit optimaliseren is een heel dynamisch proces. Om te schetsen wat de bouw zou doen is een oor te luister leggen in de wereld. Wat is er al? Op zoek gaan naar wat er al is? De bouwsector: turbineleverancier zijn volop bezig met ontwikkeling(en). De bouwsector: Het gaat om de integrale aanpak. De bouwsector: Kijk bijvoorbeeld ook naar de geologie en niet alleen de turbine. De bouwsector adviseert veel meer rond te kijken. Beter goed gejat dan slecht verzonnen. De bouwsector: hoe breed zijn jullie gaan kijken en hoe komen jullie tot deze 2 oplossingen? De bouwsector vraag waarom de 0,5 meter wordt gehandhaafd? De bouwsector resumeert: RWS wil een getijdencentrale, geen visdoden en maximaal energie rendement is gewenst. RWS: Peilbesluiten duren 2 jaar dus hier valt weinig aan te veranderen, maar het kan wel. Voor deze discussie even de variabele vastzetten. De bouwsector: Als je de marktpartijen wil betrekken met dit project dan moet aan de andere kant van de streep - de overheden- ook een flexibele houding worden aangemeten. De Rijksstructuurvisie biedt hier mogelijkheden. RWS vraagt zich af of er nog tijd is voor verandering van peilbesluiten. De bouwsector: als je iets goeds wil, dan moet je de tijd er voor nemen. De bouwsector adviseert RWS te zoeken naar het kritieke pad en vraagt zicht af of zoeken naar de techniek op het kritieke pad ligt. Waarschijnlijk niet. De bouwsector: adviseert RWS om duidelijk aan te geven wat ze willen, RWS wil: vissen beschermen, Randvoorwaarden scheppen. Paul: De achterliggende gedachte blijft waterkwaliteit en heeft zodoende eerste prioriteit. RWS: Getijdencentrale is alleen geïnitieerd voor het verbeteren van de businesscase. Dit wordt zodoende alleen uitgevoerd als het privaat en publiek goedkoper is. De bouwsector: gaat project niet door als het niet recht te rekenen is? RWS: Gebeurt er niets, dan komt er ook geen doorlaat. In dat geval voldoet Nederland niet aan de Europese voorwaarden en krijgt het een boete. De bouwsector: Wat is er beschikbaar aan financiële middelen en wat kan er gebeuren met een boete? De bouwsector: De overheid hoeft alleen maatschappelijk verantwoord te handelen. RWS: Als private partij moet die case rendabel zijn. Het vereist een maximaal investeringsniveau. Dit is gebaseerd op de 60MW en subsidies van de EU. Zodoende moet SDE wel beschikbaar komen. Constatering Bouw: alternatieve technologieën bij aanvang hoeven niet voor de aanbesteding helder te zijn. De functionele specificaties moeten wel helder zijn. Het ambitieniveau voor dat gebied moet helder zijn. De markt kan de techniek optimaliseren. De bouwsector: Er moet een sluitende business case zijn voor de kwaliteit voor het water. RWS: Alternatieven zonder een doorlaat zijn ook verkend in de MIRT-verkenning. Het blijkt dat de business case niet rendabel te maken is. De bouwsector: een getijdencentrale is wel een exportproduct waarmee Nederland B.V. wil profileren. De bouwsector: als overheid kan je heel strikt kijken naar het potje, maar je moet ook kijken naar de spinoff. De bouwsector gelooft dat met de huidige markt voor energie, dit project hem niet gaat worden. De bouwsector: wat is het gebied waard in economische waarde? Is er een beeld van de mensen die er wonen om deze investering te doen? Dit blijft moeilijk uit te drukken. De bouwsector: Er is al veel onderzocht, kostenplaatjes, maar er is te weinig gekeken naar het koppelen van projecten. De bouwsector adviseert de ontwikkelingen van de Brouwersdam te koppelen. Bijvoorbeeld, meer recreatie, strand, toerisme, etc. 27 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 163

163 3.1. Exportpotentieel voor de B.V. Nederland RWS: Hoe belangrijk is het exportpotentieel voor jullie als bedrijf? De bouwsector: wij kijken naar en in het buitenland voor andere landen en zien daar perspectief m.b.t. een laag getij getijdencentrale. Is dat dus een belangrijke drijfveer? Ja, maar het project moet op zichzelf ook een gezonde business case zijn. De getijdemarkt is wereldwijd. Daarnaast is een dergelijk project als bedrijf prettig om als referentie te hebben. De bouwsector: voor hen is het niet echt interessant, omdat ze voornamelijk lokaal opereren. Overleven in plaats van dromen. De bouwsector: voor henzelf geldt dat ze langzaam aan het opbouwen zijn in het buitenland. Dit soort ideeën werken in het buitenland. De bouwsector: Is vooral actief in alles wat er om de centrale heen zit en niet zozeer de centrale zelf. RWS: de overheid zit wat ruimer in de ontwikkeling. De bouwsector geeft duidelijk aan dat ze geen referentieproject kopen. RWS wil polsen of het argument van exportpotentieel valide is. De bouwsector denkt van wel. De bouwsector: Ook al bouwt een consortium de Brouwersdam, het heeft natuurlijk exportpotentieel voor Nederland B.V. RWS: Dus er is een analogie met de Oosterschelde, HSL, etc.? Iedereen denkt dat er indirect exportpotentieel is 3.2. Energie De bouwsector: De energieleveranciers kunnen problematisch worden. Voor 2% rendement komen zij hun bed niet uit tenzij ze energieprijsgaranties hebben. Anders willen ze nergens instappen. De bouwsector: Alle duurzame energie is op dit moment nog gesubsidieerd. Dit blijkt nog steeds lastig. RWS: hoe moet de energie vermarkt worden? De groothandelsprijs is 5 eurocent per kwh. In NL is er een stimuleringsprogramma om die hogere kostprijs van duurzame energie te stimuleren. De bouwsector: het zou raar zijn als je alle maatschappelijk kosten uit de SDE+ gaat betalen. Er blijft een restpost open voor de energiecentrale. De productiekosten voor de energiecentrale zijn waarschijnlijk hoger dan wat de energie oplevert. Business case stelt 12 eurocent per kwh. Dit blijkt echter grof geschat. De onrendabele top moet door iemand gegarandeerd worden, het is waarschijnlijk dat de overheid dit moet doen. Het is een illusie dat je het tegen de marktwaarde kan produceren. De bouwsector adviseert alle energieonzekerheden op te lossen voor marktparticipatie. 4. Garanties op prestaties Zijn de partijen bereid om garanties te geven op de prestaties van de getijcentrale m.b.t. opbrengst (rendement), veiligheid voor mens en dieren (vissen, zeehonden, vogels), betrouwbaarheid, levensduur en inzetbaarheid? De bouwsector stelt dat de techniek gegarandeerd moet kunnen worden. De bouwsector: aan welke functionaliteitzeisen moet voldaan worden? RWS: visveiligheid en waterkwaliteit. Conclusie: Het spreken van garanties en boeteclausules is gemeengoed. De bouwsector: Boeteclausules kan, maar het stilleggen van centrale daar gaat geen enkele marktpartij voor. Boetes moeten wel redelijk blijven. Tevens dient in acht genomen te worden dat ontwikkeling altijd anders kan lopen dan verwacht. Voorbeeld: grotere vissen naar aanleiding betere natuur en zodoende verhoogde vismortaliteit door de turbines. De bouwsector adviseert sommige zaken uit te sluiten. Bijvoorbeeld bepaalde ontwikkelingen in de natuur. De bouwsector adviseert te rekenen met het toelaten van de energiecentrale X aantal dagen per jaar stil te leggen. De bouwsector merkt op dat marktpartijen vooraf moeten aantonen dat je aan de eis voldoet. De vraag komt op hoe het met La Range is met de vismortaliteit. RWS antwoordt dat hier schimmig over wordt gedaan. In Nederland is visveiligheid leidend Boete voor te laag rendement De bouwsector: Hangt van business model af. Een boete lijkt dubbelop als het afhangt van SDE Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

164 4.2. Boete voor te lage veiligheid voor mens en dieren De bouwsector zegt dat het belangrijkste is om te kijken naar visveiligheid, zeehonden en natuurlijk mensen. RWS: Op dit moment zijn er turbineleveranciers die 100% veiligheid garanderen voor de kwetsbare vissen. Dit biedt dus perspectief Boete voor te lage betrouwbaarheid, levensduur en inzetbaarheid De bouwsector: Dat zou moeten kunnen. Er moet wel een duidelijke demarcatie zijn wie verantwoordelijk is voor wat. 5. Bestaande functies Brouwersdam Welke mogelijkheden zijn er om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Zien jullie mogelijkheden om dat te waarborgen? De bouwsector merkt op dat er een eis moet zijn t.a.v. faalkansen en de getijdencentrale. De bouwsector: specificeer het functioneel. Zo veel zekerheid creëren. De bouwsector: Het is allemaal te realiseren. RWS: hoe ga je die norm realiseren. Participerend model waar beide partijen samenwerken. 6. Risico s Welke (maatschappelijke) risico s zijn er voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen zijn er om deze risico s te mitigeren door de scope goed te kiezen? De bouwsector: in deze zaal zijn er op dit moment allemaal voorstanders. De vraag is echter of er ook opponenten zijn? De bouwsector ziet dit als risico. RWS: De natuurclubs zijn op dit moment oppositie. Er is een tweedeling: een groep wil behouden wat er is en de andere groep wil een nieuwe estuariene dynamiek. De behoudende stroming binnen de natuurclubs wordt steeds sterker. Ze willen 30cm dynamiek terug. De Gemeente wil zo min mogelijk verlies van recreatiemogelijkheden. De discussies met de natuurclubs kan worden beslecht in de Rijksstructuurvisie. Het is ook belangrijk op te merken dat het gebied Natura2000 is. Voordeel is die mosselcultuur weer mogelijk na ingreep. Brussel staat er positief tegenover. Er is op dit moment dus alleen regionale weerstand. De bouwsector: Een groot risico is als het project niet rendeert. In dat geval moet je overwegen om de centrale stil te leggen. Dit risico kan worden verkleind door er voor te zorgen dat voor de periode van geen subsidie het project zichzelf moet kunnen bedruipen. De bouwsector ziet als risico de terugverdientijd. Het project terug verdienen in 8 jaar is wel veel. Verder kaart De bouwsector nog aan dat het ook sterk afhankelijk is van de dan aanwezige wetgeving. De bouwsector is het eens en kijken naar het risicoprofiel versus winstpotentieel van het project. Concluderend, grote risico s zijn: Omgevingsgroepen (oppositie, niet te managen door de markt) Onrendabele bedrijfsvoering Veranderende wetgeving Veranderende natuurontwikkeling Prijsontwikkeling van de energie(sde dekt dit grotendeels) RONDE 3 Aanwezigen: Jacob van Berkel, RWS (voorzitter) Paul Paulus, RWS Jelmer van der Weide, TU Delft (notulist) Kees Dorst, RWS Kay Damen, development manager, Vattenfall John Boshuis, Manager Engineering, Flowserve Menno Broers, Business Development Manager, IHC Tidal Energy 29 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 165

165 Jaap Ory, CEO Deepwater-Energy Bas Reedijk, Hoofd afdeling kustwaterbouw, BAM Infraconsult Laurens-Jan Sipma, Finance Manager, NWB Bank Jan Vervoort, Sales Engineer, Flowserve (pompen IJmuiden) Robert Plat, IHC Merwerde Thomas Nijenhuis, geïnteresseerde, Student MSc CME, TU Delft Opening De voorzitter opent de vergadering om 14.45u. Hij vertelt over de verandering van onderwerp bij deze categorie. Scope is verplaatst, deze consultatietafel zal voornamelijk over techniek gaan. 1. Techniek energie uit water: vispassage, energie & pompen Welke techniek van het halen van energie uit water is nu het meest optimaal gezien de volgende functies, en waarom? 1.1. Energie en turbines Turbineleverancier: is op dit moment aan het valideren m.b.t. de energieopwekking van de turbines. Turbineleverancier stelt dat pompen niet nodig is op locatie. Twee functies in een installatie gaat nooit goed en komt tevens te weinig voor in de markt. Turbineleverancier kan het volledige oppervlak gebruiken. Turbineleverancier zegt het vierkante oppervlak optimaal te kunnen vullen. Gedeelde vulling van de kering kan nog steeds energie leveren. Tot aan het hoogwaterniveau kunnen ze bouwen. Ze stellen dat het belangrijk is dat de focus op zout water ligt. Het effect van zout water op je installatie is aanzienlijk en daarom is een robuust ontwerp met eenvoud nodig: die zal blijven draaien. Turbineleverancier adviseert geen installatie met veel onderhoud en benadrukt dat zout water betekent dat materiaalkeuze belangrijk is. Verder licht Turbineleverancier hun systeem toe: in de basis hangt het hele draaiende systeem boven water. De rotor draait. De Bouwsector: low head bij de Brouwersdam. Innovatieve technieken kunnen zodoende in het voordeel zijn. Het is de kans om innovatieve technieken te demonstreren. Turbineleverancier: denkt aan een bulb turbine, maar geeft toe dat dit niet innovatief is. Het ontwerp kan wel innovatief en is technisch haalbaar. Energieopwekking met 1m verval moeten kunnen zolang er genoeg turbines ingezet worden. Koreanen hebben ook bulbturbines, het bleek echter dat de output 20% beneden verwachting lag. De bouwsector ziet een verlaagd turbine rendement als risico. Turbineleverancier: Koreaanse installatie bleek toch regelmatig onderhoud/schoonmaak nodig te hebben. Het Koreaanse systeem was unit directioneel, werkt maar een kant op. De bouwsector merkt op dat de total cost of ownership belangrijk is en de output is het belangrijkste deel van je long run winst. Turbineleverancier zegt dat een klapsysteem en pompsysteem in één suboptimaal is en een compromis. RWS is zo per definitie duurder uit. Turbineleverancier benadrukt het belang van scheiding van de verantwoordelijkheden: Waterkering (bescherming) en een getijdencentrale (energie). De combinatie van beveiliging door systemen in de getijdeninstallatie kan leiden tot discussie en moet zodoende tijdig weloverwogen worden. RWS: een andere belangrijke parameter/randvoorwaarde is visveiligheid. Hier wordt op een later agendapunt op ingegaan Pompen RWS: RWS gaat niet alles tegelijkertijd uitvoeren. Pompen is dus niet meteen nodig, maar hoe kan het ontwerp aansluiten op de onderhouds- en vervangingscyclus? De bouwsector vraag hoe vaak er gepompt moet worden: 1/1400 jaar. Energieleverancier: Zijn er alternatieven voor niet pompen? RWS: ja, er zijn alternatieven. Namelijk via de Haringvliet lozen, dijken ophogen (o.a. bij Dordrecht) Turbineleverancier vraagt zich af of je waterveiligheid wil combineren met de getijdencentrale. De bouwsector ziet pompcapaciteit als een bijkomende add-on en merkt op dat je meer energie nodig hebt om te pompen. Energieleverancier vraagt of je voor exploitatie van de business case van getijdencentrale, niet eerst de doorlaat kan maken zonder getijdencentrale. RWS antwoordt dat de 200 miljoen voor de doorlaat er niet is. Dorné Schlangen heeft aangegeven dat als het geen rendabele business case is er geen uitvoering zal plaatsvinden Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

