Dit uittreksel is te gebruiken bij het boek: Encyclopedie van de Rechtswetenschap I: Grondslagen

Transcriptie

1 De Tentamenbank biedt een compleet pakket studiematerialen aan. In dé studentenwinkels van Nederland vind je bijvoorbeeld uitgebreide boekuittreksels, handige schema s, collegeaantekeningen en oefententamens. Deze producten zijn aanvullend op je eigen lesstof en studieboeken, besparen je tijd, vergroten je slagingskans en worden niet voor niets door vrijwel iedere student in de grote studentensteden al jaren als onmisbaar ervaren! Kijk voor het actuele aanbod op Voor de samenstelling van de materialen wordt gebruik gemaakt van professionele krachten. De boekuittreksels en samenvattingen worden geschreven door met name ouderejaars en (pas-)afgestudeerden. Voor publicatie worden alle materialen gecontroleerd door studenten die het vak volgen of pas hebben gevolgd. Je vindt de Tentamenbank in de zes JoHo centers. JoHo is de organisatie die de faciliteiten beschikbaar stelt. Amsterdam: Taksteeg 8, Den Haag: Paviljoensgracht 18, Groningen: Oude Kijk in t Jatstraat 30, Leiden: Stationsweg 2d, Rotterdam: Schaatsbaan 41-45, Utrecht: Sint Jacobsstraat 275, online: tentamenbank.nl Voorbeelduittreksel Rechten Dit voorbeelduittreksel is te gebruiken bij het boek: Encyclopedie van de Rechtswetenschap I: Grondslagen a

2 Welkom bij de Tentamenbank! Dit is een voorbeeld uittreksel van de Tentamenbank. Het eerste gedeelte van het complete uittreksel is op vertoon van dit voorbeelduittreksel GRATIS af te halen bij de Tentamenbankbalie in het JoHo center in jouw stad. De Tentamenbank biedt gedurende jouw hele studietijd voor vrijwel alle vakken van jouw studie een compleet pakket studiebegeleidingsproducten aan die je helpen bij het halen van je tentamens. Deze producten bestaan onder andere uit: Boekuittreksel uitgebreide samenvatting van de verplichte boeken. Supersamenvattingen zeer beknopte samenvatting van de verplichte boeken. Oefententamens om je extra goed voor te bereiden op je tentamens. Collegeaantekeningen zowel hoorcolleges als werkgroepen. Overzichten van aanvullende literatuur, samenvattingen van arresten etc. Schema s bijvoorbeeld als hulpmiddel bij het oplossen van casusopdrachten. Statistiekhulp de meest gebruikte boekuittreksels, casushulp en SPSS-hulp. en meer! Voor het gehele aanbod voor jouw studie kijk je op of kom langs bij de Tentamenbank balie in het JoHo center in jouw stad. Gratis materiaal voor JoHo Wereldsupporters bij de Tentamenbank De Tentamenbank werkt samen met JoHo. JoHo is een organisatie voor iedereen die geïnteresseerd is internationale samenwerking, reizen, persoonlijke ontwikkeling en onderwijs. JoHo helpt door het delen van kennis, bieden van hulp, advies en tips. Daarbij werkt JoHo samen met organisaties die ook actief zijn binnen deze thema s. JoHo biedt ruimte aan de Tentamenbank in alle Nederlandse JoHo centers. Als je JoHo Wereldsupporter wordt krijg je grote kortingen op de studiematerialen van de Tentamenbank en kun je een groot deel van het materiaal gratis afhalen! Meer informatie over JoHo vind je op b

