2 Werkgelegenheid. 2.1 Inleiding. 2.2 Recente werkgelegenheidsontwikkelingen in Noord-Nederland

Transcriptie

1 2 Werkgelegenheid 2.1 Inleiding De economische ontwikkeling in de regio is bepalend voor de ontwikkeling van de regionale werkgelegenheid. In dit hoofdstuk wordt de werkgelegenheid per regio besproken, alsmede de ontwikkelingen per sector en gemeente. Nieuw is een analyse op postcodeniveau. Hiermee kunnen ruimtelijke structuren beter in beeld worden gebracht dan op gemeenteniveau, hetgeen vooral van belang is voor de provincie Drenthe, waar sprake is van qua oppervlakte relatief grote gemeenten. Behalve aan de werkgelegenheid in termen van arbeidsplaatsen (banen) op de bedrijfslocatie, wordt ook aandacht besteed aan de werkgelegenheid gemeten als het aantal werkzame personen in hun woonplaats 1. Door pendelstromen tussen woon- en werkgemeenten kunnen beide maatstaven nogal verschillende uitkomsten geven. 2.2 Recente werkgelegenheidsontwikkelingen in Noord-Nederland Figuur 2.1 vergelijkt de procentuele werkgelegenheidsgroei in Noord-Nederland met de nationale ontwikkeling. Opnieuw wordt duidelijk dat 2003 een recessiejaar is geweest. De nationale banengroei is eigenlijk al vanaf 1998 langzaam aan het afnemen, maar pas in 2003 is het aantal banen daadwerkelijk gekrompen. Aangezien de hoogconjunctuur zich in Noord-Nederland aan het eind van de jaren 90 iets langer heeft voortgezet dan landelijk bedraagt de gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei tussen 1999 en 2003 in het Noorden 1.4% tegenover 0.8% landelijk. Door die extra groei zijn er in die periode in Noord-Nederland 20 duizend banen meer ontstaan dan wanneer het Noorden dezelfde werkgelegenheidsgroei als landelijk had gehad. In 2003 daalde het aantal banen in Noord-Nederland met ca. 2900, ofwel -0.5% en landelijk met 44 duizend, dat wil zeggen 0.7% (zie tabel 2.1). Figuur 2.1 Werkgelegenheidsgroei in Noorden en Nederland, % Noorden Nederland Bron: PWR en LISA Tabel 2.1 Werkgelegenheid Bron: PWR en LISA groei 2003 x 1000 x 1000 % Groningen Friesland Drenthe Noorden Nederland

2 Voor de afzonderlijke provincies loopt de werkgelegenheidsgroei in 2003 niet ver uiteen. In Groningen kromp de werkgelegenheid met -0,5% ofwel ca banen. In zowel Friesland als Drenthe daalde de werkgelegenheid met -0,4%. Voor Friesland betekent dat een afname met 1000 banen en voor Drenthe een daling met 700 banen. Ondanks de iets minder negatieve werkgelegenheidsontwikkeling in 2003 in het Noorden, is het nog te vroeg om te concluderen dat de noordelijke provincies beter uit de recessie zijn gekomen dan gemiddeld. 2.3 Werkgelegenheidsgroei naar sector Tabel 2.2 laat zien dat zowel in het Noorden als Nederland in alle marktsectoren, inclusief landbouw, de werkgelegenheid in 2003 is gedaald. Alleen bij de niet-commerciële diensten (overheid, onderwijs, zorg) groeide het aantal banen in 2003 nog. Dit groeipatroon geldt ook voor de drie noordelijke provincies afzonderlijk. Tabel 2.2 Werkgelegenheidsgroei naar sector 2003 % groei Groningen Friesland Drenthe Noorden Nederland landbouw nijverheid commerciële diensten overheid en zorg Bron: PWR en LISA totaal Opvallend in Drenthe is de scherpe werkgelegenheidsdaling in 2003 in de nijverheid met ruim 7% en de sterke groei bij de niet-commerciële diensten met bijna 4%. De daling in de nijverheid komt vooral voor rekening van de industrie, waar het aantal banen in 2003 met 2400 afnam. Ook in de relatief kleine sector delfstoffenwinning daalde het aantal banen met 250, ofwel met bijna 14%. In de niet-commerciële dienstverlening wordt de werkgelegenheidsgroei