166 Financier Bank concludeert zodoende dat als het niet écht wordt opgelegd, er niets gebeuren. RWS: Als er te lang niets gedaan wordt kan de omgeving van de Brouwersdam ook weinig meer beginnen met de verslechterde toestand. Turbineleverancier: In een eerdere tafelconsultatie kwam naar voren dat de (algemene) conclusie was: een getijdencentrale kan geen bijdrage leveren aan een positieve business case. Het is wel interessant om te zien dat je met zijn allen het belang hebt, dat het moet gebeuren. Het potje EZ is niet dusdanig dat RWS het direct kan gaan bewerkstelligen. Voor nu is het wel goed om uit te zoeken dat als het gaat gebeuren, RWS weet hoe dat dan bewerkstelligd kan worden. De bouwsector zegt dat aan een andere tafel naar boven kwam dat het wel rendabel te maken is als je geld kan krijgen voor gebiedsontwikkeling. RWS: MIRT heeft hier uitvoering naar gekeken. Turbineleverancier vraagt wat de functionele specificaties van RWS zijn? 2. Alternatieve technologieën energieopwekking Welke alternatieve technologie efficiëntere en/of effectievere energieopwekking zijn er en wanneer is die voldoende beschikbaar? Zijn deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? De Bouwsector signaleert dat potentiële turbineproducenten aan tafel zitten. Verder dragen zij het idee aan van instreamturbines. Turbineleverancier: stelt dat hun turbines op dit moment worden getest d.m.v. visproeven. De validatie vindt al plaats. RWS, RWS stelt dat er alternatieven zijn, maar dat dit ook confidentieel is. Er lopen onderzoeksstavenwerkingen waar hij niet aan tafel over kan/wil uitwijden. Turbineleverancier denkt aan combinatie van functionaliteiten, peak shaving, windturbines, verval vergroten/verlagen. RWS: Er is een verticale waterbeweging nodig voor de zuurstof eis. De bouwsector vraag hoe vast de randvoorwaarde van 50cm is? Is het een gegeven? Mogen zij er nog aan rekenen/optimaliseren? RWS: 50 cm is als vast minimum gesteld. RWS begrijpt dat meer wenselijk is voor energiewinst. Op dit moment wordt rekening gehouden met max +30cm en -20cm: dat zou dan maximaal 50cm zijn. Turbineleverancier: hoe worden de marktpartijen geacht om te gaan met standen boven de 30cm? Ga je de omgeving voldoende beveiligen? Windstuwing, hoe houden ze droge voeten? RWS merkt op dat windstuwing kan worden afgehandeld met spuien. De bouwsector vraag of het wellicht een mogelijkheid om de scope uit te breiden met energieopslag? Energieleverancier geeft aan het nog niet recht te kunnen rekenen. Het is te duur. Bij een ander project, KEMA [?], kon het enkele jaren geleden ook niet. RWS: Is dit principe van energieopslag interessant? De bouwsector denkt dat het voor NL irrelevant is. Hierbij wordt wel opgemerkt dat het afhangt in hoeverre de duurzame energie de markt penetreert de komende jaren. Acht u deze nieuwe technieken van groot belang voor het welslagen van dit project? Technieken: Turbineleverancier signaleert dat er heel lokaal zuurstof tekort is. Is er al gekeken naar alleen het oplossen van de lokale verschillen in plaats van het hele meer? RWS stelt dat MIRT hier naar kijkt, dit doorrekent en vervolgens als niet haalbaar bestempelt. Er zouden op heel veel plekken mixers moeten staan. Horizontaal mixen lost stratificatie niet op. Turbineleverancier: is het een mogelijkheid om vanuit zee d.m.v. een slang lokale plekken in het meer te verbeteren? Wellicht een combinatie? RWS: herstelt niet en er zijn risico s voor recreatie. Turbineleverancier: zegt dat het hoofdbelang waterkwaliteit is. Tevens is er exportbelang, namelijk Nederland als waterbouwland. Dit moeten we demonstreren in het thuisland. RWS stelt dat voor 60MW er ook andere opties zijn. Turbineleverancier: core business van de marktpartijen is geld verdienen. Om de Brouwersdam een rendabele case te maken moet RWS voor de marktpartijen kijken naar de centrale zelf en niet naar het hele project. RWS kan geen investering verwachten ten koste van het rendement van de bedrijven. 31 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 167

167 Energieleverancier: Hoe is het exportpotentieel in de rest van heel de wereld? RWS: Dit is enorm voor lage getijde energie. Er zijn vele plekken waar het kan worden toegepast. Er zijn veel meer plaatsen met klein dan groot verval. Turbineleverancier: Export is goed voor de BV Nederland. Er is een brede afzetmarkt. Laag verval, met strekdam en getijdenverschil door de eigen installatie. RWS: is er een marktstudie bij Turbineleverancier voor exportpotentieel laaggetijde? Ja. Turbineleverancier: Hun onderzoek resulteerde in MW tot Titel van hun werk: Ocean Mills. Energieleverancier: Op dit moment zijn de SDE subsidies van EZ ook nog vaag. Duurzame energie tegen de laagst mogelijke vraag resulteert in andere keuzes voor energiewinning. 3. Investering van dam met getijdencentrale; economische & technische levensduur; optimale overeenkomst Wat is bij benadering de te verwachten investering in een dam met getijdencentrale; wat is de verwachte economische en technische levensduur van zowel de civiele constructie dam als technische installaties? Wat is de optimale termijn voor de overeenkomst? RWS: wat kost het? Turbineleverancier reageert met: wat levert het op? 3.1. Investering dam met getijdencentrale De bouwsector zegt dat het sterk afhangt van de 60MW. Met bulb of andere referentie? Turbineleverancier: In deze selectie is het totale concept belangrijk. 2,5 miljoen per MW, dat kan Turbineleverancier beter. Dit is exclusief de civiele constructie. Turbineleverancier kijkt naar eenvoudigere civiele constructie. In totaal moet onder de 9 Miljoen per MW inclusief civiele constructie mogelijk zijn. Flowsurve denkt aan 5 miljoen per MW. Met zware dure motoren (semi-vergelijkbaar met het IJmuiden gemaal) De Bouwsector vindt 200 miljoen euro aan de hoge kant. Normaal gesproken korte turbine huis. Gevoelsmatig lijkt het wat aan de hoge kant te zijn. RWS refereert naar Korea met 250 MW voor 350 miljoen dollar. Er was hier wel sprake van een andere valhoogte, dus niet 1:1 te vergelijken. Financier Bank: Financieren, hoe wil je dit financieren? RWS: Helaas thema voor een andere tafel Economische & technische levensduur La Range, Frankrijk opereert sinds Wat is een redelijk terugverdientijd voor de marktpartijen? Flowsurve: terugverdientijd zal lang duren omdat het om laaggetijdencentrale gaat. Turbineleverancier kijkt naar twee losse onderdelen: getijdencentrale + Verandering Publieke brouwersdam. Financiering is anders in dat geval. Zij kijken sec naar de getijdeninstallatie. Turbineleverancier adviseert ook besluitvorming mee te nemen. Een rendement van 5,X% is te laag. Moet eerder richting 10% gaan. Turbineleverancier denkt 80MW te kunnen plaatsen, dit is wel afhankelijk van de getijslag (die hadden ze iets hoger dan 50cm genomen). Droom van Turbineleverancier: level-playing-field, met eerlijke prijs. RWS: stel als uitgangspunt: het gaat gebeuren, maar hoe gaan we hem uitvoeren? Turbineleverancier: beter/groter verval, voor zuurstof en energie. Wat voor invulling is daar mogelijk? 3.3. Optimale termijn overeenkomst Fasering tot waterberging. Welke kansen ziet u voor fasering in relatie tot waterberging RWS: Pompen komt later wel? Turbineleverancier: pompfunctie of pompsectie? RWS: Kan beiden. Turbineleverancier: Pompsysteem kan veel kleiner uitgevoerd worden (afhankelijk van de gewenste capaciteit) Bij 1/1400 jaar capaciteit zijn er grote generatoren nodig (3x zo groot). Daar is nog ruimte voor, maar wel duurder. Om de pompen aan te drijven heb je ook flinke voeding nodig: dit kost heel veel geld en moet worden meegenomen. Technisch kan het pompen wel, energetisch niet zo rendabel, maar dit maakt wellicht niet uit voor 1/1400 jaar Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

168 De bouwsector draagt een mobiele optie als mogelijkheid aan? In het geval van 1/1400 jaar storm, zou men een mobiel systeem kunnen laten uitrukken. Op dit moment nog lastig, maar wellicht in de toekomst mogelijk? De Bouwsector adviseert om niets qua ontwerp te specificeren met betrekking tot wat wel en niet kan. Specificeer de randvoorwaarden voor de marktpartijen. Turbineleverancier stelt dat het middenpeil lager kan worden gelegd. RWS zegt dat het gemiddeld peil gebruikt kan worden als daar aan de onderkant nog ruimte voor is. RWS: ter referentie, Korea is een eb centrale en Frankrijk een enkelzijdige centrale, maar kan soms dubbelzijdig. 4. Garanties op prestaties: Zijn partijen bereid om garanties te geven op de prestaties van de getijdencentrale m.b.t. opbrengst (rendement), veiligheid voor mens en dieren (vissen, zeehonden, vogels), betrouwbaarheid, levensduur en inzetbaarheid? De bouwsector stelt dat ze wel moeten. Energetische garanties leveren een duidelijk: ja. 5. Vismortaliteit M.b.t. visvriendelijkheid wordt gesteld dat dit afhankelijk is van de technieken. Verder wordt opgemerkt hoe dit moet worden gemeten. Moet je gaan praten over percentage sterftecijfer? Er is nog geen duidelijk certificering. RWS: Moet er een boete komen voor visvriendelijkheid? Bouwsector: Dan moet je de Killrate bepalen. En op voorhand de afspraken bepalen. Op dit moment is er ISO9960, maar nog geen wetgeving. Vele partijen (STOA, Ingenieursbureaus) wachten. Er is nog geen norm of wetgeving. RWS: er komt wetgeving aan. RWS: 0,1%, hoe test je dat? RWS zoekt naar modellen om dit te certificeren. Op dit moment is dat nog niet mogelijk. Voor boetes is het belangrijk om ook wetgeving te hebben. RWS merkt op dat het ook afhankelijk is van de grootte van de vissen. Voor rivieren geldt dat voor elk object: 0,1% de maximale vismortaliteit is. Dit geldt ook voor Grevelingen, maar Grevelingen is geen vismigratieroute. Hier moet nog naar gekeken worden. RWS merkt op dat Marcel van de Berg van RWS bezig is met de norm en op zoek is naar marktpartijen. RWS geeft de gegevens van Marcel aan de geïnteresseerde marktpartijen. Turbineleverancier: heeft zijn turbines getest op visveiligheid d.m.v. viskweker en vervolgens alles afgevangen na de turbines. Er zijn bureaus die hier meer over weten, zoals ATKB in samenwerking met RWS en bureau Visadvies. RWS concludeert dat er vooruitgang is met betrekking tot de visvriendelijkheid van turbines. In 2015 komt er nieuwe wetgeving, dus zal er aan moet worden voldaan. De verantwoordelijkheid van visveiligheid ligt bij de marktpartijen. 6. Bestaande functies Brouwersdam Welke mogelijkheden zijn er om de bestaande functies van de Brouwersdam: autoverkeer (zowel N57 als lokaal verkeer), primaire waterkering, recreatie te borgen? Welke (maatschappelijke) risico s voor de realisatie en exploitatie van de getijdencentrale en welke kansen om deze risico s te mitigeren door de scope goed te kiezen zijn er? Alle marktpartijen denken dat de bestaande functies goed in te passen zijn. Technisch is dit goed mogelijk. Turbineleverancier: merkt op dat gezamenlijk bouwen kan, maar dat operationele verantwoordelijken duidelijk moeten zijn. 7. Kansen & risico s Belangrijkste risico s: Economische haalbaarheid (geld) Besluitvorming (aanloop en daarna, helderheid operationele condities) 33 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 169

169 Scope te breed (tal van functies naar energie), waar ligt welke scope? Verdeling verantwoordelijkheden (vorming van consortium)? Energieleverancier: zegt dat dit voor hen geen standaard project is. Er zijn veel meer partijen dan normaliter. Energieleverancier ziet eventueel een rol weggelegd als bouwer, exploitant. Zouden beiden kunnen doen, net zoals de riviercentrales die ze nu al doen. Mitigatie dmv scope Turbineleverancier merkt hier over op dat helderheid & transparantie het belangrijkste zijn. Turbineleverancier merkt verder op dat het showeffect van dit project heel erg kan helpen Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

