VERZAMELEN PREPAREREN BEWONDEREN

Transcriptie

1 A fb. 1. In een fraaie com positie w erd dit exem plaar van een bloedrode zeezuring - Delesseria sanguinea L am our tot een voorbeeld van een goed herbarium preparaat. Foto Bob Entrop. ZEEWIEREN VERZAMELEN PREPAREREN BEWONDEREN bioeoüoot WWPSWM Uw*»» door Bob Entrop Ik zal een ja a r of zeven gew eest zijn, toen ik m ijn eerste p la n t gedroogd heb. ITet w as een prachtig gekleurd viooltje u it grootm oeders tuin, dat ergens op de grens tussen het oude en nieuw e testam ent in de antieke statenbijbel onder d ru k w erd gezet. S tellig heeft toen helem aal geen idee bijgezeten een w etenschappelijk h erb ariu m aan te leggen van tu in p lan ten of iets van dien aard. Ik denk dat hel gew oon de prachtige vorm en de vlam m ende kleu ren van h et viooltje zijn geweest, die mij boeiden. Tw ee elem enten die echter vergankelijk bleken te zijn, m aar w aarv an ik langer dan de door de n atu u r gestelde tijd w ilde genieten. Dus droogde ik een viooltje en keek er steeds naar, w anneer we een visite bij grootm oeder afstaken. W ie als zeebioloog of als zee-aquarium bezitter tijdens de vakantie b.v. langs de k u sten van B retagne zeedieren verzam elt en bij heel laag w ate r door de prachtige w iervelden w aadt, zal genieten van de velerlei vorm en en prachtige k leuren van een groot aan tal soorten bruin-, groen- en roodw ieren. De zee-aquarianer w enst zijn aquarium rotspartijen begroeid m et een dergelijke fantastische flora, m a ar begrijpt ook dat de levensom standigheden in zijn aquarium zo hem elsbreed verschillen van de n atu u rlijk e groeiplaats van de w ieren, dat het nauw elijks de m oeite loont de w ieren n aar zijn aquarium over te brengen. Hij zal er n iet zo lang plezier van beleven, om dat de w ieren spoedig te gronde zullen gaan. H et streven van de m ens om datgene te behouden w at van n atu re zo vergankelijk is, w o rd t op velerlei terrein en tentoongespreid. De E g y p tenaren m um m ificeerden h u n doden, h et b ru id sp aar laat het bruidsboeket p repareren, de aquariaan conser- V IT A M A R IN A - Zeebiologische docum entatie decem ber 1966 C ollectietechniek 13

2 v eert zijn kostbare koraalvis na de dood op form aline. Is h et dan zo v reem d d at we ook tra c h te n om de p rach tig e w ieren zo goed m ogelijk te conserveren. Voor h et aanleggen van een w ierenherbarium k u n n en verschillende red en en bestaan. De een zal een w ierencollectie w illen bezitten als h erin n erin g aan onvergetelijke plekjes en gelukkige u re n in de n atu u r door gebracht, een an d e r zal ze ten behoeve van floristische in v entarisatie of anatom isch onderzoek w illen p repareren, terw ijl er ook nog voor de artistiek begaafden een m ogelijkheid b estaat om van w ieren kunstzinnige com posities sam en te stellen. H iervan v ertel ik u aan h et eind v an dit a rtik el nog iets. WAAR TREFFEN WE W IERG RO EI AAN? W ieren bezitten geen w ortelstelsel zoals w e d at van de lan d p lan ten kennen, m aar door m iddel van een zgn. w iervoetje hechten zij zich op een stevige ondergrond vast. D aarom la at het zich begrijpen d at wij in ons land m a ar over een k arig e w iervegetatie beschikken vergeleken m et de onvolprezen k u sten van B retagne, w aar u itgestrekte w iervelden bij laag w ater bereikbaar zijn. D aar w aar w ieren langs onze k u st stevige grond onder de voet krijgen dus op golfbrekers, paalw eringen, havenhoofden en dijken vinden w e m in of m eer goede verzam elgebieden. Ik schrijf m et opzet m in of m eer, om dat we ons van de w iergroei op