Slapen wanneer jij wilt!...? Narcolepsie

Transcriptie

1 Slapen wanneer jij wilt!...? Narcolepsie Naam: Florentine Hogenhuis & Eline Schepers Klas: 6B School: Gymnasium Celeanum Datum: 6 januari 2011 Vak: Biologie Begeleider: Mw. A. Kaskens

2 Inhoudsopgave: pagina Inleiding 2 Hoofdvraag: Hoe hebben patiënten leren leven met narcolepsie? 2 Deelvragen: 1. Wat is dat, slaap? 3 Hersenactiviteit Hormoonstelsel Hersenen en slaap Slaapstadia REM-slaap Slaapcyclus 2. Wat is er fout in de hersenen bij narcolepsie? 11 Hypocretine Auto-immuunziekte HLA (humane leukocytenantigeen) 3. Wat zijn de symptomen van narcolepsie? 13 Kataplexie Slaapparalyse Hypnagoge hallucinaties Nevenklachten 4. Hoe wordt de diagnose gesteld? 15 Invasieve test Polysomnografie Anamnese 5. Welke factoren van buitenaf zijn van invloed bij narcolepsie? Is narcolepsie erfelijk? Is narcolepsie te genezen? 18 Praktisch onderzoek 20 Inleidend Doel Methode Resultaten Conclusie 35 Narcolepsie in het kort Leren leven met narcolepsie Wetenschappelijk onderzoek Nabeschouwing 38 Bronnenlijst 41 [Bijlage 1] De enquête 42 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 1

3 Inleiding: Slaap is voor de mens iets heel natuurlijks. Je gaat s avonds naar bed en slaapt tot in de morgen. Maar wat als je nou s nachts niet kunt slapen en juist overdag in slaap valt? Op de meeste rare plekken en momenten? Mensen die hier last van hebben, lijden waarschijnlijk aan de slaapstoornis narcolepsie. Narcolepsie wordt gekenmerkt door voortdurende slaperigheid en de drang naar slaap. Iedereen heeft wel eens een moment op de dag dat we zitten te dagdromen. Bij narcolepsie is dat echter niet het geval; mensen met deze stoornis vallen van het ene op het andere moment als een blok in slaap. Zelfs wanneer zij voldoende nachtrust hebben gehad kan dit voorkomen. De kans is groot dat iemand nog nooit van deze slaapstoornis hebt gehoord. Toch zijn er waarschijnlijk rond de 7000 mensen in Nederland die met narcolepsie te maken hebben. Van dit aantal is slechts bij 1500 mensen de diagnose narcolepsie gesteld. We kunnen dus wel stellen dat over de slaapstoornis narcolepsie weinig, eigenlijk té weinig, bekend is. Veel artsen zijn vrijwel niet bekend met de stoornis en verwarren deze vaak met psychische stoornissen. Dit heeft tot gevolg dat het gemiddeld 10 jaar duurt voordat de diagnose narcolepsie wordt gesteld. Narcolepsie brengt fysieke ongemakken met zich mee, maar daarnaast ondervinden de patiënten psychische en sociale problemen. Mensen die lijden aan narcolepsie worden in hun dagelijks leven vaak niet begrepen. Onder meer omdat weinig mensen bekend zijn met dit fenomeen, worden patiënten aangesproken. Ze krijgen het etiket lui of ongeïnteresseerd. Doordat de symptomen zich meestal tussen de 15 e en 30 e levensjaar beginnen voor te doen, hebben ze een grote impact op het leven. Narcolepsie veroorzaakt zo vaak problemen op school, werk en met sociale contacten. Naast deze sociale problemen doen er zich ook veiligheidsproblemen voor. Denk bijvoorbeeld aan deelname in het verkeer. Een slaapaanval kan hier tot levensgevaarlijke situaties leiden. Met dit profielwerkstuk willen we meer mensen kennis laten maken met narcolepsie en inzicht geven in de stoornis. Naar onze mening zorgt meer bekendheid van de stoornis voor meer begrip voor narcolepsiepatiënten. Daarnaast willen wij onder andere met behulp van een praktisch onderzoek antwoord geven op de belangrijkste vraag van dit profielwerkstuk Hoofdvraag: Hoe hebben patiënten leren leven met narcolepsie? Op deze vraag proberen wij zo duidelijk en volledig mogelijk antwoord te geven. Dit doen we met (be)hulp van literatuur en een praktisch onderzoek waarbij wij vragen stellen over het leven als narcolepsiepatiënt aan de desbetreffende patiënten. 2 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

4 1. Wat is dat, slaap? Hersenactiviteit De hersenen; ze zijn het begin- en eindpunt van álle handelingen uitgevoerd in en door allerlei onderdelen van het lichaam. Op elk moment, waar dan ook, is er activiteit in de hersenen. Kort gezegd zijn de hersenen het waarnemende, aansturende, controlerende en informatieverwerkende orgaan in het lichaam. We kunnen dan ook wel zeggen dat de hersenen het belangrijkste, maar ook het meest complexe orgaan zijn. Hersenactiviteit heeft alles te maken met het zenuwstelsel. De hersenen vervullen een zeer belangrijke rol in het centrale zenuwstelsel. Om te kunnen begrijpen wat slaap werkelijk is, moeten we eerst de hersenen en daarmee het zenuwstelsel doorgronden. - Bouw van het zenuwstelsel Het menselijke zenuwstelsel heeft globaal gezien de volgende functies: het opvangen, verwerken en uitzenden van impulsen. Het zenuwstelsel is in te delen in het centrale zenuwstelsel en het perifere zenuwstelsel. Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam en ruggenmerg. Het perifere zenuwstelsel bestaat uit de zenuwen. Daarnaast is er een indeling van het zenuwstelsel te maken op basis van de functie. We onderscheiden dan het animale en het autonome zenuwstelsel. Het animale zenuwstelsel regelt de bewuste reacties en de houding en beweging van het lichaam. Het autonome zenuwstelsel regelt voornamelijk de werking van inwendige organen. Dit zijn vaak onbewuste reacties, zoals de regeling van de hartslag, de ademhaling, de vertering, de nierwerking en de verwijding of vernauwing van bloedvaten. Neuronen Het zenuwstelsel bestaat uit neuronen, of zenuwcellen. Een neuron is opgebouwd uit een cellichaam en uitlopers. De cellichamen van zo goed als alle neuronen liggen in, of vlak bij, het centrale zenuwstelsel. De uitlopers zorgen voor de impulsgeleiding. Een uitloper die impulsen naar het cellichaam toe geleidt, heet een dendriet. Een uitloper die impulsen van het cellichaam af geleidt, heet een axon. Om de uitloper van een neuron van het animale zenuwstelsel ligt een myelineschede die bestaat uit de cellen van Schwann. Tussen twee opeenvolgende cellen van Schwann is een ruimte, een insnoering. Om de uitloper van neuronen van het autonome zenuwstelsel ligt geen myelineschede, deze is dan ongemyeliniseerd. We maken onderscheid tussen drie typen neuronen: sensorische neuronen, motorische neuronen en schakelneuronen. De sensorische neuronen geleiden impulsen vanaf de zintuigcellen naar het centrale zenuwstelsel. Motorische neuronen geleiden impulsen van het centrale zenuwstelsel naar spiercellen of kliercellen. Tenslotte geleiden de schakelneuronen impulsen binnen het centrale zenuwstelsel. Ze kunnen impulsen ontvangen van sensorische neuronen en deze doorgeven aan motorische neuronen, of andersom. Ook kunnen ze impulsen ontvangen van en doorgeven aan andere schakelneuronen. De dendrieten en axonen zijn sterk vertakt, waardoor een neuron via de vele synapsen aan de uiteinden van de dendrieten of axonen impulsen kan ontvangen en doorgeven. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 3