170 Categorie 4: aanbestedingsprocedure Totaal zijn er 3 rondes. Opgesomd volgt nu de highlights uit ronde 1, 2 en 3. Het is belangrijk om te weten wat je aanbesteed. Op het hoogste niveau komen de topeisen. Het project is eigenlijk veel groter dan de naam van het project doet denken. Vroege marktbetrokkenheid? Dan, korte dialoog. Vervolgens selecteer je 1 marktpartij. Je gaat een samenwerkingsverband aan met deze partij. M.E.R., Programma van Eisen. Een soort alliantieachtige overeenkomst. Als aan alle voorwaarden voldaan wordt. Fase 2, De DBFM(O) overeenkomst. Deze aanbestedingsovereenkomst hoeft niet heel ingewikkeld zijn. Financiering is hier ook behandeld. Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. RONDE 1: Aanwezigen: Leon Hombergen,voorzitter, Senior Adviseur innovatie en markt, trekker spoor Marktconsultatie bij Rijkswaterstaat (blauw) Margot Goeyers, secondant, juriste bij Rijkswaterstaat (blauw) Nikki van Leeuwen, notulist, TU Delft (zwart) Carmen van Huuksloot, afstudeerder Ballast Nedam (rood, bouw) Jan Vervoort, Sales Engineer Flowserve (rood, leverancier) Marjan, stand-in Mark (rood, bouw) Afwezigen: Mark van Zanten, Director Business Development Hydropower & Dams Royal HaskoningDHV 1. Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope Door de overheid wordt een dilemma geschetst tussen vroeg aanbesteden en duidelijke randvoorwaarden en scope. Beide partijen willen een compact traject voor de marktpartijen, want anders wordt het waarschijnlijk te duur. De techniek moet het uitgangspunt zijn bij het kiezen van de randvoorwaarden voor de aanbesteding. Er moet echter niet te vroeg een keuze gemaakt worden voor de specificaties. Het dilemma dat door de projectorganisatie wordt geschetst, over de bijzonderheid van het project en dat de dam wellicht vanuit de turbines moet worden ontworpen, wordt door de leveranciers onderschreven. Voor de business case moet echter wel een zwaartepunt gekozen worden. Dit kan dus of de doorlaat zijn of de getijdencentrale, maar het is lastig om deze beide even belangrijk te vinden. De overheid is terughoudend om vroeg een besluit te nemen over het proces, omdat zij op deze manier met de randvoorwaarden voor de aanbesteding waarschijnlijk aan de veilige kant gaan zitten. Dit is juist niet de bedoeling, omdat er gezocht wordt naar innovatie. De marktpartijen willen graag dat de business case interessant gemaakt wordt door maximale mogelijkheden te bieden, risico s te verlagen en kosten te verminderen. 2. Contractvorm Het is voor de overheid niet de bedoeling om een energie leverancier te worden, dus daar is een exploitant voor nodig. De exacte rol van deze exploitant moet nog onderzocht worden. Er zijn verschillende mogelijkheden waarop dit kan worden gedaan. Bijvoorbeeld door middel van een concessie of een DBFM contract. Een andere oplossing kan een Staats NV zijn, zoals bij de Westerschelde tunnel is gedaan. Maar in dit geval moeten er dan wel meer aandelen verkocht worden aan marktpartijen. Verder vindt de bouw het alleen interessant als er een duidelijke ambitie is die past bij het kiezen voor een Staatsdeelneming. Anders kan RWS misschien beter blijven bij een traditioneel DBFM contract. Op de uiteindelijke mening over de staatsdeelneming wordt nog teruggekomen. Tegen vervlechting wordt negatief gekeken, omdat het voor de marktpartijen belangrijk is dat de transactie zo kort mogelijk is. De kosten worden hierdoor lager. Er zal snel een beslissing gemaakt moeten worden met welke partij er veder wordt gegaan, om het project aantrekkelijk te laten zijn. 35 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 171

171 3. Alle doelen samen of juist opsplitsen? De marktpartijen vinden de combinatie van de verschillende onderdelen juist wel mooi. Samen naar een oplossing zoeken is waarschijnlijk goedkoper dan ieder apart. Er is echter wel behoefte naar meer duidelijkheid over de middelen die beschikbaar zijn voor de verschillende doelen. De marktpartijen zijn sceptisch om alleen op de business case met energie te vertrouwen. Volgens hen is er meer nodig om het plan aantrekkelijk te laten zijn. 4. Kennis niveaus die ontbreken? De vraag van de overheid is, of er nog kennisgebieden ontbreken, die voor de aanbesteding duidelijk moeten zijn. De leveranciers melden dat er in turbine techniek nog veel moet gebeuren. Visvriendelijkheid heeft hierin de prioriteit. De kosten van turbines zijn echter niet per se gedaald. Zeker laag verval turbines bevinden zich nog in een grijs gebied. Er is dus nog tijd nodig om deze te ontwikkelen. Hiermee komt de discussie weer op het aanbestedingstraject. Als er innovatie gevraagd wordt, moet er ook ruimte zijn voor mislukking. Het traject moet dus worden begonnen met een partij die je vertrouwd en na een half jaar of een jaar moet er een evaluatiemoment zijn om een go/no go te bepalen. Er is ook behoefte aan meer duidelijkheid over de aansprakelijkheden bij de Brouwersdam. Er zijn namelijk veel risico s en de standaard aanbestedingswetgeving UAV-gc komt tekort op de risico s voor gevolgschades. Ook zijn er nu nog geen kaders opgesteld voor het leeglopen en vasthouden van het water in het Grevelingen meer. De discussie hierover moet niet worden overgelaten aan een consortium, maar moet van te voren worden besloten. Het gaat namelijk om publieke kaders. Het zal wel in overleg met de markt moeten gebeuren, maar de overheid moet hiervoor al contouren vaststellen. 5. Energie partijen Op dit moment willen energie partijen waarschijnlijk niet instappen omdat ze meer garanties nodig hebben. Zij willen afname garanties en prijsniveau afspraken, waarmee de risico s kunnen worden afgedekt. Er is een mogelijkheid tot een energie concessie, maar eigenlijk wil de overheid wel graag dat er sowieso energie wordt opgewekt in de dam. Het vrij laten van het energie deel heeft dus niet de voorkeur. Voor de marktpartijen zou dit juist wel ideaal zijn, omdat het aanleggen van de energievoorziening er voor zorgt dat investering voor de dam veel hoger wordt. 6. Gunningcriteria De vraag is hoe partijen gekozen moeten worden. De overheid ziet hierin een aantal mogelijkheden. Dit kan namelijk puur op de business case en dus op prijs. Ook andere aspecten kunnen een rol spelen, zoals kwaliteit enz. Expertteams kunnen worden gebruikt om de keuze te maken, maar de marktpartijen merken op dat het lastig is om experts te selecteren, omdat er iets heel nieuws gedaan gaat worden. Een andere mogelijkheid die wordt genoemd is EMVI, maar wat daar in moet is nog niet geheel duidelijk. Visvriendelijkheid is hierin sowieso een belangrijk punt. Verder moeten de doelen duidelijk geformuleerd worden en er moet een weging aan gekoppeld worden. Hierin is een rangorde van de doelen belangrijk en hier kan dus ook het beschikbare geld aan verbonden worden. 7. Innovatie De vraag die bij de overheid heerst is of je door snel selecteren de innovatie niet afremt. De markt is het hier niet per definitie mee eens. Innovatie is gericht op het verbeteren van de business case. Hierdoor moet het proces niet te snel, maar ook niet te langzaam gaan. Dit komt er op neer dat eerst het gevoel moet worden gecreëerd, dat dit idee echt serieus is. Hier is op dit moment namelijk nog twijfel over. Er moet dus niet te snel gestart worden, maar daarna moet de procedure kort zijn. Omdat het gaat over een uniek project, is het niet haalbaar om veel verschillende partijen te laten innoveren. De risico s die hier aan verbonden zijn, zijn niet verzekerbaar, dus moet de overheid ook instappen om het project uiteindelijk interessant en innovatief te maken. De overheid moet er voor waken dat ze uiteindelijk niet op een te laag ambitie niveau eindigen. Hiervoor moet er dus eerst goed gefilterd worden wat er haalbaar is. Bij de markt bestaat er twijfel aan de combinatie van de elementen in de dam. Voor RWS is een gat in de dam, de waterkerende functie en het getij op de Grevelingen erg uitdagend. De vraag is of hier wel een marktpartij bij betrokken moet worden. De angst voor eindeloze discussies met onderzoekers is aanwezig bij de markt. Onderzoekers kunnen veel vinden Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

172 over de Grevelingen maar voor hen is er niet direct de incentive om dit snel te doen. Deze discussies moeten eerst gevoerd worden, voordat er kan worden aanbesteed. 8. Visvriendelijkheid Het rendement van de turbines is op dit moment nog onbekend. Het is wel duidelijk dat de visvriendelijkheid hier invloed op heeft. Hier zal dus geld tegenover moeten staan in bijvoorbeeld de EMVI. Verder ontbreekt er kennis over visvriendelijkheid. Er is hiervoor geen norm opgesteld, dus iedereen kan willekeurig iets zeggen. Er zal dus een norm moeten worden gemaakt voor visvriendelijkheid, zodat alle partijen weten waar ze straks aan toe zijn. 9. CONCLUSIE: De business case moet drastisch geoptimaliseerd worden, om het project aantrekkelijk te maken. Verder moeten er meer uitspraken gedaan worden over de randvoorwaarden, zoals bijvoorbeeld een norm voor de visvriendelijkheid. Beide partijen willen namelijk zo snel mogelijk tot 1 partij komen, waarmee verder gegaan kan worden. RONDE 2 Aanwezigen: Leon Hombergen,voorzitter, Senior Adviseur innovatie en markt, trekker spoor Marktconsultatie bij Rijkswaterstaat (blauw) Margot Goeyers, secondant, juriste bij Rijkswaterstaat (blauw) Nikki van Leeuwen, notulist, TU Delft (zwart) Erik Aal, hoofd tendermanagement Ballast Nedam (rood) John Boshuis, Manager Engineering Flowserve (rood) Laurens-Jan Sipma, Finance Manager NWB Bank (rood) Jaap Visser, Provincie Zuid Holland (blauw) Arent van Wassenaer, Advocaat bij Allen & Overy LLP Opening De discussie wordt geopend met een situatieschets door de overheid. Op dit moment is er een dilemma. Het is een uniek project met vernieuwende technologieën en hiervoor is innovatie nodig om het project te ontwikkelen. Aan de andere kant kan je misschien pas gaan aanbesteden als de randvoorwaarden bekend zijn. De opdrachtgever wil echter voorkomen dat ze het hele project gaan dichttimmeren. Hiervoor zijn dus verschillende manieren van aanbesteden mogelijk. Door marktpartijen wordt veelal de concurrentiegerichte dialoog genoemd, maar moet deze vroeg of juist laat plaatsvinden en zijn er ook nog andere mogelijkheden, zoals vervlechting. De vraag is of er vroeg moet worden aanbesteed of juist niet en hoe snel je moet trechteren. 1. Herhaling discussie ander tafel Aan een andere tafel is de discussie gevoerd of de naam van het project niet verkeerd is. Volgens de marktpartijen gaat dit project primair om de ecologie en de waterveiligheid, maar volgens de overheid valt ook energie binnen de scope. Op dit moment is het alleen nog wel een ruwe business case, dus er zijn mogelijkheden om het ontwerp te verbeteren. De banken zijn bang dat het energie element alleen gebruikt wordt om het project te bekostigen. Als energie echter echt onderdeel van het project is moeten er ook uitspraken gemaakt worden over waar de risico s komen te liggen. Aangezien dit al aan een andere tafel is besproken, wordt er voor de verdere discussie aangenomen dat het project haalbaar is met het energie element erbij. 2. Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope Het is voor de overheid niet de bedoeling om een energieleverancier te worden, dus daar is een exploitant voor nodig. De overheid vraagt zich af wanneer deze exploitant in het proces moet komen. De bouw vindt dat deze partij vroeg in het proces moet instappen als er veel onzekerheden zijn, want energieopwekking is heel belangrijk voor de haalbaarheid. Trechtering is volgens hen echter niet aan haalbaarheid gekoppeld, dus zij adviseren zo snel mogelijk te gaan trechteren. Hiervoor zijn functionele eisen op top niveau nodig. Daaruit kan dan 1 partij gekozen worden, want daarna gaan toch nog heel veel partijen zich er mee bemoeien in verband met de MER. 37 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 173

