Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o.

Transcriptie

1 Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. Resultaten van een onderzoek naar agrarische structuur, knelpunten en toekomstperspectieven van de agrarische sector in Wassenaar e.o. LTO Noord Projecten B.V. 18 maart 2008

2 COLOFON Opdrachtgever Projectleiding Rapportage Uitvoering enquêtes Stadsgewest Haaglanden LTO Noord Projecten B.V., Linda Mooijman LTO Noord Projecten B.V., Linda Mooijman, Jan Buijs, Liesbeth de Theije LTO Noord Projecten B.V., Linda Mooijman en Jan Buijs Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 2

3 Inhoud Blz. 1. Inleiding Aanleiding en doel van het onderzoek Deelname aan het onderzoek Leeswijzer rapport De agrarische sector in het onderzoeksgebied Inleiding Aantal bedrijven en afname van bedrijven Algemene bedrijfsgegevens Oppervlaktegegevens en grondgebruik Veestapel, veedichtheid en melkquotum Groene diensten en verbreding De agribusiness Bedrijfsontwikkeling Verbreding Toekomstperspectief Gesprekken met weigeraars De grotere grondeigenaren in het onderzoeksgebied Inleiding Stichting Twickel Landgoederen De Horsten en landgoed Duivenvoorde Staatsbosbeheer Terra- Aegon / Amvest / Domeinen / particulieren De ruimtelijke landbouwstructuur in Wassenaar Inleiding De verkavelingssituatie Waterhuishouding en -kwaliteit Bedrijfsverplaatsing Wensen ter verbetering van de agrarische structuur Externe factoren Visie op de agrarische sector binnen het onderzoeksgebied Inleiding Analyse van de structuur van de agrarische sector Analyse van de ruimtelijke structuur Analyse van de bedrijfsontwikkeling Lokale verschillen binnen het onderzoeksgebied Grondmarkt en grondbalans Sterkte zwakte analyse agrarische sector Knelpunten Aanbevelingen en vervolgacties Aanbevelingen Vervolgacties Tot slot...36 Bijlage 1. Externe relevante factoren...37 Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 3

4 Samenvatting De agrarische sector in Wassenaar en omgeving vervult ten aanzien van het duurzaam beheer en behoud van het buitengebied een onmisbare functie. Deze rol van de sector als drager van het landschap wordt bij het landelijk gebied betrokken partijen onderkent. Over het toekomstperspectief van de agrarische sector en daarmee het toekomstige beheer van de groene ruimte bestaat zorg. Dit was aanleiding om een landbouwstructuuronderzoek uit te voeren. Het onderzoek is uitgevoerd door LTO Noord Projecten. Ten behoeve van dit onderzoek zijn in totaal 17 veehouderijbedrijven benaderd voor een mondelinge enquête. In totaal hebben 12 ondernemers de enquête ingevuld, dit komt overeen met 71 %. Daarnaast hebben er twee gesprekken plaatsgevonden met veehouderijbedrijven die niet bereid waren om de enquête in te vullen. Naast het enquêteonderzoek onder de veehouderijbedrijven, hebben tevens gesprekken plaatsgevonden met de landgoedeigenaren De Horsten, Duivenvoorde en Stichting Twickel en met Staatsbosbeheer en Aegon-Amfest. Middels het onderzoek is 786 ha cultuurgrond binnen het onderzoeksgebied in beeld gebracht. Dit is bijna 80% van de agrarische grond in het onderzoeksgebied. In het onderzoeksrapport wordt achtereenvolgens een beeld gegeven van de agrarische bedrijfsstructuur, de grotere grondeigenaren en de ruimtelijke agrarische structuur (o.a. verkavelingssituatie). Daarnaast wordt een analyse van en een visie op de agrarische sector gegeven. Tenslotte worden enkele concrete aanbevelingen voor vervolgacties gegeven. De resultaten van het onderzoek geven betrokken partijen - de gemeente Wassenaar, Stadsgewest Haaglanden, LTO Noord, Rijnland en de grote grondeigenaren - handvatten voor de formulering van concrete uitvoeringsprojecten en voor het formuleren van beleid voor het buitengebied. In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat de bedrijfsstructuur van de agrarische sector in Wassenaar wordt gekenmerkt door een flinke bedrijfsgrootte en bedrijfsstructuur. Bijna alle onderzochte bedrijven hebben de hoofdactiviteit in de melkveehouderij. Ruim 80% beoordeelt het bedrijf als hoofdberoepbedrijf. De gemiddelde bedrijfsomvang van de melkveebedrijven, uitgaande van het melkquotum, van de onderzochte bedrijven ligt met bijna kg ruim boven de gemiddelde bedrijfsomvang in Zuid-Holland. De gemiddelde leeftijd van de onderzochte bedrijfshoofden is 47 jaar en de opvolgingssituatie is positief en de ondernemers hebben de nodige ambities en plannen, zowel in de richting van schaalvergroting en verbreding. Ruim 80% van de onderzochte bedrijven heeft contracten op het gebied van agrarisch natuur- en landschapsbeheer. Daarnaast komen diverse vormen van verbreding voor op de onderzochte bedrijven. Qua bedrijfsstructuur is ruwweg een opsplitsing te maken in twee deelgebieden: Het gebiedsdeel ten oosten van de A44 wordt gekenmerkt door enkele grote melkveebedrijven die sterk op schaalvergroting gericht zijn. Het betreft hier pachters van de stichtingen en Staatsbosbeheer; Het noordwestelijk deel van het gebied wordt gekenmerkt door bedrijven die sterk gericht zijn op groene diensten en verbreding. De verkavelingssituatie van de onderzochte bedrijven is verre van ideaal. De voortgaande bedrijfsontwikkeling (bedrijfsbeëindiging en schaalvergroting) leidt tot een versnippering van het grondgebruik. Uit het onderzoek blijkt dat het aantal kavels per bedrijf gemiddeld 4,7 stuks bedraagt. Voor het economisch perspectief van de veehouderij is een goede agrarische structuur van wezenlijk belang. Het merendeel van de bedrijven heeft kavels op flinke afstand van het erf liggen. De agrariërs moeten dus in het algemeen veel de weg op om de veldkavels te bereiken. Om de veldkavels te bereiken is bovendien sprake van diverse hindernissen zoals smalle wegen, drempels etc. Vooral de verder weggelegen kavels leiden tot hogere kosten voor o.a. brandstof, arbeid en loonwerk. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 4