3 Inhoudsopgave van dit voorbeelduittreksel A B Rechtswetenschap een echte wetenschap? Het praktische nut van rechtsfilosofie voor de rechtspraktijk Dit is een voorbeelduittreksel van het boek: Encyclopedie van de Rechtswetenschap I: Grondslagen. Zie hieronder de inhoudsopgave van de gehele samenvatting. Inhoudsopgave gehele samenvatting: Encyclopedie van de Rechtswetenschap I: Grondslagen C D E F G Kunnen en mogen wij andere culturen met onze normen beoordelen? Godsdienst: wel of niet vereist voor recht en moraal Natuurrecht of Cultuurrecht als noodzakelijke basis voor het positieve recht? De staat in verhouding tot religie Ambtenaren en vrijheid van meningsuiting H De doodstraf opleggen, is dat moreel verantwoord? I J Van God naar het Volk: de overgang van de premoderne naar de moderne tijd De grondslagen van het moderne recht; totalitarisme en de moderne democratie c

4 A Is rechtswetenschap een echte wetenschap? Inleiding Is de studie rechtsgeleerdheid nu alleen maar het leren van wetteksten? Kan men rechten een wetenschap noemen? Voor de beantwoording van deze vragen is het allereerst nodig een aantal kenmerken van de wetenschap te geven. Daarna kunnen we beoordelen of de rechtswetenschap beantwoordt aan de verschillende kenmerken. Kenmerken van de wetenschap Eerste kenmerk Als eerste kenmerk wordt wetenschap vaak geassocieerd met vaste, onbetwiste kennis over een onderwerp. Geldt dit ook voor de rechtswetenschap? Met andere woorden: is er sprake van onomstotelijke zekerheden? In elk geval wordt de rechtswetenschap vaak geassocieerd met zekerheid, stabiliteit en niet voor tegenspraak vatbaar. Maar gaat het bij rechtswetenschap nu om onomstotelijke feiten? In elk geval kan men stellen dat er vaste consensus bestaat over begrippen als the rule of law en de rechtstaat. The Rule of Law zijn de beginselen van de Amerikaanse rechtsfilosoof Lon Fuller. Fuller stelde 8 vereisten op om aan te geven wanneer men van recht kan spreken: 1. Recht moet gegeven zijn in algemene regels; 2. De burger moet zich op de hoogte kunnen stellen van de inhoud van die regels; 3. Recht mag alleen gelden voor toekomstige gevallen; 4. Rechtsregels moeten begrijpelijk zijn; 5. Rechtsregels mogen elkaar niet tegenspreken; 6. Rechtsregels mogen geen eisen stellen waaraan men niet kan voldoen; 7. Rechtsregels mogen niet te vaak veranderen; 8. Regels moeten door de overheid worden toegepast. Tweede kenmerk Als een tweede kenmerk van wetenschap wordt vaak gewezen op de betekenis van het experiment. Door middel van een experiment kan de (on)juistheid van een bewering worden vastgesteld. De natuurwetenschappen houden zich veelvuldig bezig met experimenteren. Dit testen is niet mogelijk in de rechtswetenschap. Toch wordt er in de rechtswetenschap wel degelijk geëxperimenteerd, namelijk met de ordening van de maatschappij. Er wordt net zolang geprobeerd tot er een oplossing van een probleem is gevonden. Deze instelling is kenmerkend voor de Anglo-Saksische wereld. Zo is het Engelse common law rechtssysteem een voorbeeld van een grote experimenteersituatie. Met vallen en opstaan brengt men bepaalde veranderingen aan in het rechtssysteem. Als het resultaat bevalt, dan gaat men op die weg voort. d