golfbrekers b.v. n iet al te veel m oeten voorstellen. D aar belet de v o ortdurende b ran d in g een ontplooiing v an een w eelderige w iergroei. Indien wij w iergro ei op zulke p la atsen aa n treffen, dan m oeten w e deze exem plaren zeker n iet verzam elen, om dat zij vaak sterk gedeform eerd zijn en n iet aan de typische habitus v an de soort beantw oorden. Veel betere vindplaatsen zijn de kalm ere w ateren v an de Z uidhollandse en Zeeuw se zeegaten alsm ede de W addenzee. V an vroeger w eet ik dat ook de H elderse W ierdijk een ideaal oord w as voor w ieren, m a ar hoe de toestand nu is zou ik n ie t kunnen zeggen. Bij Ierseke en om geving bezoeken wij v aak de oesterputten, die m eestal een goede b u it w aarborgen. Ook de ontw ateringssluisjes v an de k ree fte n p ark en (Ierseke) lev eren een goede kans op mooie roodw ieren. M aar zoals reeds gezegd is zijn deze vindplaatsen m a ar een scham ele afspiegeling v an de rijkdom aan soorten, w elke wij langs de B retonse en Engelse k u ste n aa n treffen. Deze gebieden zijn vooral tijdens h et laagste laagw ater een bezoek dubbel w aard, w ant dan vallen juist de zo geliefde zones m et de roodw ieren bloot. H eeft u nog nooit speciaal op w ieren gelet of deze verzam eld, dan w eet ik zeker d at u in dit w ieren parad ijs niet aan de charm es v an deze zeep rod u kten ontkom t. V ERZAM ELEN EN TRANSPORT Ik geloof dat h e t goed is te w aarschuw en tegen h et zo m aar lu k ra a k verzam elen. E r m oet m et overleg gekozen w orden daarbij letten d e op de gaafheid v an h et w ier, de afm eting (denk aan de afm etingen van uw herb ariu m v ellen ) en h e t in ta c t zijn v an het w iervoetje, dat bij som m ige soorten u ite rst k lein is. M isschien is h et zelfs w el aan te rad en om alvorens m et het verzam elen te beginnen eerst het excursiegebied eens goed in ogenschouw te nem en. M aakt u e r eens een p a a r mooie k le u re n d ia s van of b ren g t u de w iergroei van een bepaalde poel eens in kaart. L et u eens op de vaak zeer scherp van elk aar gescheiden zónes w aarin bepaalde soorten w el of n iet voorkom en. K ortgeleden v erscheen een p rac h tig boek V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie decem ber 1966 C ollectie techniek 14

3 over de getij dengebieden van de Engelse kust getiteld The ecology of rocky shores door J. R. Lewis, w aarin u veel te w eten k u n t kom en over h et verschijnsel van w ierzonaties, w ierassociaties en relaties tussen dieren en w ieren van h et getijdengebied. H ierdoor beperken zich uw m anipulaties m et w ieren niet uitsluitend tot h e t louter b ijeen garen en p rep areren, m aar k rijgen deze op zichzelf u ite rst aangenam e bezigheden tevens de toch w el noodzakelijke w etenschappelijke diepgang. H oever of m isschien b eter hoe diep u in theorie en p rak tijk d en k t te gaan, laten wij graag aan u w eigen beslissing over. We w illen ons nu tot de m eer praktische k a n t gaan bepalen. H et m eest geschikte jaargetijde is het voorjaar, b.v. de paas- en pinkstervakanties, om dat dan de w ieren op hun m ooist zijn. K om en w e later in het ja a r dan bestaat de kans dat vele soorten door slak k en v raat erg beschadigd zijn g eraak t of reeds aan h e t eind v an h u n bestaan zijn gekom en. En dan die beperking, w elke wij ons op m oeten leggen. D at is enorm m oeilijk, w ant h et ene w ier is al m ooier dan het andere. M aar al te vaak w ordt er dan zoveel verzam eld dat h et nauw elijks te verw erken is. En verzam elde w ieren m oet zo snel m ogelijk v erw erk t w orden, om dat ze door lang bew aren in een