5 Bijna alle onderzochte bedrijven in Wassenaar geven aan het bedrijf in de toekomst door te willen ontwikkelen. Geen enkel bedrijf heeft aangegeven het bedrijf op korte termijn te willen stoppen. De bedrijfsontwikkeling in het onderzoeksgebied zal de komende jaren naar verwachting gekenmerkt worden door een toenemende diversiteit Daarbij kan het gaan om oppervlaktevergroting, aankoop van melkquotum, investeren in gebouwen, leveren van groene diensten (agrarisch of particulier natuurbeheer) en/of investeren in verbrede activiteiten. Ook ten aanzien van bedrijfsontwikkeling is globaal een opsplitsing te maken: De bedrijven in het gebiedsdeel ten oosten van de A44 hebben behoefte aan extra grond voor noodzakelijke schaalvergroting. Ondernemers zijn van mening dat voldoende grond binnen het gebied aanwezig is, maar dat door de stichtingen geen gronden verpacht zouden moeten worden aan gebruikers van buiten het onderzoeksgebied; De bedrijven ten noordwesten van de A44 willen doorontwikkelen in verbreding en groene dienstverlening. Hiermee willen zij ook invulling geven aan de geplande groenzone in de Ommedijksche Polder. Naast het beheer van het groen gaat het daarbij ook om recreatieve en educatieve aspecten. Uit een analyse van grondaanbod en grondvraag wordt duidelijk dat het niet eenvoudig is een grondbalans samen te stellen die scherp inzicht geeft in de ontwikkelingsmogelijkheden van agrarische bedrijven in Wassenaar e.o. Een globale verkenning van grondvraag en grondaanbod levert het volgende beeld op: In het oostelijk gebiedsdeel is, gelet op de groeiambities van de bedrijven, op termijn te kort grond om de ambities te kunnen waarmaken. Met name geldt dit voor de niet-pachters van de landgoederen; In de Ommedijksche polder is alleen perspectief voor de agrarische bedrijven indien geen agrarische grond wordt onttrokken voor de geplande groenzone maar daarentegen deze groenzone een agrarische invulling krijgt. Uit een sterke-zwakte analyse blijkt dat de agrarische sector in Wassenaar wordt gekenmerkt door een flinke bedrijfsgrootte en bedrijfsstructuur. Leeftijd en opvolgingssituatie zijn positief en de ondernemers hebben de nodige ambities en plannen, zowel in de richting van schaalvergroting en verbreding. Kansen voor de sector zijn aanwezig, echter er is ook sprake van duidelijke knelpunten die bedreigend zijn voor het toekomstperspectief. Deze knelpunten hebben betrekking op: De fysieke bedrijfsstructuur; het aantal kavels en de bereikbaarheid van de veldkavels en de erfpercelen; De geleidelijke afkalving van het agrocomplex met bedrijven in toelevering, dienstverlening, verwerking en afzet en de hiermee samenhangende kosten voor producten en diensten; De onduidelijkheid in het noordwestelijk deel van het onderzoeksgebied (Ommedijksche polder) ten aanzien van de begrenzing en de mogelijk agrarische invulling van een groenzone; Het gebrek aan mogelijkheden voor de niet-pachters van de landgoederen voor noodzakelijke bedrijfsvergroting! De gebrekkige communicatie tussen agrariërs enerzijds en overheden en organisaties leidend tot onbegrip en wantrouwen bij de agrariërs en een gevoel van onvoldoende betrokken te worden bij de visie- en beleidsontwikkelingen van deze partijen; De achteruitgang van de weidevogelstand in het grootste deel van het onderzoeksgebied en de mogelijk toekomstige gevolgen hiervan voor het gebruik en beheer van gronden; De mogelijkheden vanuit het huidige bestemmingsplan voor verbreding van de bedrijfsactiviteiten. Op basis van de analyse van de agrarische sector en de geconstateerde knelpunten zijn enkele concrete aanbevelingen geformuleerd en is per aanbeveling aangegeven welke actie ondernomen dient te worden, welke partijen als trekker hiervan dienen te fungeren en welke partijen bij deze acties betrokken zijn. De aanbevelingen zijn erop gericht dat zowel voor de op schaalvergroting gerichte bedrijven als de op verbreding gerichte bedrijven sprake is van een gunstig ondernemersklimaat, waarmee deze bedrijven hun plannen en ambities waar kunnen maken. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 5

6 De aanbevelingen en vervolgacties hebben betrekking op de volgende zaken: Het opstellen van een verkavelingsplan voor de gronden buiten de landgoederen en op basis hiervan uitvoeren van één of meerdere vrijwillige kavelruilprojecten in verschillende delen van het onderzoeksgebied, eventueel in combinatie met een beperkte herbegrenzing van natuur en wateropgave; Het maken van beheersafspraken tussen Staatsbosbeheer, de landgoederen en de agrariërs (die pachten van Staatsbosbeheer) gericht op het herstel van de weidevogelstand middels een uitgekiend mozaïekbeheer; Een invulling van de agrarische groenzone in de Ommedijksche polder door de agrarische bedrijven in deze polder op basis van een op initiatief van de betrokken agrariërs ontwikkeld plan van aanpak hiervoor; Een grotere aandacht voor communicatie op allerlei niveaus en het organiseren van meer structureel overleg tussen betrokken partijen waarbij ook (vertegenwoordigers van) de agrariërs intensief betrokken zijn. Minstens één keer per jaar wordt een overleg georganiseerd met en voor alle betrokkenen van de agrarische sector in Wassenaar; Vanuit de gemeente op een flexibeler en snellere manier anticiperen op de wensen en plannen van agrarische bedrijven voor verbreding. Waarbij het wenselijk is dat er bij de gemeente een deskundig aanspreekpunt of loket beschikbaar is. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 6