vooral veroorzaakt door een toename van het aantal banen bij het openbaar bestuur en de gezondheidszorg. Naar geslacht De teruggang in de werkgelegenheid heeft zich vooral bij mannen voorgedaan. Het aantal banen dat door vrouwen wordt bezet is in 2003 wel verder gegroeid. Die groei heeft zich met name bij de niet-commerciële diensten voorgedaan. Dat geldt voor alle regio s in alle vier de onderdelen in deze sector: overheid, onderwijs, zorg en overige diensten. Ook bij mannen was er nog een lichte groei bij banen in de niet-commerciële sector, vooral in het onderwijs en de zorg. In de overige sectoren vond echter een daling van het aantal banen plaats bij zowel mannen als vrouwen. Uitzondering is de provincie Groningen, waar in 2003 het aantal werkzame vrouwen in de nijverheid is gestegen. In Drenthe steeg in 2003 het aantal door mannen vervulde banen in de commerciële dienstverlening. Hierbij ging het vooral om banen in transport en communicatie, maar ook in de zakelijke dienstverlening. Tabel 2.3 Werkgelegenheidsgroei naar sector en geslacht in 2003 Groningen Friesland Drenthe Noorden Nederland M V M V M V M V M V Landbouw Nijverheid Commerciële diensten Overheid en zorg Bron: PWR en LISA Totaal

3 Naar arbeidsduur Tabel 2.4 presenteert de groei van het aantal kleine banen, van maximaal 15 resp. 12 uur per week naar sector en geslacht voor De groei in Friesland en Drenthe is over het algemeen positief. In Groningen nam het aantal kleine banen nauwelijks toe. De werkgelegenheid daalde voor mannen en vrouwen in de nijverheid en bij mannen in de niet-commerciële diensten. Voor Friesland en Drenthe is in 2003 voor de meeste sectoren sprake van simultane baanvernietiging van reguliere banen (tabel 2.2 en 2.3) en baancreatie van kleine banen (tabel 2.4). Met andere woorden er lijkt sprake van substitutie van reguliere voor kleine banen onder invloed van de economische neergang. Dit beeld geldt ook nationaal, maar niet in Groningen. Hier overheerst de uitstoot van arbeid uit reguliere banen. De groeipercentages van tabel 2.4 zijn weliswaar hoog, maar het gaat om relatief kleine aantallen. Er zijn in 2003 in het Noorden ca. 131 duizend kleine banen tegen ca. 600 duizend reguliere banen. Vooral de groei van de kleine banen in de nijverheid in Drenthe is opvallend hoog. Dit komt vrijwel helemaal voor rekening van de industrie in de gemeente Emmen. Aangezien in Emmen juist een groot deel van de afname van reguliere banen in de industrie plaatsvond lijkt hier in hoge mate sprake te zijn van substitutie. Tabel 2.4 Ontwikkeling aantal banen < 12 uur per week per sector en naar geslacht in 2003 % mutatie Groningen Friesland Drenthe Noorden Nederland M V M V M V M V M V Landbouw Nijverheid Commerciële diensten Overheid en zorg Bron: PWR en LISA Totaal Ruimtelijke spreiding van de werkgelegenheid Werkgelegenheidsgroei naar gemeente De ontwikkeling van de werkgelegenheid kan op een laag ruimtelijk schaalniveau in kaart worden gebracht, zoals per gemeente en per postcode. Dergelijke groeicijfers kunnen echter aan sterke jaarlijkse fluctuaties onderhevig zijn, met name op postcodeniveau. Om die reden toont Figuur 2.2 de gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei per gemeente over de periode tussen 1999 en Ondanks de sterke terugval in 2003 is ten opzichte van het jaar 1999 er nog wel sprake geweest van banengroei in de meeste gemeenten. Enkele gemeenten in het noorden en oosten van de provincie Groningen laten echter over de genoemde periode een daling zien. In Friesland is in de meeste gemeenten, uitgezonderd enkele randgemeenten (Dongeradeel, Harlingen en Weststellingwerf) nog wel sprake van een positief groeicijfer. Werkgelegenheidsgroei naar Kompasgebied In het kader van het Kompasprogramma het beleidsprogramma van het samenwerkingsverband Noord- Nederland (SNN) voor de ruimtelijk-economische ontwikkeling van Noord-Nederland wordt onderscheid gemaakt tussen economische kerngebieden en het landelijk gebied. Het idee is dat de economische activiteiten in het Noorden worden geconcentreerd in de kerngebieden, terwijl rust en ruimte de overhand hebben in het landelijk gebied. 12