173 De selectie moet plaatsvinden op know-how, samenwerking, belangrijke punten voor het project en commitment. De overheid is echter bang dat hierdoor de innovatie om zeep geholpen wordt. De bouw denkt dat dit kan worden opgelost door ook risico s bij de bouwer neer te leggen. Als bijvoorbeeld op het moment van selecteren het project nog niet eens feasible is, moet de bouwer wel aan de slag om het feasible te krijgen door middel van innovatie. Andere marktpartijen denken dat het beter is om juist met drie partijen verder te gaan. Deze kunnen dan drie concepten van hoge kwaliteit afleveren, waarvan uiteindelijk de beste gekozen kan worden. Eventueel kan er ook een combinatie gemaakt worden van de verschillende concepten. Dit betekent kortweg dat de concepten die er nu liggen nog eens opnieuw bekeken moeten worden. Er zal dus eerste een proces concept moeten worden aanbesteed, waaruit dan een plan kan worden gemaakt door de overheid en waarmee ze vervolgens een aanbesteding in kunnen met meer omlijnde randvoorwaarden. De overheid is hier nog niet direct in geïnteresseerd. Zij zien eerder mogelijkheden in de optie van top eisen, waarmee een partij aan de slag kan, zodat elke uitkomst de goede uitkomst is. Als oplossing wordt door de overheid een ECI(Early contractor involvement) proces genoemd, waarbij aan het einde een go/no go beslissing volgt. Als het een no go wordt, komen de tekeningen in bezit van de opdrachtgever, zodat die daar nog mee door kan gaan. De bouw ziet hier wel mogelijkheden in. Er is in ieder geval een incentive om er veel in te investeren om het een succes te maken. De banken benadrukken dat het belangrijk is om ook de banken vroeg in het proces er bij te betrekken. Als er namelijk al een heel ontwerp ligt en er dan pas een bank bij betrokken wordt, is de kans aanwezig dat het hele ontwerp weer zal moeten worden aangepast, omdat het niet te financieren is. Het risico is alleen wel dat je pas zeker bent dat een bank wil financieren als zij haar handtekening heeft gezet onder het plan. Er moet dus gezorgd worden voor een proces waarin de kans dat banken afhaken zo klein mogelijk is. 3. Gunningcriteria Als er in een vroeg stadium moet worden geselecteerd is het voor de overheid lastig om selectie criteria op te stellen. De bouw stelt voor om dit aan de hand van conceptuele oplossingen te doen. Ook moet er worden gekeken naar hoe de opdrachtgevers de risico s managen, hoe het proces moet worden ingestoken en hoe het gefinancierd kan worden. Voor de financiering is waarschijnlijk ook geld nodig van de opdrachtnemer. Je kan niet alles al helemaal uitwerken, want dan heb je niet meer de innovatie die je wilt bereiken. Je zult dus moeten kiezen aan de hand van een concept op hoofdlijnen, een proces naar het contract toe en een contractvoorstel op hoofdlijnen. 4. Kennis niveaus die ontbreken Leveranciers geven aan dat de visvriendelijkheid moet worden gekwantificeerd. Er moeten technische garanties worden opgesteld en de eisen moeten scherp gesteld worden. Het is in ieder geval zo dat visvriendelijkheid negatief effect heeft op het rendement van de turbines. Turbines kunnen twee kanten op werken, maar met visvriendelijkheid is dit niet meer mogelijk. Voor de banken zijn er een aantal deal brekers. Dit zijn de energie risico s en dan vooral op prijs afspraken en volumes. Verder is er een economisch risico, want de technologie komt volgens hen wel goed. Verder is het ecologische verhaal nog lastig, want hoe ga je dat precies meten? Als al deze zaken onduidelijk blijven, is het niet behapbaar voor de financierder. Op lange termijn is er meer informatie nodig over de stijging van de zeespiegel en het water uit het achterland. Dit is nodig om de pompcapaciteit te kunnen berekenen. Het tidal test centrum wordt door de overheid aangedragen als test centrum voor de turbines. De marktpartijen zien hier wel mogelijkheden. Het enige nadeel is dat er alleen turbines kunnen worden getest en geen andere opties, zoals watermolens. 5. Rondvraag Er zijn nog een paar vragen bij de marktpartijen. Een daarvan is of er ook een combinatie gemaakt kan worden met het Volkerakmeer, want stroming zou goed zijn voor de ecologie. De overheid geeft aan dat stroming niet genoeg is, er is getij nodig om het ecologie probleem op te lossen. Een groot verschil op het meer is dus beter. Een andere vraag is of er mogelijkheden zijn voor energie opslag. Dit is mogelijk door water op te sparen in het meer. De bouw geeft aan dat er positieve kanten zijn om veel te specificeren, maar dat gaat vaak fout in Nederland. Zij zouden graag willen uitproberen wat er gebeurd als er minder gespecificeerd wordt. Dit zou Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

174 het proces en project beter kunnen maken. Bij een D&C zijn er twee vragen die de bouw stelt, of ze het kunnen betalen en of er iets buiten het PvE kan worden toegevoegd wat het interessant maakt. 6. CONCLUSIE: De scope van het project moet beter gedefinieerd worden. De marktpartijen zijn het niet geheel eens over de manier van aanbesteden. Een aantal wil zo snel mogelijk terug naar 1 partij, terwijl anderen liever met een aantal partijen verder gaan om tot een beter ontwerp te komen. Banken moeten vroeg in het proces worden meegenomen. Voordat er kan worden aanbesteed moeten er nog uitspraken gedaan worden over de visvriendelijkheid, de energie opslag en de economisch en ecologische risico s. De bouw wil wel eens proberen hoe een project gaat als er minder van te voren gespecificeerd is. RONDE 3 Aanwezigen: Leon Hombergen,voorzitter, Senior Adviseur innovatie en markt, trekker spoor Marktconsultatie bij Rijkswaterstaat (blauw) Margot Goeyers, secondant, juriste bij Rijkswaterstaat (blauw) Nikki van Leeuwen, notulist, TU Delft (zwart) Carlo Tonnaer, Projectmanager/Tendercoordinator Boskalis B.V. (rood) Corné Hopmans, Business Development Manager DELTA Energy BV (rood) Ferry de Bruin, General Manager BAM Energie (rood) Robert de Heij, Projectleider/adviseur Waterbouwkundige constructies Witteveen+Bos (rood) Ruurd Immel, Senior Finance Manager BAM (rood) Leo van der Klip, Provincie Zeeland (blauw) Arent van Wassenaer, Advocaat bij Allen & Overy LLP (zwart) Harry van Huut, ministerie van I&M (blauw) Christine Smit, Advocaat bij Nautadutilh N.V. (rood) 1. Doelen De vraag die bij de overheid heerst, is of de doelen al genoeg vast staan. De bouw beaamt dit. Op dit moment lijkt het vooral te gaan om een getijdencentrale, terwijl het in de basis moet gaan over waterveiligheid en ecologie. De centrale is daarbij een leuke bijkomstigheid voor de financiering, maar ook hierover bestaat twijfel. In het beginsel zijn duurzame projecten vaak niet rendabel. Deze zijn alleen haalbaar door middel van een subsidie, maar hierdoor zal het nooit winstgevend worden. Voor de dam zal alleen het turbine deel kunnen worden financiert met deze duurzaamheidsubsidie, wat natuurlijk niet genoeg is voor de hele dam. De overheid heeft de dam toegevoegd omdat er toch getij moet komen om de waterkwaliteit te verbeteren. Waarom zou je dan niet werk met werk maken, door er ook turbines in te hangen. Of dit ook daadwerkelijk de beste oplossing is, moet nog blijken. 2. Vroeg aanbesteden vs stabiele randvoorwaarden en scope De marktpartijen willen dat de procedure snel gaat verlopen (2-3 maanden) en voornamelijk prestatie gericht is. Er zal onder andere beoordeeld moeten worden op creativiteit en financiële haalbaarheid. Een mogelijkheid voor het proces zouden dialoog rondes kunnen zijn. Het struikelblok zit volgens de bouw alleen bij de MER. Dit wordt ook door de andere marktpartijen erkend. Als je vroeg instapt, betekent het dat het project nog erg breed is, maar de randvoorwaarden worden steeds smaller om het project door de MER heen te krijgen. Er zullen dus meerdere partijen geselecteerd moeten worden om een ontwerp te maken door middel van dialogen en met dat ontwerp moet de MER doorlopen worden. De benadering van het project is ook van invloed op het proces. Als er innovatie gevraagd wordt, is er vroege betrokkenheid gewenst. Dan zal er al moeten worden getrechterd rond de structuurvisie. Hierover bestaat echter onenigheid binnen de verschillende marktpartijen, want andere partijen vinden juist dat er moet worden geïnnoveerd met de gehele markt en dat er daarna pas moet worden getrechterd. Om de MER te vormen moeten meerder partijen input leveren. Waarschijnlijk moet het proces getrapt worden, zodat er ook voor de marktpartijen de incentive blijft om innovatief te zijn. Een voorbeeld hiervan is gebeurd met BAM bij de Isala ziekenhuizen. Ook de combinatie van de elementen op de dam zijn van invloed op het proces. Als er en een doorlaat en een getijdencentrale komt, moeten de partijen vroegtijdig in het proces worden meegenomen. Als er alleen een doorlaat komt volstaat een DBFM contract ook, als de randvoorwaarden maar duidelijk zijn. 39 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 175

175 Halverwege wordt er gesproken over twee stromingen. Of het wordt een PPS, waarin de overheid de prestaties omschrijft waar de marktpartijen een oplossing voor moeten vinden, of het wordt een dieper gaande samenwerking, waarin de overheid ook mee moet de diepte in. Een alliantie model wordt hiervoor als oplossing genoemd. Hierin kan je deze twee vormen combineren. Uiteindelijk wordt er de mogelijkheid voor een proces beschreven waarin alle marktpartijen zich kunnen vinden. Dit is een getrapt proces waarin er eerst een concurrentiegerichte dialoog plaatsvindt, waarin je blijft steken in de eerste fase. Hieruit volgt de keuze voor 1 partij. Met deze partij wordt een samenwerkingsprocedure gestart waarin verder wordt gewerkt naar de MER en richting een contract. De complexiteit van het project vraagt om een bredere samenwerking dan een gewoon PPS of DBFM contract. In de dialoog moet al aandacht besteedt worden aan de innovatie. 3. CONCLUSIE: De vraag moet duidelijker geformuleerd worden, er wordt meer duidelijkheid over de scope van het project gevraagd. Dit levert namelijk veel verschil op voor de keuze van de aanbestedingsprocedure. Als het alleen om de dam gaat, kan het met een simpele DBFM, maar gaat het om het hele Grevelingen gebied, dan is het beter om via discussies en go/no go momenten tot een opdrachtnemer te komen Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

176 Categorie 5: Publieke medewerking Er is maar 1 ronde in categorie 5. Nu volgen de highlights. Een Emmer met vijf kikkers. Alle overheden hebben verschillende belangen. Een bestuursovereenkomst moet er komen. Hoe zit het met de betaalbaarheid van dit project?: Dit is geen studiegroep. Het moet ook gerealiseerd worden. Snelle partnerkeus. Belang van economische Zaken? (het verhaal wordt intern gepresenteerd). Burgers zijn belangrijk als eindgebruik. Goede feeling met hen hebben is belangrijk. Financiën: De Nederlandse context is belangrijk, maar die van Brussel kan men ook niet vergeten. Er moet een aansluiting worden gevonden bij European Innovation Center. Het is goed om samen met de marktpartijen naar Brussel te kijken. Ronde 1 en 2 zijn geschrapt. Alleen ronde 3 is over en uitgewerkt. RONDE 3 Aanwezigen: Ben Spiering, voorzitter, projectdirecteur getijdencentrale brouwersdam Wouter Groenen, Secondant, provincie Zuid-Holland Jaw Wah Liang, notulist, TU Delft Erik Aal, Arcadis Andries Middelbos, Gijs Hendriks, Boskalis Erik van Essen, Arcadis Sophie Schut, Structon Carmen van Huuksloot,Ballast Nedam Bart Budding, Rebel Energie Hylke Bakker, Erasmus Universiteit Rotterdam 1. Mededelingen & ingekomen stukken De voorzitter meldt dat er uit de ingekomen stukken is gebleken dat de marktpartijen de overheid graag in een structurerende rol zien. Ook de inbreng van alle betrokkenen in een vroegtijdig stadium wordt geprefereerd. 2. Beoogde bestuursovereenkomst tussen de betrokken overheden Het huidige bestuur van dit project bestaat uit de 5 overheden (RWS, Provincies Zuid Holland en Zeeland en de gemeenten Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duivenland). Iedere overheid heeft zijn eigen belangen. Belangrijk is dat het bestuur met 1 woord richting de markt spreekt. Hierbij speelt de bestuursovereenkomst een belangrijke rol. De volgende vraag werd gesteld door de voorzitter aan de aanwezige partijen: Welke punten moeten naar de mening van de markt in de bestuursovereenkomst worden geregeld? Bredere bestuursovereenkomst De bouw vraagt zich af waarom de huidige bestuurlijke stuurgroep bestaat uit de vijf overheden als er in dit project wordt gesproken over een co-creatie? Volgens de bouw is er pas sprake van co-creatie als alle betrokken partijen (marktpartijen, natuur, visserij, energie, waterschappen, EZ, IenM en burgers) ook in de bestuursovereenkomst worden betrokken. Er is een bredere bestuursovereenkomst gewenst volgens de bouw waar meerdere partijen betrokken in is en waarin de belangen van verschillende partijen scherp in kaart worden gebracht. Een goede samenwerking tussen de verschillende partijen is immers afhankelijk van de volgende 5 treden: kennen, begrijpen, respecteren/waarderen, vertrouwen en samenwerken. 41 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 177