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel van het onderzoek In de herziening van het Regionaal Structuurplan Haaglanden wordt aangegeven dat de weidegebieden in Haaglanden onder druk staan. De melkveehouderijbedrijven in de weidegebieden dragen al van oudsher bij aan het cultuurlandschap. De gemeente Wassenaar wil de weidegebieden behouden als belangrijk landschappelijk onderdeel van de Groene woonoase in de Randstad. De gemeente wil, naast het faciliteren van duurzame rundveehouderijbedrijven, ook het weidegebied meer toegankelijk maken voor het recreatief medegebruik. In het kader van het Pact van Duivenvoorde (de samenwerking tussen de gemeenten; Wassenaar, Leidschendam-Voorburg en Voorschoten) worden activiteiten ondernomen om de groene waarden in de rijksbufferzone Den Haag-Leiden-Zoetermeer te behouden en te versterken. LTO Noord geeft aan dat voor behoud van de weidegebieden economisch duurzame agrarische bedrijven nodig zijn. Dit zijn bedrijven die voldoende inkomen halen uit de bedrijfsvoering en waar ruimte is voor investeringen. Het Hoogheemraadschap Rijnland is op zoek naar kansen voor maatregelen die passen in de Kader Richtlijn Water. Daarnaast worden kansen gezocht voor de opgave van het Nationale Bestuursakkoord Water in met name het noordelijke gebied. Tot slot is er bij Rijnland behoefte aan een inventarisatie van kansen, wensen en knelpunten voor het watergebiedsplan Zuidgeest. Op het voormalige vliegveld Valkenburg wordt in de toekomst een woningbouwlocatie ontwikkeld. De huidige open groene ruimte van de Ommedijksche Polder zal de buffer vormen tussen de bouwlocatie en Wassenaar. Het huidige agrarische gebruik van de Ommedijksche Polder kan in de toekomst wellicht ook een belangrijke functie vervullen voor het duurzaam beheer van deze groene buffer. Door het uitvoeren van een landbouwstructuuronderzoek kan in beeld gebracht worden welke randvoorwaarden de lokale agrarische bedrijven nodig vinden om duurzame bedrijfsvoering en ontwikkeling van de veehouderijbedrijven te faciliteren en daarmee het open en aantrekkelijk weidelandschap te behouden. Het landbouwstructuuronderzoek geeft onder meer inzicht in het aantal agrarische bedrijven, de omvang van deze bedrijven, de eigendoms- en gebruikssituatie van de cultuurgronden en de verwachte/gewenste bedrijfsontwikkeling. De resultaten van het onderzoek geven de gemeente Wassenaar en het Stadsgewest Haaglanden handvatten voor een proactieve aanpak, voor de formulering van concrete uitvoeringsprojecten en voor het formuleren van beleid voor het buitengebied. De landgoederen De Horsten, Duivenvoorde en Stichting Twickel worden als grote grondeigenaren meegenomen in het landbouwstructuuronderzoek. Ook Staatsbosbeheer en Aegon-Amfest zijn als grote grondeigenaren benaderd voor het structuuronderzoek. Het structuuronderzoek moet inzicht geven hoe het landbouwbelang als belangrijke dragende functie voor de weidegebieden op een duurzame wijze kan worden geborgd. Het concrete doel van deze inventarisatie is: 1. Het verschaffen van inzicht in: - De huidige structuur van de agrarische bedrijfstak (primaire productie); - De wensen en verwachtingen van de individuele agrarische ondernemers voor de ontwikkeling en ruimtelijke inrichting van hun bedrijf; - De visies van de grote grondeigenaren in het onderzoeksgebied op de wijze waarop de cultuurgronden kunnen bijdragen aan de versterking van de agrarische structuur; 2. Het identificeren van concrete projecten (bijvoorbeeld kavelruilen of bedrijfsverbreding) voor structuurverbeteringen; 3. Het in beeld brengen van de randvoorwaarden voor economisch duurzame bedrijfsvoering als bouwstenen voor het regionaal en gemeentelijke beleid. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 7

8 1.2 Deelname aan het onderzoek Ten behoeve van dit onderzoek zijn in totaal 17 veehouderijbedrijven benaderd voor een mondelinge enquête; 12 veehouderijbedrijven in de gemeente Wassenaar, 1 veehouderijbedrijf in Valkenburg, 1 veehouderijbedrijf in Den Haag en 3 veehouderijbedrijven in de Duivenvoordse polder te Voorschoten. In totaal hebben 12 ondernemers de enquête ingevuld, dit komt overeen met 71%. Daarnaast hebben er twee gesprekken plaatsgevonden met veehouderijbedrijven die niet bereid waren om de enquête in te vullen. Naast het enquêteonderzoek onder de veehouderijbedrijven, hebben tevens gesprekken plaatsgevonden met de landgoedeigenaren De Horsten, Duivenvoorde en Stichting Twickel. Met Staatsbosbeheer en Aegon-Amfest zijn ook gesprekken gevoerd. Tijdens deze gesprekken zijn de toekomstvisies van deze verschillende eigenaren duidelijk geworden. Deze worden in dit agrarisch structuuronderzoek meegenomen. Middels het onderzoek is 786 ha cultuurgrond binnen het onderzoeksgebied in beeld gebracht. 1.3 Leeswijzer rapport Het rapport is als volgt opgebouwd: In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de bedrijfsstructuur en bedrijfsontwikkeling van de agrarische sector in Wassenaar; In hoofdstuk 3 wordt een beeld geschetst van de grote grondeigenaren en verpachters in Wassenaar; In hoofdstuk 4 worden de resultaten beschreven van het onderzoek naar de ruimtelijke bedrijfsstructuur van de agrarische bedrijven in Wassenaar; In hoofdstuk 5 wordt een op basis van het uitgevoerde onderzoek een visie gegeven op de agrarische sector in wassenaar en worden knelpunten geformuleerd; In hoofdstuk 6 tenslotte worden enkele concrete aanbevelingen gedaan en vervolgacties beschreven. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 8

9 2. De agrarische sector in het onderzoeksgebied 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een indruk gegeven van de agrarische sector in het onderzoeksgebied. Achtereenvolgens komen de volgende zaken aan de orde: - Het aantal bedrijven en de afname van bedrijven; - Algemene bedrijfsgegevens; - Oppervlaktegegevens en grondgebruik; - Veestapel, veedichtheid en melkquotum; - Groene diensten en verbreding; - De agribusiness; - Perspectief en bedrijfsontwikkeling. De beschrijving van de landbouw in dit hoofdstuk is gebaseerd op de gegevens van bedrijven die zijn geïnterviewd en van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek. 2.2 Aantal bedrijven en afname van bedrijven Aantal bedrijven Bijna alle onderzochte bedrijven hebben de hoofdactiviteit in de melkveehouderij. Er is slechts één onderzocht bedrijf met een andere hoofdtak, namelijk overige veehouderij. In tabel 1 staat deze verdeling naar hoofdtak weergegeven. Hoofdtak Aantal Melkveehouderij 11 Overige veehouderij 1 Totaal onderzochte bedrijven 12 Tabel 1. Verdeling onderzochte bedrijven naar hoofdtak Geen van de bedrijven heeft een biologische bedrijfsvoering (SKAL-gecertificeerd). Verdeling aantal bedrijven naar hoofd- en nevenberoep Voor de bepaling van de mate van volwaardigheid van agrarische bedrijven worden doorgaans twee criteria beoordeeld, namelijk: - De inkomensvorming; - De arbeidsbehoefte. Er is sprake van een agrarisch hoofdberoepbedrijf als minimaal de helft van het inkomen uit de agrarische productiefunctie afkomstig is én/of minimaal de helft van de arbeidsinzet van de ondernemer besteedt wordt aan het agrarisch bedrijf (bron: Landbouw Economisch Instituut). Er is sprake van hobbymatige bedrijfsopzet als de agrarische activiteit niet of marginaal bijdraagt aan de inkomensvorming. In tabel 2 worden de onderzochte bedrijven verdeeld naar hoofd- en nevenberoeps- en hobbybedrijven. Volwaardigheid Aantal Hoofdberoepbedrijven 10 Nevenberoepsbedrijven 2 Hobbybedrijven - Totaal onderzochte bedrijven 12 Tabel 2. Verdeling naar hoofdberoeps-, nevenberoeps- en hobbybedrijven Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 9