4 Figuur 2.2 Werkgelegenheidsontwikkeling naar gemeenten % gemiddelde jaarlijkse groei ") Kompas kernzones werkgelegenheidsgroei Kompas kernzones Tabel 2.5 presenteert de werkgelegenheid en werkgelegenheidsgroei in de verschillende kerngebieden en het landelijk gebied. Ongeveer driekwart van alle banen in het Noorden bevindt zich in één van de kerngebieden; de meeste in de regio Groningen-Assen. In 2003 is de werkgelegenheid in de kerngebieden gedaald met 1%, terwijl die in het landelijk gebied met 0.5% is gestegen. Dit betekent dat de de recessie in de economische kerngebeiden harder is aangekomen dan elders, waarschijnlijk omdat het in die gebieden vooral om stuwende werkgelegenheid gaat, die over de regiogrenzen concurreren, zoals industrie, groothandel, transport en ook veel zakelijke diensten. Dergelijke activiteiten zijn conjunctuurgevoeliger dan de meer verzorgende activiteiten in het landelijk gebied. Tabel 2.5 Werkgelegenheidsontwikkeling naar Kompas- kerngebieden absoluut Eemsmond Groningen-Assen Drentse stedenband A7 Westergo x groei % 0,1-1,1-2,0 0,3-0,9 totaal kerngebieden landelijk gebied totaal Noorden ,0 0,5-0,6 jaarlijkse groei % -0,4 1,7 0,5 2,9 1,7 1,5 0,9 1,4 Bron: PWR Groningen, Friesland en Drenthe 13

5 Op lange termijn blijven de economische activiteiten zich wel in de kernzones concentreren. Tussen 1999 en 2003 is de werkgelegenheidsgroei nog steeds duidelijk hoger in de economische kerngebieden met een gemiddeld jaarlijkse groei van 1,5%, tegen nog niet 1% in het landelijk gebied. Er zijn echter wel verschillen tussen specifieke zones. In Eemsmond en de Drentse stedenband bleef de groei in die periode achter. In Groningen-Assen, de A7-zone en Westergo nam daarentegen het aantal banen wel sterk toe. Werkgelegenheidsgroei naar postcode Een duidelijk ruimtelijke patroon is op basis van gemeentecijfers moeilijk vast te stellen, vooral door de grote Drentse gemeenten. Dit probleem is te ondervangen door gebruik te maken van de werkgelegenheidsgroei over diezelfde periode per viercijferige postcode, zoals weergegeven in figuur 2.3. Dit nuanceert het beeld van figuur 2.2 doordat nu groeipatronen binnen de uitgestrektere gemeenten zijn waar te nemen. Vooral in het zuidelijke en zuidoostelijk deel van Drenthe zijn gebieden waar de werkgelegenheid sterk is gedaald. Hetzelfde geldt voor Oost-Groningen. Friesland heeft wat dat betreft veel meer een gespreid patroon in haar werkgelege nheidsontwikkeling dan de andere twee provincies. Figuur 2.3 Werkgelegenheid naar postcodegebied % gemiddelde jaarlijkse groei < werkgelegenheidsgroei per Kompas kernzone Kompas kernzones 0.5 Werkgelegenheidsstructuur per gemeente De werkgelegenheidsstructuur van de noordelijke provincies wijkt af van de landelijke2. De structuur van Groningen sluit nog het meest aan bij de landelijke, alhoewel ook hier behoorlijke verschillen zijn in de industrie en handel. De grootste sectorale verschillen met landelijk zijn echter te vinden in Friesland en Drenthe. Beide provincies kenmerken zich door sterke oververtegenwoordiging van landbouw en industrie