5 De vraag of het experiment geslaagd is, wordt bepaald aan de hand van twee met elkaar strijdende criteria: (1) de vraag of het resultaat rechtvaardig is (Kantiaans) en (2) de vraag welke het nuttigst is (Benthamiaans). Dus de beide criteria nuttigheid tegen rechtvaardigheid - worden gehanteerd in de rechtswetenschap. Derde kenmerk Is er in de rechtswetenschap sprake van een vooruitgang en cumulatie van kennis? Is de huidige rechtswetenschap verder dan die in de tijd van bijvoorbeeld Hugo de Groot? De Engelsman Blackstone gaf in zijn Commentaries on the Laws of England aan, dat het recht van deze tijd beter is dan dat het was. Blackstone constateert vooruitgang, de rechtswetenschap verbetert het recht. Vierde kenmerk Een wetenschap die kan voorspellen, bewijst zich als een wetenschap van praktisch nut. Maar kan de rechtswetenschap voorspellen? Bacon heeft eens gezegd, dat de onzekerheid van het recht verholpen zou moeten worden door de wortels van het recht en de fundamenten van de wetenschap op te sporen. Wanneer men deze kennis heeft, dan kan men toekomstige ontwikkelingen voorspellen. Deze gedachte van Bacon is de voorloper van een belangrijke groep rechtsgeleerden in Amerika: de Amerikaanse Realisten. Deze groep speelt een belangrijke rol in de geschiedenis van de rechtswetenschap van Amerika en in mindere mate van Europa. De Amerikaanse realisten Volgens gangbare gedachten vinden we de rechtsregels in de wet, welke de rechter vervolgens toepast. De zogenaamde Amerikaanse Realisten waren het niet eens met deze zienswijze. De realisten waren namelijk van mening dat de rechtsregels niet zo duidelijk in de wet waren omschreven. Hun denkwijzen stond ook wel bekend als het regelscepticisme. Wat waren de redenen voor dit regelscepticisme? De veelheid van precedenten: de realisten meenden dat er zoveel precedenten waren dat voor elke uitspraak of rechterlijke beslissing wel precedenten te vinden waren. In deze zin kan dan ook elke uitspraak of beslissing gerechtvaardigd worden; De veelheid aan technieken om precedenten te interpreteren; Uit feitelijke rechterlijke beslissingen kan men geen regels afleiden. De realisten stellen de pretenties van de traditionele rechtswetenschap aan de kaak. Dit wordt ideologiekritiek genoemd. Critical Legal Studies en Rechtseconomie Er zijn twee stromingen binnen de Amerikaanse rechtswetenschap, te weten (1) de Critical Legal Studies (CLS) en (2) de Economic Analysis of Law (EAL, ook wel rechtseconomie genoemd). Zij zetten bepaalde lijnen van het realisme voort. Daarnaast is er een heersende derde stroming, waarin de overtuiging centraal staat dat interpretatie een centraal concept voor rechtswetenschap is: het recht bereikt ons door interpretatie. Het recht komt tot ons door wet, gewoonte en jurisprudentie. Elk van deze rechtsbronnen kan op diverse wijzen geïnterpreteerd worden. e

6 Rechtswetenschap of Rechtsgeleerdheid? Recht bestaat en recht dient te worden bestudeerd. Er is altijd behoefte geweest om het recht te bestuderen. Rechtswetenschap werd nuttig geacht. De belangrijkste taak van de rechtswetenschap is het structureren van het juridisch materiaal in het licht van beginselen. We kunnen dus wel degelijk spreken van rechtswetenschap. Classical Legal Doctrine en Critical Legal Studies Bacon en Jones hebben de Classical Legal Doctrine bedacht. Deze klassieke theorie houdt in, dat het recht niet kan worden begrepen los van de volgende principes: 1. Het recht kan worden gerechtvaardigd aan de hand van beginselen die aan het recht ten grondslag liggen; 2. Rechtsregels kunnen worden gerechtvaardigd aan de hand van hun inhoud; 3. Het recht incorporeert een geheel van niet-instrumentele waarden. We kunnen het recht niet begrijpen zonder deze idealen. Een beginsel als het Engelse Sovereignty of Parliament inhoudende dat de formele wetgever het laatste woord heeft, waarbij niet meer getoetst kan worden door de hoogste rechter kan men alleen maar begrijpen in het licht van het ideaal van het Engelse rechtsstelsel dat een bepaalde opvatting van democratie voorstaat. Een beginsel in het Amerikaanse stelsel inhoudende dat de rechter wel een toetsingsrecht kent kan men alleen begrijpen in het licht van een andere opvatting die men daar over democratie hanteert. Conclusie Kunnen we nu concluderen dat er sprake is van een rechtswetenschap? Uit de criteria die van oudsher voor wetenschappelijkheid gelden, kan de rechtswetenschap zonder moeite een wetenschappelijke discipline worden genoemd. Maar dat geldt alleen voor wat men de klassieke doctrine noemt, de CLD. De idealen van de CLD, waarbij de gronden van het recht worden opgespoord in de vorm van beginselen die een rechtvaardiging moeten vormen van het recht van alle dag, staan onder druk. Verschillende stromingen ondermijnen het vertrouwen in een objectieve en rationele rechtswetenschapsbeoefening. Denk hierbij aan de verschillende interpretatietheorieën, zoals het Amerikaans realisme en de CLS. Gesteld kan worden dat op (lastige) rechtsvragen alleen een antwoord te vinden is door na te denken over de grondslagen van ons rechtssysteem. f