10 Uit tabel 2 blijkt dat 10 van de 12 onderzochte bedrijven het hoofdberoep in de agrarische sector heeft. Ontwikkeling van het aantal bedrijven Uit meitellingsgegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS-dataview) kan een beeld worden verkregen van de ontwikkeling van het aantal bedrijven in de gemeente Wassenaar in de afgelopen jaren. Figuur 1 geeft een overzicht van de ontwikkeling van het aantal agrarische bedrijven in de gemeente Wassenaar en de provincie Zuid-Holland. De ontwikkeling is daarbij in percentages weergegeven waarbij het aantal bedrijven in 1996 op 100% is gesteld percentage Zuid-Holland jaar Figuur 1. Ontwikkeling aantal bedrijven gemeente Wassenaar en provincie Zuid-Holland Bron: CBS gemeente wassenaar Uit de figuur blijkt dat de afname van het aantal bedrijven in de gemeente Wassenaar de afgelopen jaren sneller is gegaan dan de afname van het aantal bedrijven in de provincie Zuid-Holland. Deze versnelde afname is met het oog op duurzaam behoud en beheer van het buitengebied van Wassenaar zorgelijk en was daarom mede aanleiding voor het uitvoeren van dit onderzoek. 2.3 Algemene bedrijfsgegevens Rechtsvorm bedrijven Tabel 3 geeft inzicht in de rechtsvorm van de onderzochte bedrijven. De onderzochte bedrijven hebben als rechtsvorm hetzij een eenmansbedrijf, hetzij een maatschap. Rechtsvorm Aantal Eenmansbedrijf 4 Maatschap 8 Totaal onderzochte bedrijven 12 Tabel 3. Rechtsvorm onderzochte bedrijven Arbeidsbezetting Van de onderzochte bedrijven hebben 2 bedrijven personeel in vaste dienst. De totale arbeidsbezetting op deze twee bedrijven is 72 uur per week. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 10

11 Leeftijd en opvolging Door middel van het enquêteonderzoek zijn de bedrijfshoofden van de onderzochte bedrijven onderverdeeld naar leeftijdklassen van elk tien jaar. In tabel 4 is deze onderverdeling weergegeven. Leeftijdklasse Aantal Totaal onderzochte bedrijven 12 Tabel 4. Leeftijden bedrijfshoofden De gemiddelde leeftijd van de onderzochte bedrijfshoofden is 47 jaar. In de enquête is ook gevraagd naar de opvolgingssituatie. Hierbij moet bedacht worden dat over het algemeen overname pas relevant is bij bedrijven met bedrijfshoofden van 55 jaar of ouder. Met name van deze categorie ondernemers zonder opvolger is te verwachten dat binnen enkele jaren het bedrijf beëindigd zal worden. In dit onderzoek is deze grens bij 50 jaar gelegd, omdat er gebruik is gemaakt van leeftijdsklassen lopend van tiental tot tiental. Binnen dit onderzoek zijn vier ondernemers ouder dan 50 jaar. Alle vier de ondernemers hebben een opvolger. Pachtboerderij Vijf van de onderzochte agrariërs hebben een pachtboerderij in gebruik. Drie van deze agrariërs pachten van één van de drie stichtingen in het onderzoeksgebied, één agrariër pacht van beleggingsmaatschappij Aegon Amfest en één van de gemeente Den Haag. Aan de agrariërs met een pachtboerderij in gebruik, zijn enkele specifieke vragen gesteld. Deze hadden met name betrekking op de verhouding met en betrokkenheid bij de stichtingen. Uit de reacties van de agrariërs blijkt: - Dat in z n algemeenheid sprake is van een goede verstandhouding met de stichting en van goed overleg. Ook het individuele contact met de rentmeesters is goed; - Men ervaart geen of nauwelijks betrokkenheid bij het beleid van de stichtingen. Over het algemeen worden door de agrariërs met pachtboerderij de mogelijkheden om via pacht het bedrijf uit te breiden positief ingezien. Monumentale status Twee van de onderzochte boerderijen hebben een monumentale status. Dit betreft één pachtboerderij en één boerderij in eigendom. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 11

12 2.4 Oppervlaktegegevens en grondgebruik Oppervlakte en bedrijfsgrootte De onderzochte bedrijven hebben in totaal 786 ha grond binnen het onderzoeksgebied en 13 hectare buiten het onderzoeksgebied in gebruik. Van de niet- onderzochte bedrijven wordt geschat dat zij ongeveer 240 ha binnen het onderzoeksgebied in gebruik hebben. Op basis van oppervlakte is daarom bijna 80% van de agrarische grond in het onderzoeksgebied in beeld gebracht. In tabel 5 staat de gemiddelde bedrijfsgrootte van de onderzochte bedrijven per bedrijfstak weergegeven. Hoofdtak Hectares Melkveehouderij 69,8 Overige veehouderij 17,8 Alle bedrijven 65,5 Tabel 5. Gemiddelde bedrijfsgrootte naar bedrijfstak Met een gemiddelde bedrijfsgrootte van ruim 65 hectare zijn de bedrijven relatief groot. De gemiddelde bedrijfsgrootte van graasdierbedrijven in Zuid-Holland bedroeg in 2005 ongeveer 28 hectare (hoofd- én nevenberoepsbedrijven)! Figuur 2 geeft de verdeling aan tussen de verschillende bedrijfsgrootteklassen. Uit de figuur blijkt dat het aantal bedrijven gelijkmatig over de verschillende bedrijfsgrootteklassen is verdeeld. 3 aantal bedrijven <20 ha ha ha ha ha > 100 ha bedrijfsgrootteklasse Figuur 2. Verdeling aantal bedrijven in bedrijfsgrootteklasse Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 12

13 Gebruikssituatie grond In tabel 6 is voor de onderzochte bedrijven de gebruikssituatie van de grond in beeld gebracht. Gebruikssituatie grond Hectares Percentage Eigendom 150,1 19,1 % Erfpacht 1,5 0,2 % Reguliere pacht 244,1 31,1 % Eenmalige pacht 201,2 25,6 % Grondgebruikersverklaring 42,4 5,4 % Los gebruik of teeltpacht 146,2 18,6 % Totaal onderzochte bedrijven 785,5 100 % Tabel 6. Gebruikerssituatie van de grond binnen het onderzoeksgebied Uit de tabel blijkt dat éénderde van de gronden in reguliere pacht in gebruik is. Ongeveer 19% van de oppervlakte is in eigendom bij de gebruiker, 19% in eenmalige pacht en 19% in los gebruik of teeltpacht. Het aandeel eigendom is in vergelijking met geheel Zuid-Holland (ca. 60%) uitzonderlijk laag. Oorzaak hiervan is de aanwezigheid van enkele grootschalige grondeigenaren in het gebied. Ruim 40% van de onderzochte bedrijven heeft een pachtboerderij. 2.5 Veestapel, veedichtheid en melkquotum Veestapel en veedichtheid Van de onderzochte bedrijven zijn er: - 12 bedrijven met rundvee, waarvan 11 met melkvee; - 11 bedrijven met schapen; - 6 bedrijven met pensionpaarden, waarvan één bedrijf tevens een fokpaard heeft. De totale veestapel van de onderzochte bedrijven in beide categorieën is, evenals de veedichtheid, in onderstaande tabel aangegeven. De veehouderij binnen het onderzoeksgebied wordt vooral gekenmerkt door rundvee- en schapenhouderij. De overige diersoorten komen slechts in beperkte mate voor. Veestapel en veedichtheid Aantal melk- en kalfkoeien 981 jongvee 1126 schapen 653 Lammeren 150 geiten 25 zoogkoeien 14 weidvee 0 meststieren 5 Fokvarkens/vleesvarkens 0 Legkippen/vleeskuikens 0 fokpaarden 1 pensionpaarden 25 totaal g.v.e.* 1488 g.v.e. per ha gras + voedergew. 1,86 Tabel 7. Veestapel en veedichtheid op de onderzochte bedrijven * g.v.e. = grootvee-eenheden Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 13