177 Priotering doelen Volgens de bouw is het belangrijk dat de doelen van dit project (waterveiligheid, waterkwaliteit, innovatie, etc. ) helder, duidelijk en scherp zijn. Aan deze doelen dient een prioritering worden gesteld. Belangrijk hierin is het stellen van de vraag waarom?, hierdoor kan een helder doel verkregen worden. Marktpartijen kunnen aan de hand van deze prioritering hun ontwerp aansturen. Scherpe fasering De bouw vindt een scherpe fasering en een heldere tijdsplanning zeer belangrijk. Dit kan vertragingen en het uitstellen voorkomen. Marktpartijen kunnen hiermee rekening houden en hun ontwerp erop aansturen. Procesafspraken Volgens de bouw moeten procesafspraken worden vastgelegd in de bestuursovereenkomst waardoor het proces versneld kan worden. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan procesafspraken m.b.t. vergunningen, crisisherstelwet, marktconforme vergoeding (risico participatie vergoeding) en conflicterende partijen. Coördinatie van het bestuur Er zal gekeken moeten worden naar de coördinatie van het bestuur. Om procedures te verkorten en te stroomlijnen, waardoor projecten sneller kunnen worden gerealiseerd kan er volgens de bouw gekeken worden naar de rijkscoördinatieregeling. Financiering Volgens de bouw dienen de financiële randvoorwaarden bekend te zijn. Dit heeft namelijk invloed op het goed functioneren van de pps. Voor de financiering kan meerdere overheden erbij betrokken worden, denk bijvoorbeeld aan EZ en de mogelijkheden tot SDE. Platform voor experimenten Om ruimte te geven aan innovatie stelt de bouw voor om een platform op te stellen. Hierin kunnen partijen hun ideeën experimenteren en toetsen. Nationale doelstelling provincies en gemeente Volgens de bouw is het nuttig om de nationale doelstellingen van provincies en gemeentes te weten. Waar willen de provincies en gemeentes naartoe en wat maakt ze enthousiast? De wensen en doelen van de provincies en gemeentes moeten helder en bekend zijn (impuls gebiedsontwikkeling, regionale en kenniseconomie, duurzame energie en waterberging). Het hoofddoel is voor alle partijen bekend: het verbeteren van de waterkwaliteit in de Grevelingen. 3. Europese co- financiering Financiering van dit project is een belangrijk onderwerp. Naast binnenlandse financiering kan er ook gekeken worden naar buitenlandse financiering. Er wordt aansluiting gezocht met Europa en er wordt gekeken naar Brussel. De volgende instellingen werden genoemd door de partijen die mogelijk iets kunnen betekenen voor het project: Climat kic, Horizon 2020, Rivierdelta, European Innovation Center en de Europese Inversteringsbank. Wegens tijdsgebrek is hier verder niet dieper op in gegaan. Wel heeft de voorzitter aan de marktpartijen gevraagd om over dit onderwerp na te denken. 4. Vragen ronde Aan alle aanwezige partijen is gevraagd welke onderwerp(en) er volgens hun onmisbaar is/zijn voor in het verslag m.b.t. categorie 5 (publieke medewerking en informatie verstrekking). De volgende onderwerpen werden benoemd die echt in het verslag moet komen: Project gemanaged van dit complexe project. Hoe wordt dit project gemanaged? Betaalbaarheid van het project en vooral de realisatie kosten. Het moet geen studiegroep worden. Er moet perspectief zijn in de realisatie; Burgers dienen er meer bij betrokken te worden. Burgers zijn immers wel de eindgebruikers. Meer verbinding leggen met burgers waardoor ook openheid wordt gecreëerd; Wacht niet te lang met selecteren van marktpartij/consortium. Hierdoor kan het marktpartij/consortium eerder betrokken worden bij de ontwikkeling van het project; Wie is verantwoordelijk voor de energie distributie? Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

178 Categorie 6: Optimalisatie publieke business case Voor categorie 6 werd alleen gediscussieerd in ronde 1 en 2. Nu volgen de highlights uit deze rondes (deze komen voort uit het eindwoord). Ronde 1 De overheid gaat meedenken aan de business case. Kunnen we het ontwerp goedkoper maken is daarbij een goede vraag. Houdt het vooral zo simpel mogelijk als er al verdiencapaciteit in de regio is. De markt hiermee niet lastig vallen (minder stakeholders). We hebben een civiel-project en energie-project. Ieder heeft zijn eigen risico profiel. Is door een combinatie een reductie aan risico s mogelijk? Door eventuele allianties. Hoe zit het met de betalingsregeling gedurende de aanbesteding? Geef duidelijk weer wanneer je zekerheid kunt geven over publieke bijdrages. Voorkomen van hoge transactiekosten is belangrijk. Ronde 2 Is de combinatie Getijdencentrale/Brouwersdam wel zo n goede combinatie? Waarschijnlijk niet was daarop volgend het antwoord. Maak een meer rendabele business case. De private verdiencapaciteiten moeten ook worden gerealiseerd. Schrijf een competitie uit. Laat weten de marktpartijen weten wat het publiek wilt (de overheid zal dit moeten onderzoeken) en geef ruimte voor de private partijen om dit toe te passen. Scheidt de publieke planning van de marktplanning. Vijf verschillende overheden. Het is belangrijk dat er maar 1 opdrachtgever komt. Transparant zijn in communicatie en proces is belangrijk. Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. RONDE 1 Aanwezigen: Pieter Hordijk, Provincie Zuid-Holland (voorzitter) aanwezig vanaf 11:24 uur Martin van der Does de Bye, Rebelgroup (voorzitter) Astrid Vlaminkx, Provincie Zuid-Holland (secondant) Jordi Wong, TU Delft (notulist) Ruurd Immel, BAM Huib van der Kolk, Royal HaskoningDHV Hylke Bakker, TU Delft Eelco Linnert, Heijmans Dik Bouman, Ballast Nedam Ilse Deurwaarder, Provincie Zeeland Sophie Schut, Strukton Afwezigen: Pieter Hordijk, Provincie Zuid-Holland (voorzitter) afwezig tussen 10:18-11:24 uur 1. Doelstellingen aanwezigen De voorzitter opent de marktconsultatie om 10:15 uur en vraagt de aanwezigen naar hun doelstellingen voor deze ochtend; Oriënteren op getijdenenergie Zoeken naar eventuele partners Ideeën opdoen over de toegevoegde waarde van de getijdencentrale aan de business case Informatie opdoen over de rendabiliteit van de getijdencentrale 2. Subsidie De marktpartijen zetten hun vraagtekens bij de SDE-subsidie. De duur en hoogte van deze subsidie vormen een belangrijke bouwsteen voor de business case. Om de subsidie te laten werken moet er een 43 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 179

179 duidelijk moment komen waarop duidelijk wordt hoe de subsidie eruit komt te zien. Wat marktpartijen betreft is dit op het moment van de bieding, anders kan het risico alleen bij de overheid liggen. Marktpartijen merken op dat de private sector niet het risico gaat lopen om met een SDE subsidie van 12 jaar te werken; project getijdencentraal loopt immers 30 jaar. De marktpartijen willen graag op de hoogte blijven over de status van de SDE subsidie en zijn daarom geïnteresseerd in een voorstel hoe de overheid het risico rondom subsidie gaat verdelen tussen publiek en privaat. Op dit moment is de berekende prijs per KWh vrij hoog maar er wordt met dit plan meer gedaan dan alleen energie opwekken. De markpartijen willen dat er op meerdere fronten wordt gerekend. 3. Potentie voor win- winsituatie De overheid ziet potentie voor een win-winsituatie. De marktpartijen zien voornamelijk een maatschappelijk plus. Pompen kunnen een dubbelfunctie hebben waardoor veiligheid aanzienlijk verbeterd. De marktpartijen willen weten hoeveel deze veiligheidsfunctie de overheid waard is. Voor maatschappelijke doelen als veiligheid en waterkwaliteit is geen energiecentrale nodig. De marktpartijen zien concessies voor de aanleg of onderhoud van recreatie niet als toereikend om het huidige financiële tekort op te lossen. Marktpartijen komen met een voorstel om de neveneffecten van de Deltawerken te onderzoeken zodat de meerwaarde voor het exporteren van Nederland-Waterland gekwantificeerd kan worden. Marktpartijen zien deze meerwaarde echter wel vooral voor de gehele waterbouwsector en de BV Nederland in het algemeen, maar niet voor de private partij. Marktpartijen hebben daarom meer interesse in vervolgopdrachten in de buurt van de Volkerakzoommeer. Voor turbinebouwers kan dit anders liggen omdat zij internationaler opereren en hun technologie op meer plaatsen kunnen toepassen. 4. Business case interessanter maken De overheid wil de business case graag interessanter maken. De marktpartijen zien mogelijkheden in een gezamenlijke uitwerking van het ontwerp: Laat de markt bepalen welke technieken er gebruikt moeten worden. De overheid moet de publieke functie bepalen en een budget vaststellen. Voor de marktpartijen is een publieke business case reëel als deze alleen ingaat op dat wat nodig is om de maatschappelijke functies (waterkwaliteit, veiligheid) te realiseren. Een plafondprijs en een ambitiedocument zijn nodig voor een goed proces. De business case kan interessanter worden als de overheid marktpartijen toestaat om met het getij te spelen. Dit betekend dat zij het getij mogen ophouden tot het moment waarop de energieprijs hoger is, waardoor zij een hoger financieel rendement kunnen halen. Extra inkomsten, in de vorm van visserij, zien de marktpartijen niet zitten. Hetzelfde geldt voor een uitbreiding met windenergie. Net als getijdenenergie is dat ook niet rendabel. De combinatie met duurzame energieprojecten maakt het project complexer. De financiering moet zo simpel mogelijk blijven. De marktpartijen zien wel de meerwaarde voor BV Nederland maar willen de business case niet uitbreiden met derde onzekere inkomstbronnen. 5. Publieke bijdrage De overheid wil suggesties voor het vormen van de publieke randvoorwaarden. De marktpartijen vinden het belangrijk dat de vijf verschillende overheden hun budget afstemmen. De marktpartijen zien het aanvragen van subsidies als taak voor de publieke partij; Europese subsidie, innovatie subsidie, Europese investeringsbank. Marktpartijen gaan er vanuit dat procedures op elkaar afgestemd worden met behulp van de crisis- en herstelwet. In financieel opzicht verwachten de marktpartijen duidelijkheid over de publieke bijdrage gedurende de aanbesteding. Hoge transactiekosten moeten voorkomen worden. 6. Risicoverdeling De overheid wil graag het risicoprofiel verder verkennen. De marktpartijen voorzien financiële risico s als er geen duidelijk komt over de SDE tijdens de aanbestedingsprocedure. De marktpartijen stellen een alliantie voor met een specifiek risicoprofiel voor publiek en privaat en zien hierbij kansen om de risico s te reduceren. 7. Overige onderwerpen De marktpartijen willen graag duidelijkheid over de planning van de overheid. De overheid zal duidelijkheid over de structuurvisie in april geven. Er zal helderheid worden gegeven over; de publieke en private kant Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

180 van de business case, de procedures die doorlopen moet worden en de bijdrage die vanuit de regio zal komen. De marktpartijen willen graag dat de business case dan scherp wordt geformuleerd. 8. CONCLUSIE De voorzitter sluit de eerste ronde van de marktconsultatie optimalisatie van publieke business case af met een samenvatting. Belangrijk is de vergoeding van het tenderproces. Koppeling van publieke procedures. Markt wil meedenken om het ontwerp goedkoper te maken maar vraagt ontwerpvrijheid. Reductie van risico s eventueel mogelijk door een alliantie. Meer duidelijk over de hoogte en duur van de SDE subsidie. Publiek of privaat risico? De financiering moet simpel blijven. Business case niet te complex maken. De marktpartijen hebben interesse in vervolgopdrachten. RONDE 2 Aanwezigen: Pieter Hordijk, Provincie Zuid-Holland (voorzitter) Martin van der Does de Bye, Rebelgroup Astrid Vlaminkx, Provincie Zuid-Holland (secondant) Jordi Wong, TU Delft (notulist) Kees Dorst, Rijkswaterstaat Wilbert Coenen, Van Hattum en Blankevoort Stan Roestenberg, Bohemen Gijs Hendriks, Boskalis Erik van Essen, Arcadis Rina Clemens Witteveen + Bos Kay Damen, Vattenfall Robert de Heij, Witteveen + Bos 1. Doelstellingen aanwezigen De voorzitter opent de marktconsultatie om 13:15 uur en vraagt de aanwezigen naar hun doelstellingen voor deze middag; Interesse in het project Beter begrijpen logica van de business case Inzicht verkrijgen in de business case 2. Scope aanpassingen De overheid start met het doorlopen van de planning. De Rijksstructuurvisie zal komend jaar worden gepresenteerd en het parlement zal in december 2014 een beslissing nemen. Afhankelijk van de organisatie, kan de getijdencentrale in 2020 in gebruik worden genomen. In de optiek van de marktpartijen heeft de publieke partij al een stelling ingenomen door voor een getijdencentrale te kiezen. De marktpartijen zijn van mening dat het abstractieniveau hoger moet zijn en dat de markt niet beperkt moet worden met een aantal aannames. De marktpartijen zien de slechte waterkwaliteit als voornaamste probleem maar vinden de getijdencentrale niet de meest geschikte optie. De marktpartijen zien mogelijkheden voor een betere business case door gebruik te maken van een package deal. De realisatie van een leasure island wordt hierbij als voorbeeld gegeven. Een tender kan worden uitgeschreven om met scope-uitbreidingen te komen. De marktpartijen vinden dat er een duidelijk scheiding tussen de maatschappelijke en financiële kosten-batenanalyse moet komen. 3. Complexiteit business case De marktpartijen zijn benieuwd naar de prioriteiten van de verschillende variabele in de business case; ecologie, veiligheid en getijden. De marktpartijen horen diffuse geluiden van Rijkswaterstaat wat betreft het niet kunnen draaien van de getijdencentrale als gevolg van veiligheid of ecologie doelstellingen. De overheid vindt de doelstelling ecologie en energie gelijkwaardig en een compensatie zal hiervoor nodig zijn. De marktpartijen zijn van mening dat hier een duidelijk beeld vanuit de politiek moet komen. Marktpartijen vragen naar een mate van flexibiliteit in de realisatie van de publieke doelen (de vijf vliegen uit de brochure). Deze doelstellingen kunnen halverwege afvallen als deze niet rendabel blijken te zijn. Als 45 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 181