7 Student-auteurs Voor het maken van de boekuittreksels en samenvattingen, maken wij gebruik van ervaren auteurs, met name Masterstudenten en/of (pas-)afgestudeerden. De hulp van studenten die het vak volgen is echter hard nodig om ons aanbod perfect te laten aansluiten op de wensen van de student! Dus: Heb jij aanleg om netjes en overzichtelijk te schrijven en wil je deze vaardigheden verder ontwikkelen? Vind je deadlines geen probleem en vind je het prettig om in je eigen tempo daar naartoe te werken? Word dan studentauteur! Als student-auteur help je de Tentamenbank met het verbeteren van de studiematerialen, door bijvoorbeeld bestaande samenvattingen te controleren op inhoud en spelling, het schrijven van aanvullende teksten en het maken van collegeaantekeningen. Naast de verdiensten voor de gemaakte opdracht leer je ook je schrijfvaardigheden te verbeteren en krijg je gratis hulpgidsen om effectiever te studeren en beter je tentamens voor te bereiden. Studie-coordinatoren (4-8 uur per maand) Sta jij graag veel in contact met je medestudenten en ben jij van alles op de hoogte rondom je studie? Zoek je een bijbaan voor maar enkele uren in de maand, die perfect aansluit bij je werkzaamheden voor je studie? Word dan studie-coördinator! Als studie-coördinator help je de Tentamenbank met het verzamelen van alle relevante info voor jouw studie en zorg je ervoor dat je medestudenten weten wanneer de studiematerialen beschikbaar zijn. Tevens help je de Tentamenbank met het vinden van nieuwe auteurs en je medestudenten met een passende bijbaan. Naast de vaste verdiensten per maand, maak je gratis gebruik van een groot deel van de studiematerialen van de Tentamenbank. Student-managers (vanaf 12 uur per week) Als Student-manager ben je in één van de JoHo support centers samen met één of twee collega's verantwoordelijk voor het gehele traject rondom het uitgeven van studiematerialen. Een zeer veelzijdige functie waarbij je in 1,5 jaar met alle aspecten van de bedrijfsvoering te maken krijgt. Profiel: - Enthousiaste student, binnen de relevante studies - Zelfstandig en in teamverband kunnen werken - Geen moeite hebben met zo nu en dan leiding geven en aansturen - Organisatorische vaardigheden - Commercieel inzicht Interesse in een van bovenstaande functies? Kom langs bij de Tentamenbankbalie van jouw stad, of stuur een met motivatie naar studie@joho.nl g