14 Melkquotum De hoeveelheid melkquotum is uit bedrijfseconomisch oogpunt een zeer belangrijke factor. Daarom is in de enquête ook naar melkquotumgegevens gevraagd. Hieruit blijkt dat 11 van de geënquêteerde bedrijven een totaal gebruiksquotum (eigendom en geleast) hebben van gemiddeld kg. Melkveehouderij Totaal Aantal melkveebedrijven 11 Melkquotum totaal (kg) waarvan eigendom (kg) waarvan lease (kg) Gemiddeld melkquotum per bedrijf (kg) Aankoop/bedrijf laatste 5 jr. (kg) Tabel 8. Gegevens melkquotum geënquêteerde bedrijven Over 2006/2007 bedroeg het gemiddelde gebruiksquotum in Nederland circa kg en in Zuid-Holland kg (bron: Productschap voor de Zuivel). De gemiddelde bedrijfsomvang van de onderzochte bedrijven binnen het onderzoeksgebied ligt met bijna kg ruim boven het gemiddelde bedrijfsomvang in Zuid- Holland en boven het gemiddelde van heel Nederland. Figuur 3 geeft nader inzicht in de verdeling van de bedrijven over de verschillende quotumklassen. 4 aantal bedrijven < 200 ton ton ton ton 800-1,1 milj.. Figuur 3. Verdeling in aantal quotumklassen quotumklasse 2.6 Groene diensten en verbreding Overzicht groene diensten, verbreding De afgelopen jaren hebben, landelijk gezien, veel agrarische bedrijven de inkomensbasis verbreed. Veelal wordt dit aangeduid met de termen groene diensten en verbreding. Hieronder kunnen diverse activiteiten vallen zoals agrarisch natuurbeheer, reservaatbeheer, agrotoerisme, zorglandbouw e.d. Tabel 9 geeft een overzicht van de verschillende verbredingsactiviteiten van de onderzochte agrarische bedrijven. Alle onderzochte bedrijven hebben tenminste één activiteit op het gebied van groene dienstverlening of verbreding. Sommige bedrijven hebben meerdere activiteiten binnen hun bedrijf. De aantallen mogen daarom niet bij elkaar worden opgeteld. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 14

15 Aantal bedrijven Term Agr. Natuur- en landschapsbeheer 10 Groene dienstverlening Particulier natuurbeheer 0 Groene dienstverlening Verwerken producten 2 Verbreding Handel 0 Verbreding Verkoop producten 2 Verbreding Agro-toerisme 3 Verbreding Kinderopvang 0 Verbreding Landbouw en zorg 1 Verbreding Loonwerk voor derden 5 Verbreding Pensionstalling 4 Verbreding Overige 1 Verbreding Waterbeheer (berging) 0 Blauwe dienstverlening Tabel 9. Groene diensten en verbreding Uit de tabel wordt duidelijk dat agrarisch natuurbeheer veruit de belangrijkste (groene) dienstverlening is op de onderzochte agrarische bedrijven, maar ook loonwerk vormt een belangrijke nevenactiviteit op de bedrijven. Met name in het noordwestelijk deel van het onderzoeksgebied (Ommedijksche polder) zijn de bedrijven sterk gericht op verbreding (verwerking producten en verkoop aan huis). Agrarisch natuurbeheer Op de onderzochte bedrijven zijn voor de volgende pakketten natuur- en landschapscontracten afgesloten: Totaal aantal hectaren Nestbescherming (ha) 243,7 Maaidatumcontracten (ha) 39,8 Natuurlijke handicaps 101,0 Ruige mest (ha) 5,5 Bonte weiderand (ha) 4,5 Bonte hooiweide (ha) 0,0 Ontw. Kruidenrijk grasland 1,7 Greppelbeheer 0,0 Overige pakketten 0,6 Totaal 396,8 Tabel 10. Afgesloten pakketten natuur- en landschapsbeheer Op de helft van de cultuurgrond van de onderzochte bedrijven ligt een contractvorm voor agrarisch natuurbeheer. Nestbescherming vormt 61% van alle contracten, gevolgd door natuurlijke handicaps met 25% van alle contracten. Ontwikkeling weidevogelstand De weidevogelstand in het gebied loopt gestaag terug. Alleen het gebied van Twickel is de laatste jaren sprake van een lichte stijging van de weidevogelstand. Deels heeft dit te maken met toegenomen predatie en deels met het beheersregime. De agrarische ondernemers gaven aan dat een beter mozaïekbeheer met beweiden, maaien, bemesten en ontwatering noodzakelijk is om de negatieve tendens te stoppen. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 15

16 2.7 De agribusiness Naast de agrarische bedrijven zelf bestaat de agrarische sector uit toeleverende, afzet- en dienstverlenende bedrijven (agribusiness). Het volgende schema geeft inzicht in de agribusiness: A G R I B U S I N E S S C O M P L E X TOELEVERING AGRARISCH BEDRIJF AFZET DIENSTVERLENING Figuur 4. Overzicht agribusinesscomplex De volgende tabel geeft inzicht in enkele belangrijke activiteiten binnen de agribusiness: Toelevering Afzet en verwerking Dienstverlening Veevoeders kunstmest landbouwmechanisatie zaai- en pootgoed gewasbescherming zuivelindustrie veehandel slachterijen exporteurs groothandel accountants/banken veeartsen banken rundveeverbetering adviesbureaus Tabel 11. Overzicht activiteiten in de agribusiness Binnen de agribusiness heeft de afgelopen decennia een sterke schaalvergroting plaatsgevonden. Bedrijven zijn veelal (boven)regionaal of landelijk georganiseerd. Het agrarisch onderzoeksgebied is gelegen binnen een sterk verstedelijkt gebied. Het totale agrocomplex - bestaande uit primaire productiebedrijven en bedrijven in dienstverlening, toelevering, verwerking en afzet wordt steeds kleiner binnen het onderzoeksgebied. Dit leidt steeds meer tot relatief hoge kosten voor producten en diensten. 2.8 Bedrijfsontwikkeling Bedrijfsontwikkeling Een belangrijk element in dit onderzoek is de vraag hoe de ondernemers de ontwikkeling van hun eigen bedrijf zien. Waar ligt het toekomstperspectief en in welke richting moet het bedrijf zich daarvoor ontwikkelen? Bedrijfsontwikkeling betekent vooral het maken van strategische keuzen. Aan de ondernemers is daarom gevraagd aan te geven hoe de ontwikkelingsrichting van hun bedrijf de komende jaren zal zijn. Daarbij is onderscheid gemaakt in consolidatie, ontwikkeling, afbouw en beëindiging. Toekomstige ontwikkeling Totaal bedrijven Consolidatie 1 Ontwikkeling 11 Totaal onderzochte bedrijven 12 Tabel 12. Toekomstige ontwikkeling op de onderzochte bedrijven Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 16