5 - Impulsen Door prikkels vanuit de omgeving ontstaan impulsen in de zintuigcellen. Deze impulsen worden via verschillende zenuwen naar de hersenen geleid. De hersenen verwerken de impulsen en reageren hierop door weer impulsen af te geven. Deze impulsen worden weer via de zenuwen naar de spier- en kliercellen geleid. Rustpotentiaal Bij de neuronen in rust heeft de binnenkant van het celmembraan een negatieve elektrische lading ten opzichte van de buitenkant van het celmembraan. Alle neuronen die geen impulsen geleiden hebben ditzelfde verschil in elektrische lading. Deze elektrische lading wordt veroorzaakt door speciale transporteiwitten die zich in het celmembraan van de neuronen bevinden. Deze eiwitten transporteren actief natriumionen de zenuwcel uit en kaliumionen de cel in. Deze transporteiwitten worden daarom ook wel aangeduid met natrium-kaliumpomp. Het transport van de twee verschillende ionen verloopt echter niet even snel. Er gaan per tijdseenheid meer natriumionen de cel uit, dan kaliumionen de cel in. Daarnaast diffunderen sommige getransporteerde ionen weer terug, doordat het celmembraan niet helemaal impermeabel is voor ionen. Echter, kaliumionen diffunderen sneller terug dan natriumionen. Het gevolg van dit snelheidsverschil is dat de concentratie positiefgeladen ionen binnen de cel lager is dan buiten de cel. De binnenzijde van het celmembraan heeft hierdoor dus de negatieve elektrische lading ten opzichte van de buitenzijde. Actiepotentiaal Het voortgeleiden van impulsen berust op een verandering in elektrische lading van het celmembraan. Naast de natrium-kaliumpomp heeft een neuron ook porie-eiwitten. Tijdens de rustpotentiaal zijn deze eiwitten gesloten. Als het ladingsverschil tussen de binnen- en buitenzijde van het celmembraan is afgenomen tot de drempelwaarde, gaan sommige porieeiwitten open. Tevens kunnen er porie-eiwitten open gaan als deze in aanraking komen met neurotransmitters. Neurotransmitters zijn moleculen van een stof die worden gebruikt voor de signaaloverdracht. Naast neurotransmitters, bestaan er ook neuropeptiden. Dit zijn stoffen die als zowel neurotransmitter als hormoon kunnen optreden. Als de poriën zich openen, kunnen de natrium- en kaliumionen de neuron in- of uitdiffunderen. De natrium- en kaliumionen hebben ieder hun eigen porie-eiwitten. De porieeiwitten van de natriumionen gaan echter eerder open, waardoor de ionen de cel in diffunderen. De porie-eiwitten van de kaliumionen zijn nog niet geopend, wat ervoor zorgt dat de binnenzijde van het celmembraan een positieve lading ten opzichte van de buitenzijde krijgt. Vervolgens gaan de porie-eiwitten voor de natriumionen weer dicht, en gaan die van de kaliumionen juist open. De kaliumionen diffunderen naar buiten, waardoor de binnenzijde van het celmembraan weer negatief geladen ten opzichte van de buitenzijde wordt. Daarna sluiten de porie-eiwitten voor de kaliumionen zich weer. 4 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

6 Refractaire periode Wanneer de rustpotentiaal weer bereikt wordt, zijn de natrium- en kaliumionen anders verdeeld over de binnen- en buitenzijde van het celmembraan dan voor de actiepotentiaal. De oorspronkelijke verdeling van de ionen wordt gehandhaafd door de natrium-kaliumpomp. Totdat de normale ionverdeling is bereikt, is het betreffende deel van de neuron niet in staat een nieuwe impuls te geleiden. Deze periode noemt men de refractaire periode. Impulsgeleiding Bij een ongemyeliniseerd axon gaat de impuls min of meer via een golfbeweging langs de axon. Er ontstaat in een deel van het axon een actiepotentiaal die zich door de axon voortbeweegt. Zo wordt de impuls voortgeleid. Bij een gemyeliniseerd axon werken de cellen van Schwann als een soort isolatielaag. Het actiepotentiaal kan zo alleen optreden op plekken van een insnoering. De actiepotentiaal lijkt zo te springen van de ene insnoering naar de volgende. Deze manier van impulsgeleiding noemt men sprongsgewijze impulsgeleiding en is vele malen sneller dan de impulsgeleiding in een ongemyeliniseerd axon. Impulsoverdracht Naast de impulsgeleiding binnen een neuron, moeten de impulsen ook worden overgebracht worden van het ene neuron naar het andere. Dit gebeurt via de synapsen; de uiteinden van de denrieten en axonen. Een synaps heeft een presynaptisch membraan en een postsynaptisch membraan. Een impuls loopt altijd van het presynaptisch membraan naar het postsynaptisch membraan. Wanneer de impuls aankomt bij het presynaptisch membraan, laten synaptische blaasjes moleculen van neurotransmitters los in de synapsspleet. Deze neurotransmittermoleculen gaan zich binden aan receptoreiwitten in het postsynaptisch membraan. Hierdoor gaan poriën in dit postsynaptisch membraan open en worden ionen doorgelaten. Schematische weergaven van een synaps De neurotransmitterstoffen blijven een korte periode in de synapsspleet. In de synapsspleet bevinden zich enzymen die de moleculen van de neurotransmitters snel afbreken. Er is dus een zeer korte tijd waarin de ionen door worden gelaten. Dit moment is de impulsoverdracht. A. Vrijkomen van acetylcholine (neurotransmitter); B. Binding van acetylcholine aan de receptormoleculen Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 5