8 B Het praktische nut van rechtsfilosofie voor de rechtspraktijk Inleiding De vraag of rechtsfilosofie nuttig is voor de rechtspraktijk wordt in dit hoofdstuk besproken. Grote rechtsgeleerden hebben altijd al geweten dat het recht veel meer is dan wat in de wetten neergelegd is. De omgang met het recht is veelomvattend en gecompliceerd. Een goed jurist dient niet alleen kennis te hebben van het recht, maar moet tevens deze regels kunnen plaatsen in een breder kader van theorieën, meningen en idealen die ten grondslag liggen aan het rechtsstelsel. Het recht toepassen is dan ook een zware taak. In dit verband noemde Dworkin de rechter ook wel eens een Hercules. Volgens Dworkin is een rechter tevens een politiek filosoof en een rechtsfilosoof. Recht is niet een kwestie van het is, maar eerder een kwestie van het zou moeten zijn. De zaak Kadijk In de zaak Kadijk ging het om een zieke baby, bij wie euthanasie werd gepleegd. De arts Kadijk had dit gemeld aan het OM. Het OM besloot in eerste instantie om niet tot vervolging over te gaan. De toenmalige minister van Justitie, Sorgdrager, wilde dat het OM wel tot vervolging zou overgaan en zij gaf dan ook opdracht hiertoe. De dienstdoende officier die hiermee vervolgens belast werd, Drenth, was het principieel oneens met de vervolging. Hij vond dat de mededelingsplicht van de arts in strijd was met het nemo tenetur beginsel. Dit beginsel houdt in dat van een verdachte niet mag worden verwacht dat hij bezwarend bewijsmateriaal tegen zichzelf verzamelt. Het kwam de officier van justitie op een openlijke berisping van de minister te staan. De zaak kwam volop in het nieuws. De zaak Drenth De kwestie met Drenth maakte nogal wat los en de zaak Kadijk werd zodoende de zaak Drenth. Drenth was feitelijk ongehoorzaam aan de bevelen van de minister en ging uit van zijn eigen mening. De centrale vraag in deze kwestie was deze: moet het een officier van justitie vrij staan in te gaan tegen bevelen van zijn superieuren? De rechter, die zich over deze vraag dient te buigen, heeft zodoende een zware taak: er zijn immers verschillende invalshoeken mogelijk. Stond de minister in haar recht door Drenth te schofferen? En heeft de minister wel de bevoegdheid om een officier van justitie tot vervolging te bevelen? Het gaat in casu om een bevoegdheidsverdeling. 4 gezichtspunten De rechter heeft in dit geval 4 gezichtspunten die hij bij de beoordeling kan betrekken, te weten (1) de wet, (2) de meningen van schrijvers, (3) de idealen van het recht en (4) de opvatting van de rechter zelf. In de navolgende paragrafen worden deze gezichtspunten besproken. De wet Het oude artikel 5 Wet RO schrijft voor dat ambtenaren bij het OM verplicht zijn bevelen na te komen. Op basis van dit artikel zou de oplossing dan voor de hand liggen: de minister is bevoegd het OM bevelen te geven. Drenth moest dus simpelweg de opdracht uitvoeren. Er is echter ook een andere bepaling die de rechter tegenkomt, namelijk artikel 117 Grondwet. Lid 1 van dit artikel maakt de rechter het principe van machtenscheiding duidelijk. Analoog geredeneerd is hieruit te concluderen dat de leden van het OM, die niet tot de rechterlijke macht behoren, niet met rechtspraak belast zijn.op basis hiervan heeft de minister dan ook geen bevoegdheid om tot vervolging te besluiten. De rechter is nu verplicht om zich over dit onderwerp te buigen, alvorens een beslissing te nemen. h