181 realiseren van duurzame energie één van de doelen is, dan zal de overheid daar ook geld voor over moeten hebben. Daarnaast is het belangrijk om de haalbaarheid te onderzoeken. Er moet goed gekeken worden naar de technische uitwerking van het project. Een garantiestelling voor energieafname (inclusief vaste prijs) door de overheid of een regeling over de verdeling van energie en getij zijn belangrijke onderwerpen om uit te pluizen. De marktpartijen merken op dat het project zonder subsidie niet haalbaar zal zijn. 4. Proces benadering De marktpartijen adviseren de overheid om in aannames te denken en flexibel te blijven werken. Energieopwekking is misschien niet rendabel en zou daardoor de financiële lasten van het project verzwaren. De marktpartijen willen meer duidelijkheid over publieke ambities. De marktpartijen willen graag hun inkomsten gedekt zien. Bij gebiedsontwikkeling wordt onderzoek gedaan naar de afzetmogelijkheden. Geef een partij exclusiviteit om dit te onderzoeken. De overheid stelt ontwikkelingsrechten voor en vraagt naar andere koppelingen die de private kant meer kan stimuleren. De marktpartijen geven als suggestie de getijdencentrale te verpakken in een proces. Hierbij ligt de focus op een doorlaat en kan scopeverbreding plaatsvinden wanneer bijvoorbeeld de energiemarkt voorspelbaar wordt, de centrale kan dan in een later stadium alsnog gerealiseerd worden. De marktpartijen willen ruimte voor de markt om verdiencapaciteiten in te zetten wanneer er nieuwe mogelijkheden ontstaan. Daarbij kan een link gelegd worden met ontwikkelingen die vanuit het Nationale Deltaprogramma tot stand komen. De overheid maakt de referentie naar Pact op zuid. Punten door private partijen kunnen worden gescoord bij minimalisatie van het publieke plafond. 5. Governance De marktpartijen zien mogelijkheden in package deal maar voorspellen een lastige samenwerking met vijf overheden. Er is onzekerheid over het budget voor cocreatie. De marktpartijen willen graag dat één partij het initiatief neemt, de regisseur. De overheid wil een ontwikkelingsorganisatie opzetten, een publieke vehicle bij de provincie. De marktpartijen stellen vragen waarom Rijkswaterstaat de regio het laat uitwerken terwijl Rijkswaterstaat de capaciteit en ervaring heeft om dit project te leiden. 6. CONCLUSIE: De voorzitter sluit de tweede ronde van marktconsultatie optimalisatie van publieke business case af met een samenvatting. Energievoorziening is een behoorlijk zwakke schakel. Ga terug naar de basis en laat de markt zijn expertise toepassen. Omvang van scope aanbesteding: o Doorlaat o Combinatie met getijdencentrale o Scope verbreding Stuur op een proces met ruimte voor private partij om verdiencapaciteiten te realiseren o Marktpartijen die de meeste publieke doelen realiseren voor de laagste publieke bijdrage dienen beloond te worden. Wees duidelijk in publieke ambities/doelstellingen en ben helder over het budget (50 miljoen euro uit business case is een eigen leven gaan leiden). Zorg voor een duidelijke opdrachtgever namens of vanuit de vijf verschillende overheden Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

182 Categorie 7: Energietafel Hier worden twee rondes gepresenteerd; ronde 1 en 2. Nu komen de highlights van twee rondes gesommeerd. Er is te weinig bekend: inzetten voor meer onderzoek. Als je over 30 jaar heen kijkt is de toepassing van een getijdencentrale wel de beste oplossing. Het is vooral een ecologisch project. De overheid moet dicht bij de energiebedrijven staan. De thema omtrent energie is een productiemiddel. Energie willen de producenten wel produceren, maar hoe dat moet qua governance, ook in relatie tot de waterkeringsinfrastructuur wordt uitgebreid bediscussieerd, maar meer discussie hierover is nodig. Het is een demonstatie project. EZ vindt dit het belangrijkste. EZ benadrukt bovendien export potentieel en wil hier nader onderzoek naar doen. De nadruk ligt bij het werken aan de kwaliteit van het project De kostprijs is op dit moment hoog. Op dit moment is ook sprake van een steile leercurve. Dus samenwerken met ECN is hierbij belangrijk. Zij communiceren nu over een te hoge prijs. Dat moet aangepakt worden, want dat is slecht voor de beeldvorming Vanuit RE geredeneerd: als je een business case maakt, maak dan een eerlijk vergelijk en isoleer de centrale van de overige infrastructurele ingrepen Zekerheden zijn noodzakelijk (garanties door de overheid, afname zekerheden, publieke bijdragen, etc.). Efficiënte prijsvorming is nodig: juiste balans tussen innovatie en bewezen technieken. Nu volgen de uitwerkingen van de rondes. De kleine kopjes per ronde zijn de bespreekpunten van de rondes. RONDE 1 Aanwezigen: Kees Dorst, RWS, semi adviseur waterbouwkunde Andries Middelbos, Cooperatie Deltawind U.A., beleidsmedewerker Corné Hopmans, DELTA Energy BV, Business Development Manager Joost Vermeulen, Ministerie van Economische Zaken Charles Aangenent,Ministerie van I&M, topsector water Robert de Heij, Witteveen+Bos, projectleider/adviseur Waterbouwkundige constructies Jaap Ory, Deepwater-Energy Bart Veuger, RWS Jaap Visser, Provincie Zuid-Holland, inkoop Kay Damen, Vattenfall, development manager Ferry de Bruin, BAM energie, getijdenenergie Rianne Blom, TU Delft, notulist Bart Budding, Rebel Group, voorzitter 1. Energielevering model Vanuit de energiesector wordt de vraag gesteld of de overheid de energie zal gaan afnemen. Vanuit de overheid wordt hierop gereageerd door te stellen dat dit afhangt van het feit of de energie direct aan de overheid geleverd zal worden of aan energieleveranciers. Verder stelt hij dat de overheid zich zoveel mogelijk bij haar core business wil houden en stroom kopen hoort daar niet bij. Vanuit de energiesector wordt hierop gereageerd door te stellen dat de overheid wel in het project investeert, dus dan zouden ze op die manier een return on investment kunnen creëren. Volgens de overheid is dit een van de mogelijke modellen en moet dit ook gezien worden in het licht van collectieve stroominkoop door overheden, maar zijn er ook nog andere mogelijke modellen. De voorzitter stipt aan dat de overheid wellicht wel zekerheden zou moeten bieden. Vanuit de bouw wordt hieraan toegevoegd dat deze zekerheden dus bovenop de huidige SDE regelingen zouden moeten komen (daarbij aantekenend dat er geen SDE categorie is voor dit project, op dit moment). Vanuit de energiebedrijven wordt er vervolgens de vraag gesteld of er nog enige juridische belemmeringen zijn voor de overheid. De overheid reageert hierop door te stellen dat de rol van de overheid alleen is om het project 47 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 183

183 mogelijk te maken en de risico s die bij de aanleg komen kijken zouden zij dus moeten borgen. De risico s verbonden aan de stroomwinning zou bij de marktpartijen moeten liggen. De voorzitter stelt de vraag of het denkbaar is dat de stroom wordt afgenomen voor het directe gebruik in de eigen kantoren en gebouwen. De overheid reageert hierop door te stellen dat zij wel hun inkoop beperkingen hebben. Wel wordt er door de energiebedrijven aangegeven dat de overheid ook wel zijn richtlijnen heeft voor duurzaam energie gebruik. Maar de overheid reageert hierop door te stellen dat de overheid zich ook wel aan de markt heeft te houden. Vanuit de energiebedrijven wordt de vraag gesteld of de risico s ook niet gerelateerd zijn aan de onduidelijke scope van het project. Waarom is dit zo n anders project dan een windmolenpark? Vanuit de bouw wordt hierop gereageerd door aan te geven dat deze getijdencentrale moeilijk kopieerbaar is en dat er een nieuwe SDE categorie voor gemaakt zou moeten worden, dan wel een andere operationele subsidie noodzakelijk is. Dit omdat het niet valt onder de standaard SDE regeling, het is maatwerk. Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat het inderdaad om een uniek project gaat en dat het gaat om een bouwwerk met meerdere functies. Dit kan discussies over de scope opleveren. Meeste projecten hebben maar één functie. De energiebedrijven zijn het hiermee eens. In het project wordt er gefocust op de waterveiligheid, maar speelt stroomopwekking ook een grote rol. Welke van de twee krijgt voorrang? De voorzitter vraag of er nog andere leveringsmodellen denkbaar zijn. Vanuit de energiebedrijven wordt hier op gereageerd door aan te geven dat het klassieke productiemodel ook denkbaar is, waarin het energiebedrijf als exploitant fungeert en zelf naar afnemers opzoek gaat. Tevens kan er ook gedacht worden aan een model waarin de afnemers participeren in de investering of hun afname langjarig vastleggen. Er wordt opgemerkt dat er zeker veel draagvlak is voor het project bij de mensen in de omgeving, die zich ook graag met het project verbonden voelen. Daarnaast wil de overheid graag verduurzamen. Dit zou dus kunnen leiden tot een goed leveringsmodel. Tevens wordt geconstateerd dat er niet heel erg veel additionele waarde zit in het alternatief vermarkten van de stroom Vanuit de bouw wordt er opgemerkt in hoeverre het mogelijk is om dit soort constructies toe te passen, vanuit hun oogpunt is het namelijk een tailormade constructie. Vanuit de energiebedrijven wordt er verder nog opgemerkt dat het hier niet gaat om decentrale opwekking van energie. Hierop volgend wordt er vanuit de overheid de vraag gesteld of de scope uitgebreid zou moeten worden en of er mogelijk nog andere oplossingen zijn. Vanuit de energiebedrijven wordt er vastgesteld dat een scope uitbreiding niet wenselijk is en dat er gekeken moet worden naar een model voor de energielevering aan de markt. Dit zou kunnen door de afnemer te laten participeren in het proces en de ruimte te bieden om mee te denken. Dit wordt momenteel ook al gedaan bij windmolenparkprojecten, hier worden bijvoorbeeld stukjes windmolen verkocht aan particulieren en kopen ze in feite energie in voor bijvoorbeeld een periode van vijftien jaar. Dit zou bij dit project ook mogelijk kunnen zijn, zeker omdat er bij dit project minder weerstand wordt verwacht dan bij een windmolenpark. Wel wordt er afgevraagd in hoeverre mensen zich bereid zullen zijn om meer te betalen voor deze stroom. Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat de trendwatchers erg positief zijn over dit model, mensen willen niet alleen afnemen, maar ook mee financieren (ofwel participeren). Wel wordt er vervolgens vanuit de energiebedrijven opgemerkt dat niet iedereen over de financiële middelen zal beschikken om te participeren. Daarnaast wordt er opgemerkt dat in het begin, toen er nog een toeslag voor groene stroom betaald moest worden, de animo voor groene stroom ook erg tegenviel. Men wil er alleen in investeren als er ook een voordeel mee te behalen valt. Het bedrag wat men over zal hebben voor getijdenenergie zal dus niet erg groot zijn. Vanuit de energiebedrijven wordt er ten slotte nog opgemerkt dat de achterliggende gedachte voor het vastleggen van je energieprijs is dat de energieprijs zal stijgen; de overtuiging dat energieprijzen zullen stijgen, staat momenteel ten minste onder druk. Bij het klassieke model zouden de energiebedrijven de stroom kunnen labelen als getijdencentrale stroom, zoals in het verleden ook vaker is gedaan met windstroom e.d. Dit moet men verder wel los gaan zien van de manier waarop het project gefinancierd zou kunnen worden Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

184 2. Waarde van getijdenstroom De vraag wordt gesteld of de getijdenstroom ook meer waard is. Vanuit de energiebedrijven wordt hierop geantwoord dat dit in vergelijking met windenergie wel het geval zal zijn (vanuit marketing perspectief), maar ten opzichte van energie uit fossiele brandstoffen niet (omdat dat heel goedkoop is). Het zal er dus ergens tussenin liggen. Verder wordt er opgemerkt dat dit wel echt marginale effecten zijn en dus niet het project zullen maken of breken. Het gaat om te kleine bedragen. 3. Rol energiebedrijven Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat het meest ideale model een combinatie tussen een turbinebouwer en een energiebedrijf met een groen imago zal zijn. Waarbij het energiebedrijf en wat investeerders als exploitant zullen optreden. De bouwer trekt zich terug na een bepaalde periode, hoogst waarschijnlijk zal de bouwer niet langjarig participeren in het project. Dit omdat het voor de bouwer niet interessant is om werkkapitaal voor de lange termijn vast te leggen in projecten. Wellicht dat dit over tien jaar anders is, maar wil je vooraan staan dan moet je als bouwer eigenlijk nu wel instappen. Er wordt vanuit de energiebedrijven aangegeven dat de financierbaarheid nog wel echt een puntje is. Daarnaast is het ook de vraag in hoeverre de energiebedrijven hierin een rol zien. En er wordt aangegeven dat het bepalen van de rol in het project nog te vroeg is. Hiervoor is er meer inzicht in de businesscase nodig. Wel is het denkbaar om in het project als exploitant op te treden, maar ook een rol als investeerder is denkbaar. Het staat op dit moment allemaal nog open en het zal afhangen van welke partij welke rol het beste zou kunnen vervullen. De voorzitter stelt de vraag of het noodzakelijk is dat er een energiebedrijf in het consortium zit. Vanuit de bouw wordt hierop gereageerd door te stellen dat dit wel de voorkeur heeft. Wel zou het eventueel ook anders kunnen. De voorzitter geeft aan dat in het geval er geen energiebedrijf wordt opgenomen in het consortium er dus alleen stroom wordt geleverd aan een energiebedrijf. Of is het toch beter voor de leveringszekerheid om een energiebedrijf er wel bij te betrekken? Vanuit de bouw wordt hierop gereageerd dat het voornamelijk gaat over de kennis die de partijen met zich meebrengen en op welke manier de risico s met elkaar gedeeld kunnen worden. Er wordt vervolgens afgevraagd of het wel echt mogelijk is om een energiebedrijf niet op te nemen in het consortium. Hebben de overige partijen wel genoeg kennis met betrekking tot de verschillende eisen? Vanuit de bouw wordt aangegeven dat er hier zeker wel ervaring mee is. Zij kunnen het centrale bouwen en vervolgens garanderen dat de output echt de output is. Wel hebben ze dus een afnemer nodig. Helaas is dit project wel erg specifiek en is het niet goed te vergelijken met projecten waarmee ze ervaring hebben. Wel wordt er vanuit de energiebedrijven aangegeven dat enige invloed op het onderhoud van de centrale vanuit de positie van de exploitant wel wenselijk is. Hierop volgt vanuit de bouw dat het model met drie partijen het meest wenselijk is. Dit met een exit optie voor de bouwer. Vervolgens wordt er vastgesteld dat de rol van de overheid belangrijk is met betrekking tot het waarborgen van de publieke belangen. De overheid is nodig voor het stellen van randvoorwaarden. Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat de overheid inderdaad randvoorwaarden moet stellen en dat ze als bouwbedrijf dan binnen deze randvoorwaarden kunnen spelen met verschillende vervalhoogtes. Daarnaast wordt er aangegeven dat de overheid ook financieel mee zal moeten participeren en niet alleen een rol zal moeten spelen in de besluitvorming. Dit voornamelijk omdat veel baten, waterkwaliteit en veiligheid, niet in geld (lees: kasstroom voor de business case voor de investeerders) zijn uit te drukken en dus voor de marktpartijen geen waarde hebben. Dit leidt tot een voorstel om het project in twee delen op te delen, de getijdencentrale en al het civiele werk eromheen. 4. Risico s Vanuit de energiebedrijven wordt er aangegeven dat de risico s van het project zich vooral liggen in het combineren van de tegengestelde belangen. Hierbij zou het project zeker gezien moeten worden als een ecologisch project en de getijdencentrale zou als middel moeten worden gezien en niet als doel. Voor de overheid worden de risico s deels opgevangen door voordelen die er gehaald kunnen worden uit de export mogelijkheden van de getijdencentrale. Hierbij wordt aangestipt dat turbineontwikkelaars een 49 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 185