en sterke ondervertegenwoordiging van zakelijke diensten. Ook in andere sectoren, zoals de bouw en transport, zijn de verschillen aanzienlijk. In het algemeen is er in het Noorden relatief veel werkgelegenheid in de landbouw en nijverheid (industrie en bouw) te vinden en in veel mindere mate in de commerciële dienstverlening (handel, horeca, vervoer en financiële en zakelijke diensten). Het aantal banen in de gezondheidszorg is in het Noorden eveneens relatief hoog. De werkgelegenheidsstructuur verschilt per gemeente. De kaarten in figuur geven het aandeel van banen in resp. landbouw, nijverheid, commerciële diensten en niet-commerciële diensten per gemeente weer in

6 Figuur 2.4 Werkgelegenheidsaandeel landbouw naar gemeenten ,2 3,5 3,6 7,5 7,6 13,5 13,6 21,0 21,1 28,5 Figuur 2.5 Werkgelegenheidsaandeel nijverheid naar gemeenten ,3 16,3 16,4 23,2 23,3 30,3 30,4 35,9 36,0 53,8 15

7 Figuur 2.6 Werkgelegenheidsaandeel diensten naar gemeenten ,3 23,6 23,7 31,8 31,9 36,1 36,2 44,7 44,8 65,6 Figuur 2.7 Werkgelegenheidsaandeel overheid en zorg naar gemeenten ,0 16,7 16,8 21,3 21,4 25,7 25,8 36,6 36,7 51,0 16

8 Landbouw De werkgelegenheidsaandelen van de landbouw zijn zoals verwacht het laagst in de dichtbevolkte en stedelijke gemeenten. Nadere beschouwing van figuur 2.4 laat zien dat die gemeenten min of meer samenvallen met de economische kerngebieden in het Noorden. Hier is het aandeel banen in de landbouw dus bijzonder laag. Een relatief hoog aandeel is te vinden in het zuidwesten van Friesland en van Drenthe en in de Groninger gemeenten die ingeklemd liggen tussen grofweg Delfzijl en de Groninger Veenkoloniën. Nijverheid Figuur 2.5 toont het werkgelegenheidsaandeel van de nijverheid per gemeente. Ook hier geldt in het algemeen dat het aandeel nijverheid relatief laag is in gemeenten met veel inwoners, met als belangrijkste uitzonderingen Emmen en Hoogezand. In grote lijnen concentreert de nijverheid zich vooral in het gebied dat zich uitstrekt van Eemsmond in Noord-Groningen via een brede strook tussen Delfzijl en Hoogezand tot aan Vlagtwedde om vervolgens via Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden in het zuidoosten van Drenthe te eindigen. De enige uitzondering binnen dit gebied is de landbouwgemeente Bellingwedde. In Friesland is Leeuwarden een duidelijke uitzondering. Er is wel veel nijverheid in de gemeenten rondom Leeuwarden. Commerciële dienstverlening De werkgelegenheid van commerciële diensten, waaronder handel, financiële en zakelijke diensten, concentreert zich in de grote gemeenten, uitgezonderd Assen en Emmen. Opvallend genoeg is hun aandeel ook hoog in gemeenten in het centrale deel van Friesland en Drenthe (figuur 2.6). Gemeenten vormen maar een grove benadering van de werkelijke ruimtelijke spreiding van economische activiteiten, maar in Drenthe lijkt sprake te zijn van een hoog aandeel commerciële dienstverleners in de gemeenten langs de A28. Voor Friesland geldt iets vergelijkbaars voor de A6 en A7, met uitzondering van het oostelijke deel van de provincie, waar relatief veel nijverheid zit (figuur 2.5). In die gebieden langs de snelwegen gaat het uiteraard vooral om transport en logistiek. Niet-commerciële dienstverlening. Figuur 2.7 geeft per gemeente de omvang van het werkgelegenheidsaandeel van de niet-commerciële diensten, voornamelijk overheid, onderwijs en gezondheidszorg. Ook nu is de concentratie vooral hoog in gemeenten met een hoog inwonertal. Hier bevinden zich grote gemeentelijke en provinciale instellingen, maar ook veel hoger onderwijsinstellingen en ziekenhuizen. De regio Groningen-Assen is zo n gebied, net als Leeuwarden. Echter ook het in oostelijk deel van Friesland en van Groningen zijn veel banen in de nietcommerciële dienstverlening geconcentreerd. Hier gaat het vooral om werkgelegenheid in de gezondheidszorg gerelateerd aan de aanwezigheid regionale ziekenhuizen in die gebieden. 