9 Opinies van schrijvers In de literatuur zijn diverse standpunten aanwezig die een onafhankelijk OM beargumenteren. De rechter wordt geconfronteerd met zowel strafrechtelijke auteurs, die een onafhankelijk OM voorstaan als met staatsrechtelijke auteurs, die een afhankelijk OM wensen. Als de rechter zich in de literatuur verdiept, dan zal hij eerst argumenten vinden voor een onafhankelijk OM: - Er is kritiek op het centralisme van de overheid; - Niet alles wat in de wet staat, zou moeten worden nageleefd zo ook artikel 5 RO; - Een afhankelijk OM past niet in onze inquisitie procestraditie; - Het moet noodzakelijk zijn dat het OM politici kan vervolgen. Vervolgens wordt de rechter geconfronteerd met staatsrechtgeleerden, die een afhankelijk OM bepleiten. Punt voor punt zal de rechter vervolgens een afweging dienen te maken door de diverse argumenten tegen het licht te houden. De rechter dient dan een overweging te maken. Duidelijk is inmiddels dat het geven van een oordeel over de kwestie Drenth veel meer vergt, dan het simpele lezen van enkele wetteksten. De aandacht is geleidelijk verplaatst van de wet naar de literatuur. Een jurist heeft een lastige taak, vandaar ook het belang en het nut van de rechtsfilosofie. Het recht leeft namelijk in allerlei teksten, redeneringen, uitspraken, opinies, gewoontes, beginselen, vermoedens etc. Deze filosofische kennis is noodzakelijk voor het zijn van een rechter als Hercules. De principes achter de regels moeten hem kenbaar zijn, zoals de Critical Legal Doctrine voorstaat. Een sterke en goede rechter moet zodoende kennis hebben van politieke filosofie, rechtsfilosofie, politicologie en rechtssociologie. Met behulp van dit arsenaal aan kennis kan hij een visie krijgen op de grondslagen van ons staatsbestel. Idealen van het recht In de zaak Drenth is ook van belang hetgeen de rechter zelf denkt over een officier van justitie. De rechter zal moeten gaan nadenken over de vraag hoe een officier van justitie feitelijk zou moeten functioneren. De rechter wordt zo geconfronteerd met normatieve kwesties. Bij de beantwoording van deze vraag is van belang welke idealen van het recht dan beslissend zijn. Twee idealen zijn doorslaggevend en fundamenteel: democratie en de rechtsstaat. Elke jurist en rechter zal zich moeten vergewissen van de inhoud van deze twee ideeën. Democratie vergt dat burgers invloed kunnen doen gelden op het overheidsbeleid. Rechtsstaat vergt dat overheidsmacht wordt beperkt door het recht. Het ideaal van de rechtsstaat speelt een rol in de discussie over de taken van het OM. In de zaak Drenth geldt dan ook dat de overheidsmacht wordt beperkt door het recht. Men kan dan stellen dat het genoemde nemo tenetur beginsel hoger recht is dan nationale wetgeving. Officier van justitie Drenth zou dus niet gehouden zijn om gehoor te geven aan artikel 5 Wet RO. Hercules eigen rolopvatting We gaan uit van het gegeven dat een rechter vooronderstelt dat wetgeving een belangrijke factor vormt bij het bepalen van zijn oordeel. Stel nu dat de rechter overtuigd is van het argument van strafrechtgeleerden, dat het OM onafhankelijk dient te zijn. Wat doet de rechter? Legt hij het primaat bij de wet of bij de beginselen die aan de wet ten grondslag liggen? De rechter dient een keuze te gaan maken. i