185 exportmarkt zien. De getijdencentrale zou dus goed als showcase kunnen dienen voor potentiële klanten. Hier is met name ook EZ enthousiast over. Vanuit de bouw wordt hierop gereageerd door aan te geven dat zij vermoeden dat de marktpartijen in Nederland niet groot genoeg zijn om er mee in het buitenland succesvol te worden; zij zullen hoogstens als general contractor (system integrator) opereren, niet als feitelijke bouwer.. Zij zien daarom beperkte export mogelijkheden, met name beperkte export waarde. De overheid zal hiervoor de waterbouw beter moeten gaan stimuleren om zo het waterbouw imago van Nederland weer kloppend te maken. De bouw geeft aan nu toch liever voor andere mogelijkheden te kiezen. De overheid geeft aan dat ze een verkenning willen maken om uit te zoeken in hoeverre er potentieel is voor herhaling. Vervolgens wordt er vanuit de overheid aangegeven dat het niet per se hoeft te gaan om exacte kopieën, maar ook om soortgelijke projecten. Volgens de bouw zou dit dan op zich wel kunnen lukken, maar dan moet er wel een goed consortium worden gevormd. Daarnaast komt er vanuit de overheid dat er ook waarde gecreëerd kan worden door het feit dat de getijdencentrale als opslag voor o.a. windenergie zou kunnen dienen. Hierop wordt gereageerd door aan te geven dat dit, voor dit specifieke gebied, niet rendabel zal zijn. 5. Toekomst visie Tot slot wordt er nog gevraagd naar de toekomst visies van de verschillende partijen met betrekking tot dit onderwerp. Vanuit de bouw komt het antwoord dat door de herijking van de positie van Iran, de schaliegaswinning in de Verenigde Staten en de kans dat Rusland meer richting China gas zal gaan verkopen de energieprijzen eerder zullen gaan dalen dan stijgen. Dit is voor de duurzame ontwikkelingen niet positief. Ook doordat de fossielbrandstofprijzen zullen blijven dalen en kernenergie in opkomst is. Kolen komen goedkoop en in grote volumes naar Europa. Ook de energiebedrijven verwachten op de korte termijn (tot 2020) geen stijgingen. Zeker ook als de overheid succes heeft met de inter-connectie met buitenlanden. Wel komt hier een kanttekening bij, de wereld blijft namelijk veranderen en Nederland zou wellicht baat hebben bij het zelfvoorzienend worden. Daarnaast wordt er aangegeven dat het marktmodel wat er nu is geen toekomst zal hebben. Dit door overcapaciteit en hierop volgend onzekerheden over de leveringszekerheid. 6. CONCLUSIE: De belangrijkste punten uit deze ronde: Het is bovenal een ecologisch project. Als marktmodel zijn er meerdere partijen en de overheid nodig. Dit met een evenwaardige risicoverdeling. De getijdencentrale koppeling heeft voornamelijk als functie het project financierbaar te maken. Maar is dit wel de beste oplossing? Er wordt ook een exportwaarde gecreëerd. Men moet de maatschappelijke waarde en de financiële waarde onder een noemer koppelen. Zoek ruimte in het getij, biedt speling in de vervalhoogtes. Participatie moet dienen om het draagvlak te vergroten, niet zozeer voor een betere financiering. Veel onzekerheden met betrekking tot de toekomstige energieprijzen. RONDE 2 Aanwezigen: Ben Spiering, RWS Menno Boers, IHC Tidal Energy, Business Development Manager Bart Veuger, RWS, betrokkene bij het project Jan Vervoort, Flowserve, Sales Engineer Bas Reedijk, BAM Infraconsult, hoofd afdeling kustwaterbouw Leo van der Klip, Provincie Zeeland, beleidsmedewerker energie en klimaat Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

186 Rianne Blom, TU Delft, notulist Bart Budding, Rebel Group, voorzitter Afwezigen: Mark van Zanten, Royal HaskoningDHV, Director Business Development Hydropower & Dams 1. Risico s Vanuit de bouw wordt aangegeven dat de belangrijkste risico s hem vooral zitten in het feit dat de focus ligt op de bouwfase. Dit zou moeten liggen op de operationele fase, aangezien dit de grootste kostenpost op zal leveren. Dit omdat een constructie in een zoutwateromgeving veel kosten met zich mee zal brengen. Er zal dus niet beknibbeld moeten worden op de materiaalkosten, dit om de onderhoudskosten te kunnen drukken. Ook wordt er vanuit de bouw aangestipt dat de onzekerheden rondom de voorspelde getijdenslag risico s met zich mee zal brengen. Zoals nu voorspelt is er een verval van 50 centimeter, zeker ook gegeven het feit dat opstuwing een flinke invloed kan hebben op de waterstand. 5-0 cm. is krap. Beter zou een verval van 100 centimeter zijn. Om dit te realiseren zit de bottleneck hem alleen in de eerste rij huizen, wordt eufemistisch gesteld Daarnaast wordt er aangegeven dat men ook snel geneigd is om verschillende functies te koppelen, maar vanuit het oogpunt van total cost of ownership is het beter om de verschillende functies te scheiden. Hierdoor zal de CAPEX wel hoger zijn. Deze stelling wordt beaamd vanuit de bouw, maar hoe kunnen de verantwoordelijkheden gescheiden worden? Vanuit de overheid wordt hierop gereageerd door aan te geven of het hier om een fysieke scheiding gaat of ook om een scheiding op een andere manier. Vanuit de bouw wordt aangegeven dat het om een functionele scheiding gaat, een scheiding tussen de veiligheidsfunctie en de energiefunctie. Hierbij moet er wel een intensieve samenwerking worden gecreëerd om zo een optimaal nut te creëren. Ook wordt er stilgestaan bij het feit dat de energiecentrale juist baat heeft bij een grote storm. Maar wie is er verantwoordelijk voor het besluit dat de stormkering dicht moet en hoe worden kosten dan vergoed? En wie is verantwoordelijk als er echt iets fout gaat en wat moet er precies verzekerd worden? Volgens de overheid zijn hier hele specifieke risico analyses voor nodig en is duidelijk dat marktpartijen het risico voor storm- of overstromingsschade bij derden niet zullen kunnen dragen. Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat men zich op dit moment meer richt op snel terug verdien projecten. Maar er wordt ook aangegeven dat de constructie op zich wel een vrij eenvoudige constructie is en dat het rendement van een getijdencentrale grotere is dan bij hydropower. Voor de rest wordt er nog aangegeven dat het geïnstalleerd vermogen waarschijnlijk tussen de 80 en 100 MW zal zitten bij een optimale technologiekeuze. 2. Voorwaarden voor het net De bouw geeft aan dat er een garantie nodig is voor de afname tegen een bepaalde prijs. Daarnaast wordt er aangegeven dat er één keer in de twee weken een piek zal zijn. Het net moet dit piekvermogen wel aan kunnen. Maar getijdenenergie zal wel veel gridvriendelijker zijn dan andere soorten energie. Dit omdat getijdenenergie veel voorspelbaarder is dan bijvoorbeeld windenergie. Ook de gridoperators zullen er dus blij mee zijn. Wel wordt er ook aangegeven dat getijdenenergie nog niet goed ontwikkeld is. Tegen de tijd dat de centrale gebouwd is verwacht men energie te kunnen leveren tegen tien cent per kwh. Hiermee zal offshore wind ingehaald worden, dit omdat getijdenenergie eigenlijk een veel eenvoudigere oplossing is. De overheid geeft aan dat er over ongeveer tien jaar wel rendementsverbeteringen te verwachten zijn. Daarnaast wordt er nog vanuit de bouw aangegeven dat in de beginfase van het project de kostprijs gedrukt kan worden door de herhaalbaarheid van het project. 3. Rol overheid Vanuit de bouw wordt er aangegeven dat de overheid vooral zal moeten zorgen voor een level playing field ten opzichte van andere vormen van energie. Bij bijvoorbeeld kolencentrales wordt de omliggende infrastructuur door de maatschappij betaald, bij offshore moet het offshorebedrijf zelf opdraaien voor de kosten die volgen uit de aanleg van de omliggende infrastructuur. Dit zorgt ervoor dat er geen level playing field is. Hier zou de overheid wat aan moeten doen. Dit zou dan zelfs de subsidies teniet kunnen doen. Daarnaast wordt er aangegeven dat er ook een duidelijkere beeld of visie van uit de overheid nodig is. Gaan ze voor duurzaam of juist niet? 51 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 187

187 Daarbij speelt het beeld dat ECN schets (van te dure getijdenstroom) ook een rol. De kosten liggen veel lager dan nu door ECN in beeld gebracht wordt, wat een negatief beeld veroorzaakt. Tegelijkertijd moet het doel niet zijn om de kosten onrealistisch laag in te schatten, omdat dat operationele subsidies (bijvoorbeeld SDE+) te laag ingeschat worden. De overheid reageert hier op door aan te geven dat net als dat er niet één markt is en ook niet één overheid is. Zo is er het deel waterkwaliteit en het deel duurzame energie opwekking door middel van de getijdencentrale. Dit laatste is voor de overheid ook erg interessant, aangezien het wordt gezien als een project met hoog exportpotentieel en daarnaast kan het ook de werkgelegenheid vergroten. Vanuit de bouw wordt er gezegd dat er voor het project ook maatschappelijk kapitaal nodig is. Hoe kan dit project aan de overheid worden verkocht in brede zin? Hiervoor zal eerst de scope van het project duidelijker gemaakt moeten worden. Vanuit de overheid wordt hierop gereageerd door aan te geven dat de overheid meerdere facetten ziet waar een waarde aan gehangen kan worden waarvoor de overheid dus ook een vergoeding zou kunnen geven. De overheid ziet meerdere waardes in het project, maar dit komt wel vanuit verschillende delen van de overheid. 4. CONCLUSIE De belangrijkste punten uit deze ronde: Beknibbel niet in de bouwfase en uitvoering, dit kan zorgen voor een goede investering op de langere termijn. Update het ECN rapport, onderbouwt vanuit daadwerkelijke huidige kosten. Breng in beeld wat het export potentieel is. Zorg voor een level playing field. Getijdencentrale is gridvriendelijk. Er is een prijsgarantie nodig, afname tegen een bepaalde prijs. Over ongeveer tien jaar is de benodigde techniek pas echt op het gewenste niveau, maar er moet wel begonnen worden om innovatie te starten en te verbeteren. Rol voor de overheid om dit gemakkelijker te maken. De getijdencentrale zal worden gebouwd in een zoutwateromgeving, hierdoor is kwaliteit erg belangrijk. Tot slot wordt er nog aangegeven dat een fasering van het project ook een goed idee zou kunnen zijn. Zo zou eerst bijvoorbeeld een halve centrale gebouwd kunnen worden. Loopt deze goed, dan kan de tweede helft worden toegevoegd Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