7 - Lichaamsactiviteit in beeld Om de activiteit in de hersenen en spieren te meten kun je een EEG, EMG en EOG laten maken. De spieren die worden onderzocht bij een EMG zijn de buikspieren en de rugspieren. Bij een EOG worden de oogspieren onderzocht. De informatie van een EEG, EMG en EOG zijn nodig voor een volledig slaaponderzoek. EEG Heel lang was er onduidelijkheid over wat er nou precies gebeurde in onze hersenen tijdens de slaap. Altijd al waren er wetenschappers in geïnteresseerd, zelfs Aristoteles zou er in 340 v. Chr. al over hebben geschreven! Het eerste beetje duidelijkheid kwam in 1924, toen de Duitse zenuwarts Hans Berger er in slaagde de elektrische activiteit van hersenen te registreren. Dit deed hij door bij proefpersonen zilveren plaatjes tussen de haren op de hoofdhuid te Plaatsen van de elektroden plaatsen. Met behulp van primitieve registratieapparatuur slaagde hij er als eerste in om door de huid van de schedel te meten. Hiermee was het EEG (elektro-encefalogram) een feit. EMG Voor een slaaponderzoek wordt niet alleen een EEG gemaakt, dit geeft namelijk te weinig inzicht en informatie. Voor meer informatie wordt ook een EMG gemaakt. Met een EMG (elektro-myogram) kun je de activiteit van de spieren en zenuwen meten. Dit kan op twee manieren: Invasieve techniek; hierbij wordt er met een hele dunne naald in de spier geprikt. De patiënt moet dan de spier ontspannen of juist aanspannen. Bij dit onderzoek wordt de activiteit van de spier omgezet in beeld en geluid. Non-invasieve techniek; hierbij worden er elektrodes op de spieren geplakt die elektrische signalen van de zenuwen en spieren kunnen opvangen. Deze spieren en zenuwen worden geprikkeld met behulp van elektrische schokjes. Deze zorgen er ook voor dat er elektrische signalen ontstaan die weer te meten zijn. Bij het maken van een EMG voor slaaponderzoek wordt er gebruikt gemaakt van de eerste manier. Als de elektrodes worden aangebracht in de spier, kan dit pijn veroorzaken. EOG Er is gebleken dat je tijdens je slaap nog vaak met je ogen beweegt, vooral bij de REM-slaap (zie REM-slaap voor nadere uitleg). Om ook de activiteit van oogbollen te meten kan er een EOG (elektro-oculogram) gemaakt worden. Bij deze meting worden er een tweetal elektrodes naast de buitenste ooghoek geplaatst en twee achter de oren. Door de resultaten van de EEG, EMG en EOG te combineren kan er veel duidelijkheid geschept worden over de slaap van een persoon. Hormoonstelsel Naast het zenuwstelsel heeft het lichaam ook het hormoonstelsel (het endocrien systeem). Het autonome zenuwstelsel en het hormoonstelsel werken nauw samen. De regeling van het autonome zenuwstelsel is sneller dan die van het hormoonstelsel, echter, het effect van hormonen houdt veel langer aan. Het komt er dus op neer dat het zenuwstelsel de snelle, kortdurende processen regelt, en het hormoonstelsel regelt de langzamere, langdurige processen. 6 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

8 Het hormoonstelsel bestaat uit hormoonklieren, ook wel endocriene klieren genoemd. Het hormoonstelsel bestaat onder andere uit de hypofyse, de schildklier, de bijnieren, de hypothalamus, en de epifyse. De hormonen die deze klieren uitscheiden, komen direct in het bloed terecht. Via het bloedvatenstelsel komen de hormonen overal in het lichaam, maar ze zijn niet werkzaam in alle organen. Hormonen hebben alleen invloed op de organen die daar gevoelig voor zijn; de doelwitorganen. De hormonen worden door de lever afgebroken. Daarom worden ze steeds opnieuw geproduceerd. We onderscheiden twee typen hormonen: vetoplosbare en niet-vetoplosbare hormonen. Vanwege de vetachtige stoffen (fosfolipiden) waaruit het celmembraan is opgebouwd, kunnen vetoplosbare hormonen direct door het celmembraan heen. Voor de niet-vetoplosbare hormonen ligt dit ingewikkelder. - Vetoplosbare hormonen Het hormoon kan gemakkelijk de cel in via het celmembraan. Eenmaal in de cel wordt hormoon gebonden aan een receptoreiwit, die zich in het cytoplasma bevindt. Het hormoon vormt samen met het receptoreiwit een hormoon-receptorcomplex. Via poriën in het kernmembraan wordt dit complex de kern in getransporteerd. Daar wordt aan de hand van het DNA-molecuul een mrna-molecuul gevormd. Het mrna-molecuul fungeert als een soort boodschapper die aan de ribosomen doorgeeft dat deze bepaalde eiwitten moeten produceren. De gesynthetiseerde eiwitten zorgen voor bepaalde reacties en activiteiten in het lichaam. - Niet-vetoplosbare hormonen Het hormoon bindt zich aan een specifiek receptoreiwit aan de buitenzijde van het celmembraan. Zo wordt aan de binnenzijde de second messenger gevormd. De second messenger is een stof die ervoor zorgt dat bepaalde enzymen in het cytoplasma worden geactiveerd. Deze enzymen zijn reeds aanwezig in de cel en na activatie zorgen ook zij voor bepaalde reacties en activiteiten binnen het lichaam. Hersenen en slaap Wanneer de hoeveelheid licht afneemt, worden we meestal slaperig. Deze reactie wordt veroorzaakt door allerlei activiteiten in de hersenen. Bij de timing van slaap speelt het zogenaamde circadiane ritme een grote rol. Circadiaan komt van het Latijnse circa, dart ongeveer betekent, en dies, dat dag betekent. Een circadiaan ritme is dus de cyclus van ongeveer een dag. Het netvlies van de ogen (de retina) staan door middel van de oogzenuwen in verbinding met onder andere de suprachiasmatische nucleus (SCN). In de SCN bevindt zich de biologische klok. Bij het invallen van de duisternis gaan impulsen vanaf de ogen naar de SCN. De SCN staat onder invloed van de Raphe nuclei, die in de formatio reticularis liggen. Deze nuclei bevatten zogeheten serotonerge neuronen die de neurotransmitter serotonine afscheiden. Na de prikkeling van de SCN, gaat een impuls vanaf de SCN, via het ruggenmerg, naar de epifyse (pijnappelklier). Door de stimulatie van de epifyse, zal er het vetoplosbare hormoon melatonine worden gesynthetiseerd uit serotonine en vervolgens worden afgegeven aan de bloedbaan. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 7