17 Bijna alle geënquêteerde ondernemers hebben de ambitie het bedrijf verder te ontwikkelen. Deze ontwikkeling kan betrekking hebben op: - Schaalvergroting Een deel van de bedrijven richt zich sterk op verdergaande groei in de primaire voedselproductie en deze bedrijven zullen de komende jaren meedoen in het proces van schaalvergroting dat volop aan de gang is in de Nederlandse landbouw. - Verbreding en verdieping Een ander deel van de bedrijven richt zich naast primaire voedselproductie ook op andere vormen van dienstverlening en verbreding, zoals natuur- en landschapsbeheer, recreatie en toerisme en zorgverlening. Verdieping is o.a. het ambachtelijke verwerken en vermarkten van eigen zuivelproducten. De volgende tabel geeft globaal inzicht in de ontwikkelingsplannen van de 11 ondernemers. Gemiddeld genomen heeft elke ondernemer de ambitie zich op twee tot drie vlakken te ontwikkelen. Het investeren in nieuwe gebouwen en het huren van extra grond is het meest populair onder de ondernemers. Ontwikkelingsplannen Aantal bedrijven Extra grond huren 6 Extra grond kopen 2 Melkquotum kopen 2 Investering in machinepark 2 Investering in automatisering 3 Investering gebouwen 7 Investering neventak (verbreding) 5 Agrarisch natuurbeheer (SAN) - Inkomen buiten bedrijf - Totaal ontwikkelingsplannen 27 Tabel 13. Ontwikkelingsplannen Kansen en bedreigingen Aan ondernemers is tevens gevraagd wat zij als grootste kansen en bedreigingen zien voor de toekomst van het bedrijf zien. Wat betreft het aangeven van de grootste kansen hadden de ondernemers de keuze uit: verbreding, schaalvergroting en overig. Waarbij de mogelijkheid bestond meerdere antwoorden te geven. Van de 12 ondervraagde agrariërs, zien 8 de verbreding en 7 de schaalvergroting als grootste kans. Hieruit kan dus geconcludeerd worden dat 3 bedrijven zowel de verbreding als schaalvergroting als kans zien voor hun bedrijf. Wat betreft het aangeven van de grootste bedreigingen bestond de keuzemogelijkheid uit: markt- en prijsontwikkelingen, plannen voor natuur, mestbeleid en overig milieubeleid en overig. Wederom waren meerdere antwoorden mogelijk. Van de 12 ondervraagde agrariërs, zien 7 het mestbeleid en overig milieubeleid, 5 de markt- en prijsontwikkelingen en 3 de plannen voor natuur als grootste bedreiging. Daarnaast is de onzekerheid omtrent de ontwikkeling van het gebied genoemd en de grondmarkt. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 17

18 2.9 Verbreding Cultuurhistorische waarde en verbreding Naast concrete ontwikkelingsplannen is de ondernemers tevens gevraagd in hoeverre zij interesse hebben om de cultuurhistorische waarde van het bedrijf te vergroten en het bedrijf te verbreden of bestaande verbredingsactiviteiten uit te breiden. De helft van de agrariërs heeft geen interesse in het vergroten van de cultuurhistorische waarde van hun bedrijf. Twee agrariërs hebben concreet interesse. De overige vier agrariërs hebben mogelijk interesse. In het verbreden van het bedrijf of het verder uitbreiden van verbredingsactiviteiten hebben negen agrariërs interesse. Bij drie van deze agrariërs hangt het wel af van de hoogte van vergoedingen voor deze activiteiten. In onderstaande tabel is aangegeven welke activiteiten onder de negen agrariërs de voorkeur hebben: Verbredingsactiviteiten Aantal bedrijven Verwerken producten 2 Handel 2 Verkoop producten door huisverkoop of winkels 1 Agro-toerisme; groepsontvangst 3 Weiland open stellen voor wandelpaden - Meewerken bij aanleg fietspaden - Meedoen aan ontwikkeling kanoroutes 1 Kinderopvang 2 Landbouw en zorg 1 Agrarisch loonwerk 3 Nevenberoep als zelfstandig ondernemer 2 Baan buiten huis 1 Overig; pensionpaarden 1 Tabel 14. Verbredingsactiviteiten Recreatief medegebruik Verder is tijdens de enquête de volgende vraag aan bod gekomen: Wat is uw opvatting omtrent vergoedingen en aansprakelijkheid bij recreatief medegebruik van wandel-, fietspaden en kanoroutes? Drie ondernemers staan open voor recreatief medegebruik. Een aantal keren is genoemd dat er overlast van honden kan ontstaan door recreatief medegebruik. Ecologisch beheer van slootkanten Zeven geënquêteerde agrariërs zijn bereid om mee te werken aan vormen van ecologisch slootkantenbeheer. Zes hiervan willen dit alleen wanneer er een vergoeding tegenover staat. Vijf agrariërs zijn niet bereid om aan het ecologisch beheer van slootkanten mee te werken. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 18

19 2.10 Toekomstperspectief Inschatting economisch perspectief Aan de ondernemers is gevraagd hoe zij zelf het economisch perspectief van hun bedrijf zien. In de volgende figuur wordt hier een beeld van gegeven. Het gaat hier dus om de eigen persoonlijke inschatting van de ondernemers. Uit het onderzoek blijkt dat van alle onderzochte bedrijven 11 ondernemers het perspectief redelijk tot goed inschatten. aantal van agrariers Bedrijf in goed redelijk matig oordeel economisch perspectief Figuur 5. Oordeel toekomstperspectief Tenslotte is de ondernemers gevraagd hoe zij hun bedrijf op de lange termijn zien ( ). De volgende antwoorden zijn gegeven: - Bedrijf behouden op de huidige plek; - Agrarisch bedrijf met verbredingsactiviteiten; - Op de boerderij blijven; - Onzekere toekomst op deze plek; - Prima verkaveling (huiskavel). Fulltime op de boerderij; - Blijven boeren op deze plek. De opvolger heeft het overgenomen; - In de toekomst worden verbredingsactiviteiten een must; - Meer koeien melken, afhankelijk of er een opvolger is; - Economisch rendabel, productiegericht Gesprekken met weigeraars Met een tweetal die niet aan de enquête hebben meegedaan is wel een persoonlijk gesprek gevoerd. Het betrof hier een melkveebedrijf en een melkvee/vleesveebedrijf. In totaal gebruiken deze bedrijven 76 hectare binnen het onderzoeksgebied. Uit deze gesprekken bleek dat betreffende ondernemers weinig vertrouwen hebben dat met de eventuele resultaten van het onderzoek iets gedaan wordt. Naar de mening van de ondernemers zijn in het verleden te veel zaken misgelopen om vertrouwen te hebben dat het onderzoek zal bijdragen aan het perspectief van de agrarische sector. Naar de mening van betrokkenen is er op zich perspectief voor de agrarische sector in Wassenaar maar wordt door organisaties en overheden te weinig rekening gehouden met de belangen van de landbouw. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 19