te kleine ruim te (em m er of schalen) snel afsterven, verslijm en, hun k leur verliezen en.... kw alijk gaan rieken. De hoeveelheid, die in em m ers of m andjes v an het excursiegebied n a a r huis v e r voerd k an w orden, hangt af van de reisduur. W ieren m oeten zo fris en luchtig m ogelijk g etransporteerd w orden. Broeien in w arm e bagageruim ten van auto s is b.v. funest. B ruin- en groenw ieren kunnen m eestal vochtig overgebracht w orden door ze te v erpakken in boterham papier, plasticzakken of ju te zakken. Een goede plaats is op de im periaal van een auto. De veel teerd ere roodw ieren m oeten in em m ers m et zeew ater g etran sp o rteerd w orden, w aarbij vooral n iet te v eel exem p laren sam engeperst m ogen w orden. R oodw ieren v erk leuren zeer snel to t oranje, hetgeen ze o n b ruikbaar m aakt voor het prepareren. Tot de attrib u ten, die ons bij het verzam elen van dienst kunnen zijn, noem ik plastic em m ers m et goed afsluitbare deksels, m andjes (handig zijn hengselm andjes), plastic zakken en zakjes, een stevig mes, een ham er en een koubeitel. M ATERIALEN VOOR HET PREPA REREN W anneer we m et de w ierenbuit thuiskom en m oeten w e m eteen aan h e t p rep areren k u n n en gaan en daarom zullen w e eerst even bek ijk en w at we voor h et v e r vaard ig en van een w ierenh erb arium nodig hebben. Herbariumpapier H ierm ee w ordt het papier bedoeld, w aarop de w ieren bevestigd w orden. Op elk vel één soort. Soms, w anneer het om kleine w iertjes gaat, enkele exem plaren op één vel. Deze vellen kunnen in het herbarium n aa r geslachten, fam ilies enz. system atisch g eordend w orden. H eel geschikt voor deze vellen is een 200 gram s w it ivoor- of n a tu u rc arto n dat u bij een drukkerij of binderij k u n t bestellen, w aar m en h et tevens voor u op de gew enste m aat kan snijden. E nkele geschikte m aten zijn 25 x 32 cm en 25 x 20 cm. VTTA M A R IN A Zeebiologische docum entatie decem ber C ollectietechniek 15

4 De afm eting v an de grote vellen is 65 x 100 cm. De m aten k u n t u ook laten afhangen van het verdere opbergsysteem. De losse vellen k u n t u p er fam ilie sam enbundelen in zgn. fam iliem appen, terw ijl deze w eer opgeborgen k u nnen w orden in de bekende kw arto of folio stapeldozen, die in de kan too rbo ek hand el te koop zijn. Filtreer- of krantenpapier D it gebruiken we om de w ieren tussen te drogen. H et is goed w ateropnem end en dat is belangrijk, w an t zo snel m ogelijk m oeten we p roberen h e t w ate r aan de w ieren te onttrekken. H iervan m oeten we een flinke voorraad hebben. W e snijden h et papier enkele centim eters groter dan het herbarium papier. Wierenprepareerbak H iervoor k unt u een grote ontw ikkelschaal u it de donkere kam er gebruiken of in noodgevallen m isschien ook wel de braadslee uit het paradijs van m oeder de vrouw, m aar w e kunnen zo n bak ook zelf m aken. Op een stuk h ardboard van 40 x 50 cm w ordt een rechtopstaande rand getim m erd van latten, ongeveer 7 cm breed en 1 cm dik. V ervolgens nem en we een stuk stevig plastic en leggen dit op de bodem en over de rechtopstaande rand. U k u n t het plastic eenvoudig m et punaises aan de b u ite n k an t van de bak vastzetten w asknijpers op de ran d gaat ook, m aar wie het netjes wil afw erken spijkert een klein latje op de rand, w aartussen h e t plastic geklem d zit. H et uitstekende plastic afsnijden. Zo heeft u een flinke prep areerb ak die niet veel behoeft te kosten en prim a voldoet. Sleephelling D it is een onontbeerlijk onderdael van de prepareerbak. H et is een p la atje zink van 