188 Plenaire afronding De conclusies zijn per ronde en per tafel verschillend. Nu volgt opgesomd de highlights van elke tafel. De voorzitters van de tafels kwamen naar voren en zeiden: TAFEL 1: Input Rijksstructuur visie De Rijksstructuurvisie moet vanuit functionaliteiten worden geredeneerd, niet te veel details. Bijvoorbeeld: waterkwaliteit, wateroverlast etc. Gebruiksfuncties: o.a. energie opwekken. Aanname win-win vraagt nog om bewijs. Leg niet teveel vast in de Rijksstructuurvisie. Niet teveel randvoorwaarden. Die 50cm getijden verschil is niet zomaar ontstaan. Dit is een minimum. Het kan ook hoger uitkomen. Is dit wel de goede plek? Andere plek op de Brouwersdam, of echt heel ergens anders? Als je tot samenwerking komt, zorg dat je de verantwoordingen goed afbakent. Per stakeholders bijvoorbeeld. Vanuit techniek kan men technische combinaties maken. Bij financiering kijk je echter naar andere facetten zodat het geheel financierbaar wordt. Bijvoorbeeld, combinatie windenergie? TAFEL 2: Keuze structuur van het project (verwoording notulist) Doe het in ieder geval zo integraal mogelijk. Maak de scope heel duidelijk. Eerst ecologie, dan veiligheid en dan eventueel iets anders. Sommigen willen uitbreiding van de scope. Sommigen willen het juist verkleinen. DBFM zou de blauwdruk moeten zijn. Zorg voor voldoende mandaat en 1 gezicht van 1 partij onder de overheden. Garanties ecologie en veiligheid kunnen niet gegeven worden. Elektriciteitsprijzen zijn onzeker. De marges moeten eerst worden bepaald. Trechtering. Maak de M.E.R. niet te smal. Robuustheid van de oplossing Kom snel met die top-eisen. Veel documenten. Vraag meer uit op een hoog abstractieniveau. Wees helder over die SDE subsidie. Spits de dam en de elektriciteit. TAFEL 2: Keuze structuur van het project (verwoording voorzitter van tafel 2) Keep it simple, begin met de ecologie: verticaal getij. Houd uitbreiding voor berging en pompen open voor de toekomst een gebruik dat als selectiecriterium eventueel als eis. Houdt ook een latere bouw van een getijcentrale open voor de toekomst, verwacht daar nu niets van in termen van medefinanciering. Zorg voor regie vanuit een enkele partij, bij voorkeur Rijkswaterstaat. Kies voor de natte blauwdruk DBFM van Rijkswaterstaat in combinatie met een concurrentiegerichte dialoog met maximaal drie partijen en geef die een redelijke vergoeding. Stel de top-eisen op een zo hoog mogelijk abstractieniveau zo snel mogelijk vast. Trechter binnen bijv. een half jaar naar een enkele partij. Stel geen performance eisen aan het eindproduct over de ecologie noch de veiligheid. De regie van het beheer bij Rijkswaterstaat houden, onderhoud bij de marktpartij. TAFEL 3: Outputspecificaties en scope Er is diversiteit aan reacties. Sommige partijen waren huiverig. Sommige waren al enthousiast over de turbine. Ga niet teveel specificeren. Functies zo ruim mogelijk maken. Omschrijf deze graag. Uitstellen van de pompfunctie. De techniek is nog te pril. Gewild is graag helderheid van verantwoordelijkheden tussen partijen. Garanties kunnen gegeven worden. Argument om dit te willen omdat het goed is voor de export wordt beaamd. 53 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 189

189 Technische levensduur is niet relevant voor dit project. Is toch langer dan economische levensduur. Veiligheid: iedereen eens over het feit dat waterkering kernfunctie is. TAFEL 4: Aanbestedingsprocedure Het is belangrijk om te weten wat je aanbesteed. Op het hoogste niveau komen de topeisen. Het project is eigenlijk veel groter dan de naam van het project doet denken. Vroege marktbetrokkenheid? Dan, korte dialoog. Vervolgens selecteer je 1 marktpartij. Je gaat een samenwerkingsverband aan met deze partij. M.E.R., Programma van Eisen. Een soort alliantieachtige overeenkomst. Als aan alle voorwaarden voldaan wordt. Fase 2, De DBFM(O) overeenkomst. Deze aanbestedingsovereenkomst hoeft niet heel ingewikkeld zijn. Financiering is hier ook behandeld. TAFEL 5: Publieke medewerking Een Emmer met vijf kikkers. Alle overheden hebben verschillende belangen. Een bestuursovereenkomst moet er komen. Hoe zit het met de betaalbaarheid van dit project?: Dit is geen studiegroep. Het moet ook gerealiseerd worden. Snelle partnerkeus. Belang van economische Zaken? (het verhaal wordt intern gepresenteerd). Burgers zijn belangrijk als eindgebruik. Goede feeling met hen hebben is belangrijk. Financiën: De Nederlandse context is belangrijk, maar die van Brussel kan men ook niet vergeten. Er moet een aansluiting worden gevonden bij European Innovation Center. Het is goed om samen met de marktpartijen naar Brussel te kijken. TAFEL 6: Optimalisatie Publieke Business Case De overheid gaat meedenken aan de business case. Kunnen we het ontwerp goedkoper maken is daarbij een goede vraag. Houdt het vooral zo simpel mogelijk als er al verdiencapaciteit in de regio is. De markt hiermee niet lastig vallen (minder stakeholders). We hebben een civiel-project en energie-project. Ieder heeft zijn eigen risico profiel. Is door een combinatie een reductie aan risico s mogelijk? Door eventuele allianties. Hoe zit het met de betalingsregeling gedurende de aanbesteding? Geef duidelijk weer wanneer je zekerheid kunt geven over publieke bijdrages. Voorkomen van hoge transactiekosten is belangrijk. Is de combinatie Getijdencentrale/Brouwersdam wel zo n goede combinatie? Waarschijnlijk niet was daarop volgend het antwoord. Maak een meer rendabele business case. De private verdiencapaciteiten moeten ook worden gerealiseerd. Schrijf een competitie uit. Laat weten de marktpartijen weten wat het publiek wilt (de overheid zal dit moeten onderzoeken) en geef ruimte voor de private partijen om dit toe te passen. Scheidt de publieke planning van de marktplanning. Vijf verschillende overheden. Het is belangrijk dat er maar 1 opdrachtgever komt. Transparant zijn in communicatie en proces is belangrijk. TAFEL 7: Energietafel Er is te weinig bekend: inzetten voor meer onderzoek. Als je over 30 jaar heen kijkt is de toepassing van een getijdencentrale wel de beste oplossing. Het is vooral een ecologisch project. De overheid moet dicht bij de energiebedrijven staan. De thema omtrent energie is een productiemiddel. Energie willen de producenten wel produceren, maar hoe dat moet qua governance, ook in relatie tot de waterkeringsinfrastructuur wordt uitgebreid bediscussieerd, maar meer discussie hierover is nodig Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

190 Het is een demonstatie project. EZ vindt dit het belangrijkste. EZ benadrukt bovendien export potentieel en wil hier nader onderzoek naar doen. De nadruk ligt bij het werken aan de kwaliteit van het project De kostprijs is op dit moment hoog. Op dit moment is ook sprake van een steile leercurve. Dus samenwerken met ECN is hierbij belangrijk. Zij communiceren nu over een te hoge prijs. Dat moet aangepakt worden, want dat is slecht voor de beeldvorming Vanuit RE geredeneerd: als je een business case maakt, maak dan een eerlijk vergelijk en isoleer de centrale van de overige infrastructurele ingrepen Zekerheden zijn noodzakelijk (garanties door de overheid, afname zekerheden, publieke bijdragen, etc.). Efficiënte prijsvorming is nodig: juiste balans tussen innovatie en bewezen technieken. Slotwoord Ben Spiering gaf het slotwoord. De overheid, de burger en de markt zijn allemaal verschillende partijen. Het is niet altijd eenduidig definieerbaar. Daarom moeten de marktpartijen bereid zijn om in dit project te stappen. De burgers zijn namelijk tot nu toe afwezig geweest in dit proces; maar zij zijn ook belangrijk. Hoewel de kennis over dit project niet in een ver stadium bekeert, is het toch belangrijk dat we de marktpartijen aan de voorkant van dit project bij betrekken. We moeten samen het proces goed uitzetten. De level van playing field behouden. Daarnaast is het ook belangrijk transparant te blijven en een realistisch perspectief behouden. De notulen van de marktconsultatie zijn opgemaakt door William Alink, Rianne Blom, James Cheung, Leon de Jong, Nikki van Leeuwen, Jaw Wah Liang, Thomas Neijenhuis, Jelmer van der Weide en Jordi Wong. Zij studeren Construction Management and Engineering aan de Technische Universiteit Delft. 55 Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 191

191 B7. Lijst van deelnemers marktconsultatie 192 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

192 Deelnemerslijst marktconsultatie getijdencentrale Brouwersdam Deelnemers namens marktpartijen aan de busrit 18 november 2013 Aal, Erik hoofd tendermanagement Ballast Nedam Boshuis, John Manager Engineering Flowserve Bouman, Dik Tender Manager Ballast Nedam Broers, Menno Business Development Manager IHC Tidal Energy Hendriks, Gijs Business Development Manager Boskalis Nederland Hoogeveen, André Projectmanager Strukton Civiel Projecten Huuksloot, Carmen van afstudeerder Ballast Nedam Linnert, Eelco project directeur Heijmans Middelbos, Andries beleidsmedewerker Cooperatie Deltawind U.A. Ory, Jaap CEO Deepwater-Energy Rioual, Dominique Area Management in EDF Hydro Engineering Centre Electricité De France Schuitema, Bart Commercieel Manager Tocardo Tidal Turbines Steennis, Rogier van Manager PPP Heijmans Wal, Albert Jan van der Business Development Manager Tocardo Tidal Turbines Deelnemers namens marktpartijen aan de dialoogtafels 19 november 2013 Aal, Erik hoofd tendermanagement Ballast Nedam Boshuis, John Manager Engineering Flowserve Bouman, Dik Tender Manager Ballast Nedam Braber, Marjan den Afdelingshoofd Royal HaskoningDHV Broers, Menno Business Development Manager IHC Tidal Energy Bruin, Ferry de General Manager BAM Energie Clemens, Rina specialist informatievoorziening Witteveen+Bos Coenen, Wilbert projectleider Van Hattum en Blankevoort Damen, Kay development manager vattenfall Essen, Erik van project-/procesmanager ARCADIS Heij, Robert de Projectleider/adviseur Waterbouwkundige constructies Witteveen+Bos Hendriks, Gijs Business Development Manager Boskalis Nederland Hoogeveen, Andre Projectmanager Strukton Civiel Projecten Hopmans, Corné Business Development Manager DELTA Energy BV Huuksloot, Carmen van afstudeerder Ballast Nedam Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 193

193 Immel, Ruurd Senior Finance Manager BAM PPP Nederland Kolk, Huib van der Project director Royal HaskoningDHV Linnert, Eelco project directeur Heijmans Middelbos, Andries beleidsmedewerker Cooperatie Deltawind U.A. Ory, Jaap CEO Deepwater-Energy Plat, Robert Manager Engineering IHC Merwede Reedijk, Bas Hoofd afdeling kustwaterbouw BAM Infraconsult Rioual, Dominique Area Management in EDF Hydro Engineering Centre Electricité De France Schut, Sophie Projectmanager Strukton Sipma, Laurens-Jan PPP Finance Manager NWB Bank Smit, Christine Advocaat NautaDutilh N.V. Tonnaer, Carlo Projectmanager/Tendercoordinator Boskalis B.V. Vervoort, Jan Sales Engineer Flowserve Deelnemers vanuit de overheid en op uitnodiging van de projectorganisatie Aangemendt, Charles Ministerie van Infrastructuur en Milieu Alink, William TU Delft Ambagts, Zjev provincie Zuid-Holland Bakker, Hylke TU Delft Berkel, Jacob van Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam Blom, Rianne TU Delft Bron, J-P Zeelenberg Architectuur Budding, Bart Rebel group Chao, Andrea Allen & Overy LLP Cheung, James TU Delft Deurwaarder, Ilse Provincie Zeeland Does de Bye, Martin van der Rebel group Dorst, Kees Rijkswaterstaat Goeyers, Margot Rijkswaterstaat Groenen, Wouter Provincie Zuid-Holland Grub, Werner Richmond Park investors Heutink, Andreas Rijkswaterstaat Hoezen, Mieke Rijkswaterstaat Hombergen, Leon Rijkswaterstaat Hordijk, Pieter Provincie Zuid-Holland 194 Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam < Terug naar inhoud Bijlagenrapport - januari 2014

194 Huut, Harry van Ministerie van Infrastructuur en Milieu Jong, Leon de TU Delft Klip, Leo van der Provincie Zeeland Koning, Carla de TU Delft Laan, Derk van der journalist Lavooij, Huub Rijkswaterstaat Leeuwen, Nikki van TU Delft Liang, Jaw Wah TU Delft Meijers, Emmy Rijkswaterstaat Mens, René Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging Neijenhuis, Thomas TU Delft Paulus, Paul Rijkswaterstaat Reu, Ben de Provincie Zeeland Roestenberg, Stan Bohemen Singh, Pravesh Nauta Dutilh Slangen, Donné Ministerie van Infrastructuur en Milieu Spiering, Ben Rijkswaterstaat Veekman, Wesley PPS support Vermeulen, Joost Ministerie van Economische Zaken Verseput, Ad gemeente Schouwen-Duiveland Veuger, Bart Rijkswaterstaat Vijverberg, Joris Rijkswaterstaat Visser, Jaap Provincie Zuid Holland Vlaminkx, Astrid Provincie Zuid-Holland Vlugt, Arend-Jan van der Gemeente Goeree-Overflakkee Wassenaer, Arent van Allen & Overy LLP Weber, Han Provincie Zuid-Holland Weide, Jelmer van der TU Delft Westerhof, Thecla Provincie Zeeland Winter, Ricardo de gemeente Schouwen-Duiveland Wit, Jelke-Jan de Topsector Water Wong, Jordi TU Delft Zuidweg, Jan gemeente Goeree-Overflakkee Bijlagenrapport - januari 2014 < Terug naar inhoud Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam 195

195 Het Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam is een samenwerkingsverband van: Planning Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu Programma Gebiedsontwikkeling Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en een studie naar de (financiële) haalbaarheid van de getijdencentrale Consultatie van marktpartijen en andere belanghebbenden eind 2014 Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer, inclusief besluit over herstel van getijden op de Grevelingen Selectie en optimalisatie van turbinetechniek in het Testcentrum Grevelingendam Vergunningen, financiering en investeringsbeslissingen Gunning van opdracht getijdencentrale aan één consortium 2018 Start werkzaamheden getijdencentrale 2020 Ingebruikname getijdencentrale Inlichtingen Provincie Zuid-Holland Wouter Groenen Provincie Zeeland Leo van der Klip Rijkswaterstaat Paul Paulus Gemeente Goeree-Overflakkee Jan Zuidweg Gemeente Schouwen-Duiveland Ricardo de Winter Colofon Uitgave januari 2014 Realisatie: Projectbureau Getijdencentrale Brouwersdam Redactie: Awareness, Den Haag Vormgeving en productiebegeleiding: provincie Zuid-Holland Marktconsultatie Getijdencentrale Brouwersdam Hoofdrapport - januari 2014