10 Dworkin Dworkin bepleit een morele lezing van de constitutie: een moral reading of the constitution. Dat wil zeggen dat wij met zijn allen de abstracte bepalingen van de grondwet moeten interpreteren met als uitgangspunt dat deze bepalingen bepaalde morele principes uitdrukken over wat politiek gewenst en rechtsvaardig is. Dworkin wijst er bovendien op dat wetsartikelen gezien moeten worden in het kader van het gehele rechtssysteem: het gaat om the constitution as a whole. In de zaak Drenth zou de rechter zich derhalve moeten oriënteren op de morele beginselen, die in de constitutionele orde als dragend wordt gezien. Scalia Volgens de Amerikaan Antonin Scalia rechter in de Supreme Court van de Verenigde Staten bestaat er de neiging de rol van de rechter te veel op te blazen. Scalia vreest dat wanneer rechters zich oriënteren op het ideaal om politiekfilosoof te zijn, de rechtspraak zal verworden tot de voortzetting van de politiek met andere middelen. Bij benoemingen van rechters zal dan van tevoren uitvoerig worden stilgestaan bij hun standpunten in deze of gene casus. Dit zou een onwenselijk situatie zijn. Scalia bepleit dan ook een oriëntatie op de wil van de makers van de constitutie. Dit wordt ook wel originalism genoemd, omdat men teruggaat naar de oorsprong van de constitutie. Studentenzorgverzekering: Op kamers gaan betekent op eigen benen. Niet alleen zorgen voor een kamer, je eigen eten klaarmaken, maar ook je eerste eigen zorgverzekering regelen. JoHo ging op zoek en vond een jongeren- en studentenzorgverzekering met een goede dekking en een lage premie. JoHo en TakeCareNow! bieden gezamenlijk een betaalbare en goede zorgverzekering voor studenten. JoHo leden krijgen flinke korting op zowel hun basisverzekering als aanvullende (tand) verzekeringen. Daarnaast bieden wij korting op je reisverzekering. Handig voor je stage of studie in het buitenland. Zo kun jij als student zorgeloos genieten van je studentenleven! TakeCareNow! Zorgt dat jij Nergens Last van hebt! Meer info en afsluiten, kijk op j

11 Welke opleiding je ook volgt, je zult je studievaardigheden moeten ontwikkelen! Het Study Skills center van de Tentamenbank.nl kan je daar goed bij helpen. De hieronder staande gidsen zijn GRATIS te downloaden op Tentamenbank.nl 1. Optimaal studeren Zoals de titel al zegt, vind je in deze gids alles over optimaal studeren. Aan bod komt o.a. de onderwerpen motivatie, concentratie, houding, omgaan met veelvoorkomende problemen, timemanagement, uitstelgedrag, maar ook over gezondheid en energiebalans. 2. Essentiële studievaardigheden In deze gids komen o.a. de volgende onderwerpen aan bod: - Hoe je het beste een studieboek tentamengericht kan bestuderen. - Het volgen van hoorcolleges - Mindmapping - Snellezen 3. Tentamens maken Tentamens maken is een vaardigheid op zich. Enkele onderwerpen die in deze gids aan bod komen zijn: Hoe pak je het beste een multiple choice tentamen aan, hoe ga je om met moeilijke vraagstellingen en hoe kom je in de juiste mentale toestand om een tentamen te maken etc. De gids is een must voor iedereen die het maximale uit zijn tentamens wil halen. 4. Richtlijnen voor bronvermelding / referentielijst Hier worden kort en bondig de richtlijnen weergegeven waaraan een bronvermelding / referentielijst aan moet voldoen. 5. Presenteren Tijdens je studie zul je ongetwijfeld eens een presentatie moeten geven. Enkele onderwerpen die in deze gids aan bod komen zijn: Hoe ga je om met presentatieangst, wat is een goede presentatie, hoe gebruik je lichaamstaal effectief etc. k

12 Posner De Amerikaanse rechter Richard Posner heeft de verschillende manieren van Dworkin en Scalia getypeerd als Legal Reasoning From The Top Down And From The Bottom Up. Het van boven naar beneden redeneren houdt in dat een jurist of rechter begint met een theorie, welke vervolgens wordt gebruikt om het materiaal dat voorligt te ordenen, te organiseren, te kritiseren, te accepteren of te verwerpen. Het van beneden naar boven redeneren houdt in dat men bij een (wet)tekst begint en vervolgens probeert hiermee door middel van redeneren naar analogie andere vragen te beantwoorden. Van belang is dat men dicht bij de tekst blijft. Al deze inzichten en gedachten van dit hoofdstuk zijn een middel om aan te tonen dat een jurist met vele vragen geconfronteerd kan worden. De kennis van alleen de wet volstaat niet. Wie het recht goed wil begrijpen, moet het plaatsen in de bredere context waarin het functioneert. Rechtsfilosofie is dan ook onontbeerlijk. l