30 x 35 cm m et aan één van de korte zijden een haaks om gezet ran d je van 2 cm, dat ov er d.e rand v an de p rep areerb ak kom t te hangen. Pincet, prepareern aaiden en sch aartje Deze gebruiken w a voor het uitspreiden en uitdunnen van te dikke w ierpluim en. Dit fatsoeneren en rangschikken gebeurt in de p repareerbak, die m et w ate r gevuld wordt. Lapjes mul of dun katoen Ied ereen bezit v ast w el oude lakens e.d. die w e in stuk jes v an versch illend e afm etingen scheuren. Zij w orden over de natte w ieren gelegd om te voorkom en dat ze aan h et filtreer- of k ran te n p ap ie r gaan vastplakken. Wierenpers De w ieren m oeten onder druk gedroogd w orden. H iervoor m oeten we nu eens geen zw are boeken gebruiken, w ant d aar dienen boeken nu eenm aal niet voor. P lan tenpersen, die d.m.v. bouten en vleugelm oeren aangedraaid kunnen w orden zijn eigenlijk ondingen. Veel eenvoudiger m aakt u er zelf een van tw ee stu k k en m eubelp la a t of m ultiplex. H iertussen w orden de w ieren gelegd en het geheel kan n aar believe verzw aard worden. M et ingepakte bakstenen of een zelfgegoten blok beton m et han d grep en k an een goed gelijkm atige d ru k w orden verkregen. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie decem ber 1966 C ollectietechniek 16

5 Oostindische inkt en tekenpen M et deze ing rediënten voorzien w e de h erb ariu m v ellen v an de noodzakelijke gegevens o m tre n t naam en fam ilienaam van het w ier, vindplaats, datum en verdere bijzonderheden. H E T P R E P A R E R E N W anneer we m et de verzam elde w ieren thuiskom en v erdelen we ze zo snel m ogelijk over verschillende schalen (plastic afw asbakken), die m et zeew ater gevuld zijn. Rood-, groen- en b ru in w ieren v an elk aar scheiden. O m dat h e t thallus van de w ieren geen of zeer w einig stevigheid heeft ze w orden im m ers door het w ater gedragen kunnen we w ieren n iet zoals de landplan ten eenvoudig op het herbarium papier uitspreiden. M et de grote bruinw ieren gaat dat nog wel, m aar de slappe groenw ieren en de vaak zeer fijn v ertak te roodw ieren m oeten o nd er w ater uitgespreid w orden. W e vullen de p repareerbak m et zeew ater, plaatsen er de sleephelling in en schuiven een m aagdelijk-w it herbarium vel onder w ater. A lvorens nu een mooi pluizig roodw iertjs op het w itte vel te brengen spoelen we het in een bakje zeew ater goed uit om alle verontreinigingen ook eventuele kleine slakjes te verw ijderen. E enm aal in de p repareerbak zult u zien hoe het kw astige plukje w ier zich al haast vanzelf u itsp re id t en zijn w are vorm toont. M et behulp van de pincet en de prepareernaalden gaan we het w ier zo veel m ogelijk ontw arren. H et kleine schaartje m et spitse punten zal u in staat stellen om het w ier w at u it te dunnen indien dit noodzakelijk m ocht zijn. We m ogen n atu u rlijk niet zo v er kortw ieken dat de habitus verloren gaat. H et is de kunst om de takjes en zijtakjes zodanig te rangschikken dat de een de an d er zo weinig m ogelijk overlapt, alhoew el het over elk aar liggen technisch geen m oeilijkheden geeft. U k u n t ook A fb. 2. H et uitspreiden van het w ier onder w ater in de prepareerbak. A fb. 3. H et vel papier m et het w ier h eeft de sleephelling v e r laten. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie december 1966 C ollectietechniek 17