2.6 Werkgelegenheid naar leeftijd In de NAV 2004 is in een apart hoofdstuk uitgebreid aandacht besteed aan de vergrijzingproblematiek in Noord-Nederland. Dit jaar zijn aanvullende gegevens beschikbaar gekomen over de leeftijdsopbouw van de werkgelegenheid in Groningen en Drenthe in 2003 (zie tabel 2.6). De conclusie op basis van tabel 2.6 is dezelfde als uit de NAV In Drenthe is het aandeel oudere werkenden iets hoger dan in Groningen. Sectoren waar relatief veel ouderen werken krijgen, als er verder geen bijzondere dingen gebeuren, het eerst te maken met de gevolgen van vergrijzing. Die gevolgen zijn een hoge uitstroom naar pensionering en afhankelijk van de sector naar arbeidsongeschiktheid en tegelijkertijd een minder groot aanbod van jongeren voor herbezetting van de vrijgekomen arbeidsplaatsen. Sectoren in Noord- Nederland die nu reeds een vergrijsd personeelsbestand hebben zijn vooral onderwijs en openbaar bestuur. Het meest opvallende verschil in leeftijdsopbouw tussen Groningen en Drenthe is te vinden in de gezondheidszorg en openbaar bestuur. De in Groningen werkzame personen in beide sectoren zijn beduidend jonger dan die in Drenthe. De belangrijkste verklaring voor dit fenomeen is de aanwezigheid van de universiteit en het academisch ziekenhuis in de provincie Groningen. De sector openbaar bestuur in de provincie Groningen wordt gedomineerd door de gemeente Groningen. Uit die sector komt relatief veel vraag naar hoger opgeleid 17

9 Tabel 2.6 Arbeidsplaatsen bezet door personen ouder dan 50 jaar 2003 % van totale werkgelegenheid Groningen Drenthe Delfstoffen, industrie en nut Bouw Handel Horeca Transport en communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overigen dienstverlening Bron: PWR Groningen en PWR Drenthe Totaal personeel, dat gemakkelijk kan instromen vanuit de in de stad aanwezige universiteit en hbo-instellingen. Voor het academisch ziekenhuis geldt iets soortgelijks. Het is de grootste werkgever in de noordelijke zorgsector en de bijkomende onderwijs- en onderzoekstaken van dit ziekenhuis brengen een relatief jong personeelsbestand met zich mee. De commerciële dienstverlening is de minst vergrijsde sector. Vooral in de horeca werken relatief weinig personen ouder dan 50 jaar, met name in de provincie Groningen. Dit laatste mag geen verwondering wekken gezien het grote aantal studenten in de stad Groningen en het feit dat werk in de horeca vaak door studenten wordt verricht. Na hun studie zullen zij echter in andere sectoren gaan werken. De mogelijkheid van wisselen van baan tussen bedrijfstakken geldt in principe ook buiten de horeca, maar de praktijk leert echter dat het bij de meeste baanwisselingen gaat om een verandering van baan binnen dezelfde sector. In het onderwijs is in de afgelopen jaren al gebruik gemaakt van zogenaamde zij-instromers : personen met een loopbaan buiten het onderwijs die voor de klas willen staan. Voor die andere vergrijsde sector, openbaar bestuur, is hiervan nog nauwelijks sprake. Toch moet niet alleen naar baanwisselaars worden gekeken. Het activeren van personen die nog niet actief zijn op de arbeidsmarkt of mogelijkheden om langer door te werken, zijn maatregelen die minstens zo belangrijk zijn om negatieve gevolgen van vergrijzing op te vangen (zie ook hoofdstuk 3). Mogelijk mede onder invloed van de