9 De weg die de prikkels vanaf de ogen afleggen en de stimulatie van de epifyse Voor het afscheiden van serotonine in de Raphe nuclei is hypocretine nodig. Hypocretine is een neuropeptide en wordt geproduceerd in de hypothalamus. Neuronen die hypocretine bevatten, geven impulsen door naar de hersenstam, maar ook naar de Raphe nuclei. In de hersenstam ligt het motorisch systeem: het centrum voor het uitvoeren van spierbewegingen. Wanneer de Raphe nuclei gestimuleerd worden door neuronen die hypocretine bevatten, zullen ze in staat zijn serotonine te synthetiseren. - Het hele lichaam slaapt Een verhoging van de melatonine-productie is voor het lichaam een signaal om zich voor te bereiden op de nacht. Melatonine zorgt voor een daling van de lichaamstemperatuur. Dit is een daling van gemiddeld één graden Celsius. Daarnaast worden de ademhaling en hartslag trager en daalt onze bloeddruk. De productie van de hormonen adrenaline en cortisol neemt af, en de productie van melatonine neemt verder toe; de slaap is ingezet. Adrenaline en cortisol worden vaak de waakhormonen genoemd, en het hormoon melatonine wordt vaak aangeduid met het slaaphormoon. Omdat de bloeddruk gedaald is en de hartslag verlaagd, worden onze organen ook minder goed van bloed voorzien. Je zou dus kunnen zeggen dat tijdens de slaap de stofwisseling op een laag pitje wordt gezet. Gedurende de nacht neemt de concentratie van melatonine weer af. De slaap nadert dan zijn einde. Slaapstadia Op een EEG is dus het golfpatroon van de hersenactiviteit te zien. Aan dat golfpatroon zien we veranderingen gedurende de slaap. Het ene moment verschijnen er trage en grote golven, en op het andere moment zijn de golven snel en klein. Tijdens de slaap doorlopen we een aantal slaapstadia, waarbij de verschillende golftypen een terugkerend patroon tijdens de nacht vormen. Dit wijst dus op verschillen in hersenactiviteit tussen deze stadia. De stadia hebben ieder een eigen, specifieke structuur in het golfpatroon. 8 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

10 Er zijn vijf slaapstadia te onderscheiden. - Slaapstadium 1; Overgangsfase Als we korte tijd met onze ogen dicht of in het donker in bed liggen, is er op het EEG een alfaritme te zien. Er zijn dan grote regelmatige golven te onderscheiden (ongeveer tien golven per seconde), wat kenmerkend is Hersengolven waakstadium voor een ontspannen waaktoestand. Het EMG vertoont een hoge spierspanning en het EOG heeft onrustige golven, immers de ogen bewegen nog. Het alfaritme wordt af en toe onderbroken door bètagolven; dit zijn snelle en onregelmatige golven. Vervolgens vormen zich trage schommelingen op het Hersengolven slaapstadium 1 EOG, die worden veroorzaakt door slingerende bewegingen van de ogen. Dit en een branderig gevoel in de ogen zijn een teken dat de slaap nadert. We bevinden ons in slaapstadium 1, ook wel de overgangsfase tussen waken en slapen genoemd, als de alfagolven voor meer dan de helft verdwenen zijn en plaats hebben gemaakt voor de bètagolven. Ook is op het EMG te zien dat de spierspanning afneemt, wat duidt op ontspanning. Dit slaapstadium is van korte duur; slechts enkele minuten. - Slaapstadium 2 Na de overgangsfase vertoont het EEG hogere golven, die af en toe worden afgewisseld door spoelvormige toenemende en afnemende golfbewegingen; de sigmaspoelen. Tijdens zo n sigmaspoel worden prikkels van buiten én binnen het lichaam het sterkst onderdrukt. Op het EOG is te zien dat de ogen rustig zijn en het EMG vertelt ons dat de spierspanning nog verder is gedaald. De slaap is echter nu nog erg licht. Hersengolven slaapstadium 2 Slaapstadium 2 neemt meer dan de helft van de totale slaaptijd in beslag, dit over de hele slaapduur genomen. - Slaapstadium 3 Tijdens stadium 3 worden de golven op het EEG groter en trager. Deze golven worden deltagolven genoemd. Er worden ongeveer een halve tot drie deltagolven geregistreerd op het EEG. Naast deze golven zijn er ook nog enkele sigmaspoelen te zien. Het EMG laat een lage spierspanning zien en de ogen bewegen niet. Hersengolven slaapstadium 3 - Slaapstadium 4 Op het EEG bestaat nu meer dan de helft van de golven uit deltagolven. Het EMG en EOG vertonen nog steeds een lage spierspanning en onbewegende ogen. Slaapstadium 3 en 4 worden samen, naar het begrip deltagolven vernoemd, deltaslaap ofwel diepe slaap genoemd. Tijdens deze slaapfasen kunnen we alleen nog maar door zeer sterke prikkels worden gewekt. Hersengolven slaapstadium 4 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 9