20 3. De grotere grondeigenaren in het onderzoeksgebied 3.1 Inleiding Het percentage grondeigendom op de agrarische bedrijven in Wassenaar is met ongeveer 19% zeer laag vergeleken met de landbouw elders. Zo bedraagt in de gehele provincie het percentage grondeigendom op agrarische bedrijven rond 65%. Het lage aandeel eigendom in Wassenaar wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van enkele grotere grondeigenaren namelijk: - Stichting Twickel - Landgoed de Horsten - Landgoed Duivenvoorde - Staatsbosbeheer - Terra Aegon - Amvest (dochter Aegon) - Domeinen In het kader van dit structuuronderzoek is met vertegenwoordigers van bovengenoemde organisaties gespoken. In dit hoofdstuk worden met betrekking tot het gebruik en beheer van deze gronden enkele aspecten nader belicht. Daarbij wordt ingegaan op zaken als pachtbeleid, grondaankoop, natuurbeheer, verbreding agrarische bedrijven, agrarische structuurverbetering en overleg. 3.2 Stichting Twickel Pachtbeleid De Stichting Twickel beheert ca hectare in onder andere Denekamp, Dieren, Zevenaar, Borculo, Lochem en Wassenaar. In Wassenaar beheert de Stichting 211 hectare waarvan 169 hectare gras/cultuurgrond. De Twickel heeft in Wassenaar op dit moment nog drie actieve agrariërs als pachter. Het beleid van de Twickel is gericht op het behouden van economisch rendabele agrarische bedrijven in het gebied. Als er een totale boerderij of losse grond vrijkomt wordt tot dusverre altijd eerst gekeken naar de eigen pachters. Eerst in het gebied zelf, maar eventueel ook pachters in andere gebieden. Zo kunnen dus in principe ook bedrijfsverplaatsingen worden gerealiseerd. Op dit moment worden vrijvallende gronden vrijwel altijd onder de drie grote pachters verdeeld. Echter ook uitgifte over de grenzen van de stichtingen heen is Twickel betreft niet onmogelijk meer. Huiskavels (ten westen van de wetering) zijn voor de pachters erg belangrijk. Op veldkavels (ten oosten van de wetering) wordt gestreefd naar meer weidevogelbeheer. Om deze reden staan veldkavels ook onder ander beleid dan huiskavels. Huiskavels worden reguliere verpacht en veldkavels onder eenmalige pachtcontracten. Aan pachtcontracten zelf zitten geen beperkende voorwaarden. De hoeves / boerderijen worden allen ook verpacht. Natuur en landschap De stichting wil met name op de veldkavels natuurdoelstellingen (vooral weidevogels) realiseren. Uit onderzoek blijkt dat de weidevogelpopulatie op de gronden van Twickel de laatste jaren licht vooruitgaat in tegenstelling tot andere delen van Wassenaar. Plaatselijk wordt ook botanisch beheer nagestreefd. Twickel staat wel positief tegenover natuurgerichte boer, maar niet alle boeren kunnen natuurgericht zijn. De gronden van Twickel zijn niet beschreven in het natuurgebiedsplan van de provincie Zuid-Holland. Dit maakt functieverandering (particulier natuurbeheer) niet mogelijk. Pakketten voor agrarisch natuurbeheer op basis van de SAN-regeling (Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer) zijn wel mogelijk. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 20

21 Aankoop Het beleid van Twickel is om in principe gronden aan te kopen die in de omgeving van bestaande eigendommen vrijkomen, met als doel om de eenheid van het landgoed te versterken. Van alle eigendommen van Twickel kent Wassenaar de sterkste groei. Daarnaast wordt eigendom nooit verkocht, altijd verpacht. De enige gronden die in aanmerking komen voor verkoop zijn zwerfgronden in de buurt van het landgoed. Met het geld van de verkoop van deze gronden kan dan de versterking van de eenheid door bijvoorbeeld aankoop worden gerealiseerd. Verbreding agrarische bedrijven Het belangrijkste doel van Twickel is cultuurhistorie. Dus voorwaarde bij verbredingsactiviteiten is dat het cultuurhistorisch gezien moet kunnen worden ingepast. De stichting is sterk tegen 'verpaarding' van het landschap. Een paar pensionpaarden per hoeve is echter niet uitgesloten. Voor de toekomst behoort de trend van een mindere productiegericht bedrijf met verbredingsactiviteiten zeker tot de mogelijkheden. De ligging nabij stedelijk gebied biedt hiervoor een goede uitgangssituatie. Structuurverbetering Kavelruil binnen de stichting is altijd mogelijk. Uitruil met niet-pachters is gelet op het pachtbeleid moeilijk. Infrastructurele verbetering is altijd bespreekbaar, maar een heikel punt is wie het gaat betalen. Overleg Met de pachters vindt éénmaal per jaar overleg plaats over weidevogelbeheer. Daarnaast worden boeren wel eenmaal in de maand / twee maanden bezocht en is er regelmatig telefonisch contact. Twickel kent een pachtersorganisatie, maar de pachters uit Wassenaar zijn bij vergaderingen nooit aanwezig. Door pachters wordt veel gepraat over verbeteringen / investeringen maar er worden weinig concrete/officiële voorstellen bij de stichting ingediend. Twickel staat positief tegenover een gestructureerd overleg met andere partijen in het gebied. Op dit moment vindt in ieder geval al overleg plaats met de twee andere stichtingen (de Horsten en Duivenvoorde). Staatsbosbeheer zou aan dit overleg wel kunnen deelnemen. 3.3 Landgoederen De Horsten en landgoed Duivenvoorde Stichting Horst en Voorde functioneert als formeel samenwerkingsverband van de landgoederen Duivenvoorde, De Horsten en Santhorst/Zuidwijk. Pachtbeleid De eigendommen van De Horsten en Duivenvoorde lopen vanaf de Rijksstraatweg tot aan de Vliet. De Horsten beheert in Wassenaar 140 hectare. Duivenvoorde beheert in Wassenaar 180 hectare. Het aantal pachters is in de loop der jaren sterk teruggelopen. Op De Horsten is nog maar één agrarisch bedrijf echt actief. De doelstelling was aanvankelijk om 2 bedrijven van 60 hectare over te houden, maar deze doelstelling is door de ontwikkelingen ingehaald. Het overgebleven pachtbedrijf wil verder groeien. Op Duivenvoorde zijn nog drie actieve agrarische bedrijven over. De voormalige hoeves zijn als woningen in erfpacht uitgegeven. De meeste gronden worden regulier, langjarig verpacht. De percelen die gebruikt worden om intern te herstructureren worden via éénmalige pachtcontracten uitgegeven. Als gronden binnen de landgoederen vrijkomen wordt altijd eerst gekeken bij eigen pachters. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 21