6 gerust enkele losse takjes naast h e t totaalbeeld m onteren, w aaru it b.v. heel duidelijk de opbouw van zo n ta k je blijkt. W anneer h et w iertje nu in zijn uitgespreide p racht boven h et w itte vel zw eeft kom t h et m oeilijkste w erkje. H et papier m oet nu voorzichtig m et w ier en al tegen de sleephelling opgetrokken w orden. Doet u dit te vlug of m et schokken en stoten dan zult u zien dat al uw w erk w eer v erloren gaat. Steeds m oet u tijdens het optrek k en nog m et pincet of p rep areern aald correcties aanbrengen en bijsturen. Is h e t eenm aal g elukt d.an laten w e h et d rijfn atte vel even, schuin opgesteld, u itdru ip en om zoveel m ogelijk aanhangend w ate r w eg te w erken. V ervolgens leggen w e het vel op een ondergrond van droge couranten of filtreerpapier. O ver het w iertje heen spreiden we héél voorzichtig één van de katoenen lapjes. O ppassen dat er niets verschuift. Hierbij m oet iem and even de helpende hand bieden. D aaroverheen kom t w eer een p akketje k ran te n te liggen en dan gaat het geheel onder de pers. H et is aan te rad en om vooral de eerste dag nog niet te veel d ru k op de w ieren u it te oefenen. H et w erk van de volgende dagen bestaat uit h et verw ijderen van de kran ten, die vochtig gew orden zijn en deze te vervangen door droge. V ooral niet gaan kijken of alles nog w el goed ligt door het lapje op te tillen. H et w ier blijft vaak p lakken en alles zou kunnen verschuiven. Hoe sneller we de w ieren kunnen drogen hoe m ooier de k leu ren vooral bij de roodw ieren behouden zullen blijven. H eeft u zeer veel w ieren te drogen, dan k unt u b eter m eerdere persen gereed m aken. Bij te grote stapels is de d ru k van de p lan k jes n iet overal gelijk. Ik heb tot nu toe aangenom en dat alle w ieren van één vindplaats kw am en en op do zelfde dag verzam eld w erden. D an k u n t u volstaan m et h et schrijven van één v in d p laatsetik et m et alle gegevens erop en d it bij de drogende w ieren stap el te voegen. A fb. 4. H et voorzichtig opbren- A fb. 5. De w ieren liggen onder de pers, die gen van een lapje katoen of m u l hier gevorm d w ordt door een blok beton. R echts (kaasdoek). een w iercom positie u it verschillende w ieren sam engesteld. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie decem ber 1966 C ollectietechniek 18

7 K om en de w ieren daarentegen van verschillende vindplaatsen, dan behoort bij elk drogend w ier een voorlopig etik et te liggen. U k u n t ook volstaan door elke v in d plaats een num m er tc geven en dan bij elk w iertje een num m eretiket te voegen. Bij het verw isselen van de k ran ten er dan wel op le tte n dat het etik et bij h et w ier blijft. Is het w ier eenm aal goed droog dan zult u m erken d at het keurig op het herbarium - vel vastgeplakt zit. Voorzichtig w ordt het lapje verw ijderd in de richting van de bovenkant van het vel. Bij grotere w ieren m oeten w e het w ier nog even m et een tipje Collall lijm vastzetten. Rechts onderaan noteren we m et O ostindische in k t de fam ilienaam, de soortnaam, de datum, de vindplaats en eventuele bijzonderheden. Om de w ieren te bescherm en plakken sommige verzam elaars een stuk boeklon over h et w ier. Boeklon k u n t u in de kantoorboekhandel kopen. Dit is echter wel een ko stb are m anier, w an t boeklon is n iet goedkoop. D e artistieke kant Ik w eet zeker dat u vaak v erb lu ft zult staan over de schoonheid die een mooi g ep rep areerd w ier adem t. De vorm en en kleu ren zijn soms zo artistiek gaaf d at u er A fbeelding 6 Hiernaast ziet u een voorbeeld van een w ierencom positie. V e r schillende w iersoorten in fraaie contrasterende kleuren w erden tot een artistiek harm oniërend geheel sam engevoegd, waarbij zelfs een zeker n a tu urlijk ka ra k ter behouden bleef. Dit w erd bereikt door zoveel m ogelijk de oorspronkelijke habitus in tact te laten. H et driedim ensionale effect o n t stond door de w ieren gedeeltelijk over elkaar heen te rangschikken. Foto Bob Entrop. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie januari 1967 C ollectietechniek 19