11 - Slaapstadium 5 De vier hierboven genoemde slaapstadia worden samen ook wel de non-rem-slaap genoemd. Van de nacht brengen we ongeveer driekwart door in deze slaapstadia. De resterende slaaptijd brengen we door in het vijfde slaapstadium; de REM-slaap. Hersengolven slaapstadium 5: REM-slaap REM-slaap Na slaapstadium 4 treden er grote veranderingen op, is te zien op het EEG. De golven worden klein en snel, vergelijkbaar met de golven die te zien waren in stadium 1. Het EMG is aan het begin van stadium 5 gedurende enkele seconden volkomen vlak, wat betekent dat de spieren geheel verslapt zijn. Het EOG laat snelle oogbewegingen zijn. Deze oogbewegingen worden Rapid Eye Movements genoemd, vandaar de naam REM-slaap. Niet alleen het EEG vertoont veranderingen. Na de rust van de diepe slaap, lijkt het dat het lichaam actief wordt. De ademhaling en de hartslag worden onregelmatig en tevens beginnen de bloeddruk en lichaamstemperatuur te schommelen. Het bloed gaat sneller door de hersenen stromen, de oogpupillen verwijden en vernauwen zich en de maag krimpt samen. De hersenactiviteit neemt toe en lijkt op die van slaapstadium 1; de bètagolven. Al deze gegevens wijzen erop dat de slaap minder diep is geworden. REM-slaap vertoont echter tegenstrijdige kenmerken. Enerzijds is er een grote hersenactiviteit, maar anderzijds is de spierspanning zeer laag. De spieren zijn dus juist slap en verlamd. Door deze tegenstrijdigheden wordt de REM-slaap ook wel paradoxale slaap genoemd. - De functie van REM-slaap De functie van de REM-slaap is voor veel wetenschappers nog enigszins onduidelijk. Men denkt dat onze hersenen de REM-slaap gebruikt om informatie en ervaringen die we overdag hebben opgedaan te verwerken. Nuttige gegevens kunnen tijdens dit slaapstadium worden opgeslagen en de overbodige kunnen worden uitgewist. Eén van de redenen waarom bij baby s en kleine kinderen de REM-slaap een groot deel van de slaaptijd inneemt, is waarschijnlijk hun ontwikkeling. Tijdens de REM-slaap kunnen zij dus veel compleet nieuwe ervaringen verwerken. Daarnaast denkt men dat tijdens de REM-slaap de meeste dromen zich afspelen. Dit zijn vaak de meest heldere, fantasierijke en bizarre dromen. Als men wakker wordt gemaakt tijdens een periode van REM-slaap, kan het grootste deel van de mensen hun dromen in geuren en kleuren navertellen. Het is overigens duidelijk geworden dat we ook tijdens de diepe slaap, stadium 3 en 4, dromen. Deze dromen zijn echter minder realistisch en gedetailleerd, en er komen minder emoties bij kijken. Achteraf herinneren we deze dromen vrijwel nooit. Slaapcyclus Per nacht doorlopen we vier- to vijfmaal de stadia 2 tot en met 4. Na slaapstadium 4 volgt een periode van REM-slaap. Deze perioden duren tien tot twintig minuten. Na elke periode van REMslaap komen we weer terecht in slaapstadium 2, en zo begint de slaapcyclus opnieuw. Na de stadia 3 en 4 volgt weer een periode van REM-slaap. De vier tot vijf van deze slaapcycli per nacht lopen vloeiend in elkaar over, waarbij elke cyclus 80 tot 110 minuten duurt. Deze cyclische reeks van de verschillende slaapstadia is kenmerkend voor de slaap bij mens en dier. 10 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

12 2. Wat is er fout bij narcolepsie? Hypocretine Bij narcolepsie patiënten mist de neuropeptide hypocretine. Deze stof werd ontdekt in 1998 en wordt geproduceerd in het laterale en achterste gedeelte van de hypothalamus. Eerst werd gedacht dat het de eetlust stimuleerde, maar later werd ook ontdekt dat het een belangrijke rol speelt bij het slaap- waakritme. Hypocretine is ook nodig voor het afscheiden van serotonine in de Raphe nuclei. Als er geen hypocretine wordt afgescheiden werkt het motorisch systeem, dat zorgt voor het uitvoeren van spierbewegingen, niet goed. Dit zorgt dus voor spierverslappingen, kataplexie, een symptoom van narcolepsie. De neuropeptide wordt geproduceerd door zenuwcellen, maar uit onderzoek blijkt dat een deel van deze zenuwcellen bij narcolepsiepatiënten verloren zijn gegaan. Ze zijn dus niet goed in staat hypocretine te produceren, waardoor hun hele slaap- waakritme compleet in de war raakt. Deze cellen gaan verloren doordat het lichaam ze aanvalt. Narcolepsie is een auto-immuunziekte. Auto-immuunziekte Als het immuunsysteem goed werkt wordt deze alleen actief als er lichaamsvreemde cellen, indringers, in het lichaam zijn. Het immuunsysteem gaat antistoffen produceren tegen deze cellen en deze antistoffen breken de indringers af. Bij een auto-immuun ziekte ziet het afweersysteem het verschil niet meer tussen lichaamseigen en lichaamsvreemde cellen. Het immuunsysteem ziet lichaamseigen cellen aan voor indringers en gaat antistoffen produceren om deze cellen te 'vernietigen'. Bij een auto-immuun ziekte werkt je immuunsysteem tegen jou. Je wordt ziek omdat je lichaam je tegen jezelf beschermt, je bent immuun voor jezelf (autos = zelf). Er zijn twee verschillende soorten auto-immuun ziekten: Orgaanspecifieke auto-immuun ziekte; hierbij is één soort orgaan aangedaan Gegeneraliseerde auto-immuun ziekte; hierbij is het hele lichaam aangedaan Narcolepsie is een gegeneraliseerde auto-immuun ziekte. De ontdekking dat narcolepsie een auto-immuunziekte is maak het behandelen ook een stuk gemakkelijker. Tot nu toe werden alleen de symptomen behandeld, omdat de oorzaak niet bekend was. Patiënten kregen amfetamines (in de volksmond ook wel speed genoemd) om overdag wakker en fris te blijven en GHB (gammahydroxyboterzuur) voor s nachts. Dit zijn echter middelen die tegenwoordig geen goede naam hebben en bovendien ook verslavend kunnen zijn. Dit is bij deze patiënten groep echter niet het grootste gevaar, omdat in de praktijken deze medicijnen niet echt voor (verslavings)problemen zorgen. Mensen met narcolepsie gebruiken amfetamine en GHB om iets frisser te zijn. Deze mensen zitten qua frisheid en alertheid op een niveau onder nul, bij wijze van spreken. Door het deze middelen komen zij weer op een niveau boven de nul. Mensen zonder narcolepsie hebben een niveau van boven de nul en krijgen door de middelen een niveau van ver boven de nul. Dit zorgt er voor dat mensen met narcolepsie minder vatbaar zijn voor de verslaafdheid van amfetamine en GHB. Door het gebruik van deze medicijnen, al van jongs af aan, is het mogelijk om een echt leven op te bouwen: een carrière beginnen en relaties aangaan. Dingen die normaal niet mogelijk zijn voor narcolepsiepatiënten. Het allerbeste zou natuurlijk zijn om de oorzaak van alle problemen aan te pakken, voordat het lichaam te veel hypocretine-producerende zenuwcellen en hypocretine cellen heeft afgebroken. Hier wordt wel onderzoek naar gedaan, maar hier is tot nu toe nog niets voor gevonden. In maart 2010 is ontdekt dat narcolepsie een auto-immuun ziekte is. Na deze ontdekking is men natuurlijk verder onderzoek gaan doen om te kijken wat er nog meer ontdekt kon worden. Er is toen ontdekt dat een specifiek HLA-type beschermt tegen narcolepsie. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 11