22 Natuur en landschap Openheid en weidevogelbeheer zijn belangrijke doelstellingen van de landgoederen, wel gekoppeld aan de agrarische sector. Om deze reden mag het gebied naar de mening van De Horsten en Duivenvoorde ook niet teveel vernatten. De (drie) landgoederen willen, in samenwerking met Staatsbosbeheer, volgend jaar gezamenlijk een koepelplan op het gebied van recreatie, cultuurhistorie en natuur en landschap opstellen voor de eigen terreinen. Hierbij is het niet uitgesloten dat percelen aan de agrarische sector worden onttrokken, al zal dit zeer beperkt zijn. Aankoop Als men de beheerseenheid kan versterken dan wordt er zowel door De Horsten als door Duivenvoorde nog grond aangekocht. Maar het is wel een moeilijke grondmarkt. Zo is er een aantal agrariërs met eigendom, dat de bedrijfsvoering reeds beëindigd heeft, maar toch hun gronden aanhouden, in de hoop het ooit te kunnen verkopen voor rode functie ontwikkeling. Verbreding agrarische bedrijven Zowel De Horsten als Duivenvoorde staat op het standpunt dat de traditionele melkveehouderij als drager van het gebied dient te fungeren. Deze ontwikkeling wil men stimuleren. Schaalvergroting moet mogelijk zijn In verbreding van de bedrijven, zoals agrotoerisme, ziet men weinig. Bedrijven mogen in de visie van beide landgoederen nooit afhankelijk worden van verbredingsactiviteiten. Qua infrastructuur (ligging op strandrug) zijn de landgoederen ook niet geschikt voor extra verkeersstromen die bepaalde verbredingsactiviteiten met zich meebrengen. Meer inpassing van natuurbeheer in het bedrijf (groene dienstverlening) moet wel mogelijk zijn. Structuurverbetering Kavelruil is niet ondenkbaar, maar men voorziet dat dit in de praktijk lastig te realiseren zal zijn vanwege allerlei beperkingen (o.a. infrastructuur). Overleg Er vindt op dit moment geen gestructureerd gesprek plaats met de pachters. Het overleg met de pachters is individueel, mede omdat de belangen van de verschillende pachters niet op één lijn liggen. Er is ook geen pachtersorganisatie. Bij ieder plan, heeft de pachter wel inspraak. Investeringen in bedrijfsgebouwen zijn vrijwel altijd voor rekening van pachters. De beide landgoederen staan open voor gestructureerd overleg met andere partijen in het gebied, mits dit meerwaarde oplevert. Dit kan wanneer sprake is van gezamenlijke belangen. 3.4 Staatsbosbeheer Pachtbeleid Staatsbosbeheer heeft in het onderzoeksgebied 150 hectare in eigendom, waarvan 15 hectare in eigen beheer en 135 hectare in pacht uitgegeven aan agrariërs. Dit laatste betreft 3-jarige pachtovereenkomsten (natuurpacht) Hierin zijn beperkende voorwaarden opgenomen ten aanzien van onder andere maaidatum en bemesting. Na afloop van de pachtperiode vindt met de pachter een evaluatie plaats en wordt in principe voor een nieuwe periode van 3 jaar overeenkomsten aangegaan. De pachtprijs voor de gronden van Staatsbosbeheer ligt in Wassenaar gemiddeld op 65,- - 70,- per hectare. Natuur en landschap De belangrijkste doelstelling op de terreinen van Staatbosbeheer heeft betrekking op weidevogels. Daarnaast zijn er ook botanische doelstellingen. Deze doelstellingen brengen een beheer met zich mee waarbij sprake is van uitgestelde maaidata variërend van 15 juni tot 15 juli en een beperkte bemesting met uitsluitend organische mest. Ten behoeve van het beheer heeft Staatsbosbeheer en eigen peilbeheer op haar gronden: in de winterperiode is sprake van een plas-dras situatie; in de zomerperiode ligt het niveau van het slootpeil op cm beneden maaiveld. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 22

23 De weidevogeldichtheden op de gronden van Staatsbosbeheer zijn de laatste jaren gestaag afgenomen. Met name predatie (vossen, kraaien) vormt een toenemend probleem. Staatsbosbeheer is voornemens extra actie hierop te ondernemen. Daarnaast wijst het voorkomen van veel pitrusplanten op diverse percelen op verzuring en verschraling, hetgeen ongunstig is voor bodemleven en weidevogels. Het beëindigen van agrarische bedrijven kan Staatbosbeheer is de toekomst voor beheerproblemen stellen. Hierdoor kan men genoodzaakt zijn het beheer op een andere wijze uit te besteden of op delen van de gronden zelfs het natuurdoeltype te wijzigen. Het ontwikkelen van een koepelplan door de landgoederen samen met Staatbosbeheer was ten tijde van het onderzoek nog niet bekend, maar Staatbosbeheer staat open voor overleg. Aankoop De Dienst Landelijk Gebied koopt alleen vrijkomende gronden t.b.v. Staatbosbeheer binnen de begrensde natuurgebieden. In Wassenaar is nog een beperkte oppervlakte binnen de natuurbegrenzing in agrarisch eigendom. Structuurverbetering Mogelijkheden voor uitruil zijn i.v.m. natuurbegrenzing, beheerdoelstellingen en beheersregime zeer beperkt. Overleg Het overleg met de pachters vind vooral op individueel niveau plaats. Alleen bij afloop van de driejarige pachtovereenkomsten worden de pachters gezamenlijk uitgenodigd voor een evaluatie van de ervaringen en resultaten. Door Staatbosbeheer werd aangegeven dat sprake is van goede contacten met de pachters. Staatbosbeheer staat open voor een meer gestructureerd overleg met andere partijen. 3.5 Terra- Aegon / Amvest / Domeinen / particulieren Terra en Amvest hebben gezamenlijk 53,5 hectare cultuurgrond in het noordwestelijk deel van het onderzoeksgebied (Ommedijksche polder). Een deel hiervan (30 hectare) is al sinds het begin van de vorige eeuw in eigendom van Terra. Deze grond wordt verpacht (reguliere pacht en erfpacht aan twee veehouders). De gronden zijn door genoemde bedrijven gekocht met speculatie op mogelijk toekomstige functieveranderingen, met name rode functies. Zolang hier geen sprake van is blijft de pachtsituatie onveranderd. Terra Aegon en Amvest hebben geen eigen beleid ten aanzien van natuur en landschap. Dit laat men aan de betreffende pachters over. Medewerking aan kavelruil is mogelijk, mits met medewerking van de bestaande pachters. Verder is nog 120 hectare grond in eigendom van Domeinen (voormalig vliegveld Valkenburg) en in gebruik bij één van de onderzochte bedrijven. Ongeveer 60 hectare ligt op het Wassenaarse grondgebied en circa 60 hectare ligt op Valkenburgs grondgebied. Tevens is ruim 40 hectare in bezit van particuliere grondeigenaren. Dit wordt gebruikt voor hobbymatige doeleinden zoals het houden van paarden, schapen etc. Eindrapport Agrarisch structuuronderzoek Veehouderij Wassenaar e.o. 23