economische neergang is het aantal nieuwe eerstejaars studenten PABO in 2003/2004 met ruim 15% toegenomen ten opzicht van een jaar eerder. Dit betekent op termijn een extra instroom van nieuwe leerkrachten. Om de vergrijzing bij de overheid tegen te gaan zal die zich als een aantrekkelijke werkgever moeten presenteren op de arbeidsmarkt. Voor mannen die voltijd willen werken, is de collectieve sector in termen van beloning minder aantrekkelijk dan de marktsector, meldt de Miljoenennota. Het arbeidsvoorwaardenpakket blijkt daarentegen wel aantrekkelijk voor vrouwen. De werkgelegenheidsgroei bij de overheid is de laatste jaren dan ook vooral door vrouwen gerealiseerd. Gezien de nog relatief hoge inactiviteit onder vrouwen zijn hier nog mogelijkheden genoeg om vergrijzing op te vangen, ook in Noord-Nederland. 2.7 Voltijd- en deeltijdbanen In paragraaf 3 is reeds gesproken over werkgelegenheid in de vorm van kleine banen van minder dan 15 uur per week 3. Dit zegt echter nog niets over het aantal deeltijdbanen aangezien dat samenhangt met de duur van een volledige werkweek in een bedrijf of instelling. Alle banen waarop minder gewerkt wordt dan de volledige werkweek zijn deeltijdbanen. Dit betekent dat alle kleine banen deeltijdbanen zijn, maar ook een deel van de reguliere banen van meer dan 15 uur per week zal hieronder vallen. 18

10 Tabel 2.7 Deeltijdbanen naar regio 2003 % van totale werkgelegenheid Groningen Friesland Drenthe Noorden Nederland Bron: CBS en LISA Tabel 2.7 toont het aandeel deeltijdbanen naar regio, waarbij alle banen van minder dan 35 uur per week als deeltijdbaan worden beschouwd 4.. Van de totaal 731 duizend arbeidsplaatsen ongeacht wekelijkse arbeidsduur in het Noorden is ongeveer de helft een deeltijdbaan tegenover landelijk nog geen 45%. Vooral Groningen en Friesland hebben een hoge deeltijdfactor. Het feit dat er in Noord-Nederland ruim 5% punt minder voltijdbanen zijn dan landelijk betekent omgerekend dat er jaarlijks in het Noorden ongeveer 7 miljoen extra uren zou moeten worden gewerkt om op landelijke deeltijdpercentage te komen. Dit komt neer op 4 duizend extra voltijdbanen. Het belang van de achterstand in aantallen gewerkte uren in Noord-Nederland is gelegen in het feit dat die deels een verklaring biedt voor de welvaartsachterstand van het Noorden op Nederland als geheel. Meer productief gewerkte uren leveren immers meer productie en dus meer inkomen op. Op de welvaartachterstand van het Noorden en het verband met productief gewerkte uren wordt in hoofdstuk 6 dieper ingegaan. Anderzijds geeft het relatief geringe aantal gewerkte uren in het Noorden aan dat hier in principe mogelijkheden zijn voor uitbreiding van het arbeidsaanbod. Het aanboren van onbenut arbeidsaanbod is een belangrijke doelstelling in de strijd tegen vergrijzing. Meer hierover in hoofdstuk Pendel Veel mensen wonen in de ene provincie maar zijn voor het verwerven van een inkomen afhankelijk van een baan in een andere provincie. Dus zijn er pendelstromen per provincie van inkomende pendel van werkzame personen die in een andere provincie wonen en van uitgaande pendel van inwoners die in een andere provincie werken. Het verschil tussen inkomende en uitgaande pendelstromen is het pendelsaldo. De tot nu toe besproken werkgelegenheidsgegevens hebben betrekking op arbeidsplaatsen (banen) in de regio. Voor pendel is het nodig dat zowel de locatie van de arbeidsplaats als de woonplaats van de werkende bekend is. Het belang van pendel zit in de hogere productie die regio s kunnen realiseren. Een positief pendelsaldo betekent immers meer input van arbeid waardoor meer