13 HLA (humane leukocytenantigeen) Humane leukocytenantigeen zijn antigenen die op alle lichaamscellen, behalve de rode bloedcellen, aanwezig zijn. De naam komt van de leukocyten (de witte bloedcellen), omdat de HLA voor het eerst op de witte bloedcellen waren ontdekt. Later werden ze ook op andere lichaamscellen ontdekt. Het HLA-systeem vormt samen met receptoreiwitten het MHC-systeem (Major Histocompatibility Complex). Het HLA-systeem is een erfelijk systeem dat er voor zorgt dat lymfocyten lichaamseigen cellen onderscheiden van lichaamsvreemde cellen. Er zijn twee typen in het HLA-systeem: MHC-I eiwitten presenteren eigen eiwitten, maar ook in de cel gemaakte antigenen. Als deze antigenen worden herkend door T-killercellen (cytotoxische T-cellen), worden deze antigenen gedood (dit heet apoptose) MHC-II eiwitten komen voor op B-lymfocyten en macrofagen. Als een macrofaag een indringer heeft gefagocyteerd en gelyseerd, presenteert hij antigenen van de ziekteverwekker die door endocytose zijn opgenomen in de cel op het MHC-II. T-helpercellen kijken dan of hun antigeenreceptor past en als dat zo is zullen de B-cellen er voor zorgen dat er antistoffen worden geproduceerd die werken op het specifieke antigeen. Receptoreiwitten zijn eiwitten die op de membramen van alle lichaamscellen zitten. Deze eiwitten zijn specifiek en uniek voor iedere persoon en iedere cel. Deze receptoreiwitten worden na transplantatie of transfusie in een in een ander lichaam herkend als antigeen (stof die de vorming van een antistof oproept). Daarom is het ook zeer belangrijk om te weten welke HLA-antigenen je hebt als je een transplantatie ondergaat, want de antigenen van de gever en ontvanger moeten zoveel mogelijk met elkaar overeenkomen. Als dit niet zo is, kan het zijn dat het getransplanteerde orgaan weer wordt afgestoten door het lichaam. Dit noemen we HLA-matching. Bij veel ziekten is aangetoond dat het hebben (of missen) van een bepaalde HLA-antigeen de kans op het krijgen van die ziekte vergroot of verkleind. Dit is bij narcolepsie ook het geval. Alle narcolepsie patiënten bezitten het HLA-type HLA-DQB1*0602, dit type kan een teken zijn voor verandering in de slaap. Echter, ook 15-20% van de mensen zonder narcolepsie bezitten dit type. Hieruit kun je de conclusie trekken dat de aanwezigheid van dit specifieke HLA-type wel nodig is, maar er niet in zijn eentje voor kan zorgen dat een persoon narcolepsie krijgt, want nog te veel 'gezonde' mensen bezitten dit HLA-type ook. Er is toen onderzoek gedaan met 900 narcolepsie patiënten en 1200 gezonde mensen, hiervoor hebben onderzoekers het volledige menselijke genoom gescand. De onderzoekers kwamen tot de ontdekking dat het HLA-type HLA-DQB1*0603 juist beschermd tegen narcolepsie. Slechts 0,2% van de narcolepsie patiënten bezit dit type, tegenover 10,4% bij gezonde mensen. Verder zijn er nog meer allelen die meedragen aan de ontwikkeling of tegengaan van narcolepsie. Het HLA-type HLA-DQB1*0301 zorgt er voor dat iemand vatbaarder wordt voor de ziekte en HLA-DQB1*0601 en HLA-DQB1*0501 gaan de ontwikkeling van narcolepsie alleen maar tegen. Over de laatste drie genoemde HLA-types zijn geen cijfers/percentages bekend. Het HLA-systeem in ons lichaam is heel belangrijk voor het in gang zetten van het afweersysteem. De ontdekking dat er een HLA-type is dat je beschermt tegen narcolepsie rijmt heel goed met de ontdekking dat narcolepsie een auto-immuun ziekte is. 12 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