8 als van een kunstw erkje van k u n t genieten. Dan zult u het aan de w and w illen hebben om er dagelijks n aar te kunnen kijken. Tussen tw ee glasplaatjes geklem d vorm t uw p rep areerw erk een fraaie w andversiering. En wie het in de vingers heeft zoals dat in kunstk rin g en heet, wel hij zal niet m eer los kunnen kom en van deze boeiende vorm en en kleuren. Zo ging het ook mij. Ik zette eens even de stren g w etenschappelijke gebondenheid opzij en ex p erim en teerde m et w ieren bij het vervaardigen van composities, die m enige aanschouw er in v erru k k in g heeft gebracht. Goed het is m isschien niet m eer w etenschappelijk zeebiologisch te verantw oorden, m aar m ag ik als bioloog ook eens zo m aar gewoon v e rru k t zijn van schoonheden uit de o n u itpu ttelijk e zee? L I T E R A T U U R N E W T O N, prof. Lilv A handbook of the B ritish Seaweeds. T h e trustees of the B ritish M useum, Londen. LEW IS,,J. R The ecology of rocky shores. The English Universities Press Ltd., Londen. S T E H L I, dr. Georg Planten verzamelen, m aar juist! N.V. W. J. Thiem e & Cie, Zutphen. COM MERCIEEL WIEREN VERZAMELEN H et w as tijdens ons veldw erk in het laagw atergebied rond h et biologisch station te Roscoff in B retagne, dat we kennis m aakten m et een typisch bedrijf, dat door de boerenbevolking w o rd t uitgeoefend. Als een w are optocht tre k t een stoet van vrouw en, m annen en kinderen, voorzien van paarden en w agens het laagw atergebied in. Men heeft evenals wij h et laagste laag w ater uitgezocht om een bezoek te brengen aan de u itgestrekte w iervelden, w aar rood-, groen- en bruinw ieren in enorm e hoeveelheden groeien. Ook zij zijn gekom en om w ier te verzam elen, zij het dan d at aan hun ijver een an d er doel ten grondslag ligt. Ieder van de groep sleept een grote jutezak m et zich mee, w aarin de links en rechts afgerukte w ieren w orden verzam eld. Toch gaat m en hierbij ook w eer n iet al te nonchalant te w erk, w ant speciale roodw ieren, zoals Iers m os - Chondrus crispus (L.), w orden afzonderlijk verzam eld. H et doel van d it verzam elen is tw eeledig. Iers mos b.v. is bestem d voor de farm aceutische industrie; h ieru it w ordt de stof carrageen vervaardigd. H et grootste deel van de oogst echter w ordt in een soort hooibergachtige stapel naast de boerderij te r droging opgeslagen. Om w egw aaien te voorkom en w ordt een m et stenen v erzw aard n et over de hoop gehangen. Deze gedroogde w ieren w orden la te r over de akkers uitgespreid zoals onze boeren doen m et h et m ateriaal v an de m esthopen. Soms w orden ook uitsluitend grote b ruinw ieren verzam eld, u it de as w aarvan in de farm aceutische in d ustrie jodium w o rd t verkregen. De energie van deze w ierverzam elaars is enorm, w ant toen wij reeds begonnen te vluchten voor het opkom ende w ater, gingen zij rustig door m et verzam elen. P loeterend zeulen zij de volle zakken achter zich aan, daarbij to t over h u n m iddel door h et w a te r w adend. De paarden staan eveneens tot h u n buik in het w ate r gelaten af te w achten to t h et sein voor de teru g k eer zal klinken. E en w onderlijk tafereel, deze zeegew assenoogsten als schim m en tegen een v lam m ende hem el van een ondergaande zon. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie januari 1967 C ollectietechniek 20