geproduceerd kan worden. Pendelstromen kunnen echter ook zodanig groot worden dat ze congestie en ruimtegebrek met zich meebrengen waardoor productiegroei juist wordt belemmerd. In hoofdstuk 6 wordt nader op deze problematiek ingegaan. Tabel 2.8 Inkomende en uitgaande stroom werkenden in 2001 (x 1000 personen) Groningen Friesland Drenthe Inkomend uitgaand saldo inkomend uitgaand saldo inkomend uitgaand saldo Bron: CBS (virtuele volkstelling, 2001) Tabel 2.8 geeft de pendelstromen en pendelsaldi voor de drie noordelijke provincies in Groningen heeft een klein negatief pendelsaldo. Dit is opvallend omdat Groningen altijd een bescheiden positief saldo heeft gehad 5. Friesland en Drenthe hebben beide duidelijk meer een woonfunctie dan werkfunctie. Gezien de geringe bevolking in Drenthe is de relatieve omvang van de pendelstromen in deze provincie veel groter dan in Friesland of Groningen. Globaal gesproken is er voor Groningen een positief pendelsaldo met (Noord-)Drenthe, een saldo van ongeveer nul met Friesland en een negatief saldo met de rest van Nederland, waarbij er een opvallend grote uitstroom richting Amsterdam en Utrecht bestaat. Drenthe kenmerkt zich met zowel een sterk negatief saldo met Groningen, maar ook met Overijssel en Flevoland. Friesland heeft veel kleinere pendelstromen en is veel 19

11 meer intern gericht dan Groningen en Drenthe. De pendel vanuit Friesland richting Groningen is ongeveer even groot als die richting Noord-Holland en de pendel naar Overijssel en Flevoland is ongeveer even groot als die naar Drenthe. Het pendelsaldo van Friesland met zowel Groningen als met Drenthe is min of meer neutraal. Voor meer details wordt verwezen naar bijlage 8 waar de pendelmatrix tussen de noordelijke regio s en de rest van Nederland wordt gepresenteerd. De pendelstromen in de noordelijke regio s zijn echter veel kleiner dan in het Westen van het land. Ook de negatieve effecten van pendel als congestie en ruimtegebrek zijn daarom in het Noorden veel minder acuut dan in het Westen. Op deze negatieve effecten en de gevolgen daarvan voor productiviteit en productiviteitsgroei wordt in hoofdstuk 6 dieper in gegaan. 2.5 Conclusie en samenvatting De recessie van 2003 heeft duidelijk zijn sporen nagelaten in de noordelijke werkgelegenheid. In 2003 is het aantal banen in Noord-Nederland met bijna 3000 afgenomen. Dit is een daling ten opzichte van 2002 met 0,5%. De procentuele daling in de drieafzonderlijke provincies was ongeveer even groot. Landelijk kromp de werkgelegenheid met 0,7%, zodat het Noorden nog relatief goed scoorde. De werkgelegenheidsdaling in 2003 vond plaats in praktisch alle sectoren. Alleen bij de overheid, zorg en onderwijs groeide het aantal banen in 2003 nog; in het Noorden met 3% en landelijk met 2,8%. Ook de groei naar geslacht verschilde. Bij mannen daalde de werkgelegenheid in het Noorden met 1,4%, terwijl die bij vrouwen met 1,0% steeg. Landelijk bedroegen deze groeicijfers 1,7% resp. 1,0%. Ook de verdeling van werkgelegenheidsgroei naar geslacht en sector werd bepaald door vergelijkbare patronen: overal kromp de werkgelegenheid voor zowel mannen als vrouwen, met uitzondering van de niet-commerciële dienstverlening, waar die voor vrouwen fors steeg en bij mannen iets minder. De groei voor kleine baantje was in 2003 wel overwegend positief, voor zowel mannen als vrouwen en voor de meeste sectoren. Vooral in Friesland en Drenthe nam het aantal klein banen in 2003 fors toe. Dit duidt op substitutie van werkgelegenheid in reguliere banen naar werkgelegenheid in kleine banen. De werkgelegenheid in de economische kernzones concentreert