14 3. Wat zijn de symptomen van narcolepsie? Narcolepsie is een zeldzame stoornis, maar het vaststellen van deze stoornis zou redelijk eenvoudig moeten zijn vanwege de unieke combinaties van symptomen. Vrijwel alle narcolepsiepatiënten heeft last van toenemende slaapneiging overdag, en een continu slaperig gevoel, alsof men een aantal nachten niet of weinig heeft geslapen. Door deze toename van vermoeidheid, kunnen er korte slaapperiodes ontstaan van ca. 10 tot 30 minuten. Deze periodes komen meestal voor in rustige omstandigheden, maar ook bij passieve bezigheden, zoals vervelend of saai zittend werk, en ook in de trein of auto. Naast de neiging om overdag te slapen (hypersomnie), heeft een zeer groot deel van de patiënten s nachts een zeer oppervlakkige en onrustige slaap, waarbij ze vaak wakker worden. Men kan om de één of twee uur wakker worden, en dit herhaalt zich dan verscheidene keren per nacht. Tevens ligt de persoon vaak lange periodes van één tot twee uur wakker. De slaap kan ook nog verstoord worden door angstdromen en plotselinge, onwillige lichaamsbewegingen. Kataplexie Kataplexie is een kortdurende, plotselinge spierverslapping na aanleiding van intense emoties, zoals woede, lachen, schrik of andere opwinding. Men kan aanvallen hebben die op een deel van de spieren betrekking hebben, zogeheten partiële aanvallen. Daarnaast bestaan er complete aanvallen, waarbij er verslapping ontstaat bij alle skeletspieren. Kataplexie is te zien als een ongewone, en zeer korte periode van REM-slaap, in de waaktoestand. De duur van een dergelijke periode is ongeveer 30 seconden en er kunnen zich meerdere aanvallen voordoen op een dag. Aanvallen beginnen zeer plotseling, maar zijn niet meteen maximaal wat betreft verslappingen. Daardoor heeft de persoon nog de mogelijkheid zich ergens aan vast te grijpen, en ontstaan er zelden ernstige verwondingen. Slaapparalyse Zoals eerder uitgelegd begint de slaap normaal gesproken met vier stadia die samen de non-remslaap vormen. Daarna volgt de REM-slaap. Bij narcolepsie kan echter voorkomen dat de REM-slaap zich voordoet kort na of direct bij het inslapen. Dit noemt met SOREMP (Sleep Onset REM Period). De plotselinge overgang van het waakstadium naar de REM-slaap ziet men als een soort slaapverlamming (slaapparalyse). De persoon is zich geheel bewust van de omgeving, maar hij kan zich niet bewegen. Dit verschijnsel kan zeer beangstigend zijn voor de patiënt. Hypnagoge hallucinaties Tijdens een periode van SOREMP kunnen extreem levendige droombeelden optreden. Deze droombeelden zijn bijna niet te onderscheiden van de werkelijkheid. Tijdens de dromen is de persoon volledig in staat te horen en voelen, wat een beangstigend en tevens bedreigend gevoel geeft. Deze hypnagoge hallucinaties komen voor in een periode van niet langer dan enkele minuten tot maximaal toen minuten. De persoon kan hier niet alleen s nachts last van hebben, maar ook tijdens het in slaap vallen overdag. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 13

15 Nevenklachten Naast de hierboven beschreven klachten/symptomen die bij een groot deel van de patiënten voorkomen, zijn er andere klachten die niet specifiek iets met narcolepsie te maken hebben, maar toch vaak geconstateerd worden. - Automatisch gedrag Wanneer de patiënt zeer vermoeid is, vertoont hij soms automatisch gedrag. Men verricht dan allerlei handelingen zonder er daadwerkelijk bij stil te staan wat men doet. Zodoende kan men naderhand niet meer exact herinneren wat men gedaan heeft. - Concentratie- en geheugenstoornissen Patiënten vermelden ook vaak dat ze een slecht geheugen hebben, of last hebben van blackouts. Daadwerkelijk geheugenverlies bij narcolepsiepatiënten heeft men nooit kunnen bewijzen. Men denkt echter dat het hier gaat op stoornissen in het inprenten van informatie. Dit verschijnsel is te wijten aan het onvermogen voldoende aandacht vast te houden. - Problemen met het gezichtsvermogen Het toenemen van de slaperigheid zorgt vaak ook voor problemen bij het zien. Patiënten hebben vaak last van dichtvallende oogleden en wazig of dubbel zien. 14 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

16 4. Hoe wordt de diagnose gesteld? De diagnose stellen is redelijk eenvoudig wanneer men alle symptomen van narcolepsie vertoont. Echter, 10 tot 25 procent van de patiënten met narcolepsie heeft alle vier de hoofdsymptomen; overmatige slaperigheid overdag, kataplexie, slaapparalyse en hypnagoge hallucinaties. De meeste patiënten vertonen alleen de eerste twee genoemde symptomen. Toch zijn er een aantal test waarmee uitsluitsel kan worden gegeven. Er zijn twee soorten tests: de invasieve test en de polysomnografische tests. Invasieve tests houden in het algemeen in dat de test wordt uitgevoerd door middel van een medisch instrument dat het lichaam in wordt gebracht. Bij de polysomnografische tests worden de hersenactiviteit, zenuw- en spierfuncties, maar ook ademhalingsfrequentie continu gemeten tijdens de slaap. Invasieve test De invasieve test met betrekking tot het diagnosticeren van narcolepsie is een bloedtest. Er zal een bloedmonster worden afgenomen bij de patiënt. Het bloed zal dan worden getest op het al dan niet voorkomen van bepaalde HLA-typen. Polysomnografie Tijdens een polysomnografie worden een aantal functies gemeten, wetende de elektrische activiteit van de hersenen (EEG), de elektrische activiteit van het hart (ECG), de borst-buik ademhaling en de mond-neus ademhaling, het zuurstofgehalte in het bloed en de elektrische activiteit van de spieren (EMG). Vaak wordt een dergelijk onderzoek afgenomen gedurende een nacht. De patiënt gaat dan naar een slaapcentrum, waar hij/zij de benodigde elektroden krijgt opgeplakt op het hoofd de hals, het gezicht, de benen en de borst. De laborant spreekt met de patiënt af hoe laat deze gaat slapen. Het daadwerkelijke onderzoek start, zodra de patiënt de slaap aanvangt. Anamnese Voordat echter naar de objectieve tests wordt gegrepen, vindt er eerst een gesprek plaats tussen de patiënt en de specialist. Voor het kunnen stellen van een goede diagnose is het verhaal van de kant van de patiënt een belangrijk aspect. Dit verhaal, de anamnese, bestaat uit de antwoorden op een aantal vragen. Globaal genomen komen de volgende vragen voor: Wat is de klacht? Hoe lang bestaan de klachten al? Heeft de stoornis te maken met inslapen of doorslapen? Hoe laat gaat iemand naar bed, hoe lang duurt het om in slaap te vallen, hoe laat staat hij op en hoe vaak en hoe lang is hij tussendoor ongewenst wakker? Is er sprake van een onregelmatige levensstijl, jetlag of ploegendiensten? Wat voor een invloed hebben de klachten op het dagelijks functioneren? Heeft de patiënt depressieve klachten? Heft de patiënt van slaperigheid overdag? Vertoont de patiënt vreemd gedrag tijdens de slaap? Ontwaakt de patiënt uit nare dromen? Welke medicijnen gebruikt hij? Naast deze vragen, moet de patiënt vaak ook een slaaplogboekje bijhouden. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 15