zich met name in de dienstverlening, zowel commercieel als niet-commercieel. Hierbij is het opvallend dat commerciële diensten zich vooral lijken te manifesteren langs de hoofdtransportassen A28 en A6/A7. Tussen 1999 en 2003 is de werkgelegenheid vooral gedaald in het zuidoostelijke deel van Drenthe en in Oost-Groningen. Friesland heeft wat dat betreft veel meer een gespreid patroon in haar werkgelegenheidsontwikkeling in die periode. Verder is opvallend dat de werkgelegenheid in 2003 is gedaald in de economische kerngebieden volgens het Kompasprogramma, en in het landelijk gebied niet. Dit heeft te maken met het soort activiteiten dat plaats vindt in de kernzones en het landelijk gebied. In de kerngebieden gaat het vooral om (inter)nationaal stuwende activiteiten en in het landelijk gebied meer om lokaal verzorgende activiteiten. De recessie van 2003 heeft onevenredig hard toegeslagen in de conjunctuurgevoelige, op (inter)nationale concurrentie gerichte, stuwende, werkgelegenheid en heeft dus vooral negatieve gevolgen in de kernzones. Tot slot is het gemiddelde aantal wekelijks gewerkte uren per werknemer in Groningen en Friesland veel lager dan landelijk, voor Drenthe geldt dat in mindere mate. Dit heeft te maken met het hoge percentage deeltijdbanen in het Noorden. Uitgaande van de landelijke deeltijdfactor wordt in het Noorden in totaal 7 miljoen uren minder per jaar gewerkt, ofwel het equivalent van vierduizend voltijdbanen. Verder hebben alle drie de noordelijke provincies een negatief pendelsaldo. Binnen het Noorden zijn er vooral sterke pendelstromen tussen (de stad) Groningen en (Noord-) Drenthe en veel minder met Friesland. Daarnaast is er een vrij sterke uitgaande pendel richting Amsterdam en Utrecht vanuit alle drie de noordelijke provincies. 20

12 Noten hoofdstuk 2 1 In het provinciaal werkgelegenheidsregister (PWR) wordt onderscheid gemaakt in banen van meer en minder dan 15 uur per week. Alle hier gepresenteerde cijfers hebben betrekking op banen van meer dan 15 uur per week, tenzij ander vermeld. Banen van minder dan 15 uur per week worden kleine banen genoemd. In het PWR Drenthe wordt een grens van 12 uur gehanteerd. 2 Zie de Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning 2004, figuur 2.3 en In Drenthe minder dan 12 uur per week. 4 Alle banen vanaf 1 uur per week tot aan 34 uur per week bepalen het aantal deeltijdbanen. Banen van minder dan 15 (12) uur per week komen uit het PWR. Het aantal banen tussen 15 (12) en 34 uur per week valt grotendeels samen met de werkzame beroepsbevolking met die arbeidsduur. Deze is afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB) van het CBS. Toevallige jaar-op-jaar schommelingen in deze vrij kleine enquête kunnen een grote invloed hebben op de uitkomsten voor relatief dunbevolkte gebieden als de noordelijke provincies. Om die schommelingen te vermijden maken we gebruik van drie achtereenvolgende golven van de EBB. De steekproef is dan drie maal zo groot als gewoon en de kans op toevallige schommelingen is dan veel kleiner. Nadeel is echter wel dat de meest recente informatie zo beperkt blijft tot een driejaarlijks gemiddelde voor 2000/2002. Aannemende dat de deeltijdfactor niet sterk fluctueert in de tijd gelden die ook voor Dit houdt waarschijnlijk verband met het positieve migratiesaldo in Groningen de laatste jaren. Mensen die eerst vanuit andere regio s naar Groningen pendelden om daar te werken zijn daar nu naar toe verhuisd, mede onder invloed van de toenemende woningbouwprogramma s in met name de stad Groningen. Het migratiesaldo wordt positief, het pendelsaldo negatief. 21