17 5. Welke factoren van buitenaf zijn van invloed bij narcolepsie? Veel factoren kunnen van invloed zijn om de frequentie van de narcolepsie aanvallen om het optreden van symptomen. Werkroosters Er bestaan banen waarin je ook s nachts moet werken. Deze onregelmatige werktijden kunnen bij gewone mensen ook al voor slapeloosheid zorgen. Dit is bij mensen met narcolepsie nog net een stapje erger, omdat deze mensen sowieso al last hebben van slapeloosheid. Onregelmatige werkroosters zorgen er voor dat de narcolepsie aanvallen stijgen in frequentie. Verminderde weerstand Narcolepsie is een auto-immuun ziekte; onze afweer gaat dus tekeer tegen onze lichaamseigen cellen en breekt ze af. Als onze weerstand verminderd is, functioneert ons afweersysteem niet optimaal. Voor de meeste mensen is dat niet goed, want lichaamsvreemde cellen kunnen dan minder goed aangepakt worden, maar voor mensen met narcolepsie is dit juist goed. Hierdoor worden namelijk de cellen die hypocretine produceren niet afgebroken en hebben ze dus minder last van narcolepsie aanvallen. Onze weerstand kan verzwakken door stress of ziekte. Het is voor een narcolepsie patiënt dus gunstig om een verzwakte weerstand te hebben, tenzij er natuurlijk een virus binnendringt, want dan kun je toch nog goed ziek worden. Sterke emoties Bij sterke emoties, dan moet je denken aan grote woede of de slappe lach, gebeurt er bij mensen die niet lijden aan narcolepsie helemaal niets. Bij mensen met narcolepsie is dat meestal ook zo, maar het kan gebeuren dat ze last krijgen van kataplexie, plotselinge spierverlamming. Deze aanvallen duren maar kort, maar toch zijn ze als beangstigend te ervaren. Levensstijl Door het doen van dutjes kun je voorkomen dat je op de meest rare momenten in slaap valt. Je bent eigenlijk de aanvallen voor. Je bent alerter en de frequentie aanvallen neemt af. Daarnaast zorgt het eten van lichte maaltijden op meerdere momenten ook voor dat de narcolepsie-aanvallen in frequentie afnemen. Hersentumor Er is onderzoek gedaan naar patiënten met hersentumoren. Voordat de hersentumor was geconstateerd waren er geen symptomen bekend van narcolepsie, de patiënt had nergens last van. Met deze hersentumor hadden de patiënten wel last van alle symptomen die bij narcolepsie horen. Na het verwijderen van de tumor had de patiënt nergens meer last van. Het is heel bijzonder dat een hersentumor op zichzelf voor alle symptomen kan zorgen, zonder enige genetische oorzaak. Deze patiënt heeft dus geen last van negatieve HLA-types, maar heeft narcolepsie doordat de hersentumor daarvoor zorgt. Vooral hersentumoren bij het derde ventrikel, de hypothalamus, zorgen voor narcolepsie. 16 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

18 6. Is narcolepsie erfelijk? In de vorige deelvraag zijn een aantal omgevingsfactoren genoemd die de frequentie van narcolepsie aanvallen en aanvallen van symptomen kunnen vergroten. Narcolepsie heeft echter ook nog een erfelijkheidsfactor, dit heeft te maken met de HLA-types. Kans In een bevolkingsonderzoek is naar voren gekomen dat in Amerika en in West-Europa 0,02-0,06% van de mensen aan narcolepsie/kataplexie lijdt. Bij minstens 90% van de patiënten gaat het om een sporadische vorm van narcolepsie die veroorzaakt worden door een bepaalde mutatie of combinatie van genetisch materiaal. In minder dan 10% van de gevallen komt het voor in familiesi. Uit vier onderzoeken die zijn uitgevoerd tussen 1982 en 1997 is naar voren gekomen dat de kans om narcolepsie/kataplexie te krijgen in eerstegraads familiebanden heel klein is, slechts 0,9-2,3%. Toch is die 10 tot 40x hoger dan prevalentie in de algehele bevolking die onderzocht is. In 1998 is ontdekt dat de kans om een verzwakte vorm van narcolepsie te krijgen in eerste- of tweedegraads familiebanden daarentegen een heel stuk groter is: 10-30%. Een verzwakte vorm van narcolepsie betekent dat je vaak dutjes doet gedurende dag, of een gefragmenteerde slaap hebt. Narcolepsie in verschillende generaties van een familie is heel zeldzaam. Over het algemeen komt narcolepsie in de familie in minder dan twee gevallen voor. HLA-typering In dat zelfde onderzoek in 1998 is ontdekt dat verwanten van narcolepsiepatiënten met hetzelfde HLA-typering (HLA-DQB1*0602), bijna nooit narcolepsie ontwikkelen. Deze typering heeft dus een lage voorspellende waarde, wat ontdekt is in Dit onderzoek is uitgevoerd onder gezinnen met een familielid dat narcolepsie heeft, uit dit onderzoek kwam naar voren dat het maar weinig gebeurt dat het HLA-type overgedragen wordt op verdere familiebanden. Identieke tweelingen Er is onderzoek gedaan naar patiënten met narcolepsie die onderdeel zijn van een monozygote tweeling (identieke tweelingen). Uit dit onderzoek bleek dat bij slecht 25-31% van de gevallen beide personen narcolepsie hebben. Dit is verwonderlijk, omdat het HLA-type wel overerft. De enige conclusie die dan getrokken kan worden is dat de omgevingsfactoren zoals eerder genoemd, ziekte en verschillen in de ontwikkeling van de personen van zeer grote invloed zijn. Deze verschillen tussen de personen zorgen ervoor dat de ene 'helft' van de tweeling het wel krijgt en de andere helft niet. Narcolepsie wordt dus wel degelijk erfelijk overgedragen, maar de omgevingsfactoren zijn ook heel sterk van invloed. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 17

19 7. Is narcolepsie te genezen? Nee, narcolepsie is niet te genezen. Beter gezegd: narcolepsie is vooralsnog niet te genezen. Onderzoek naar deze slaapstoornis is in volle gang. De kans bestaat dat in de toekomst een middel beschikbaar is om narcolepsie te verhelpen. In de tussentijd zijn er wel behandelmethodes beschikbaar gekomen. Bij deze behandelingen worden de verschillende symptomen onderdrukt of weggenomen. Dit vermindert dus alleen de klachten, en geneest niet. Medicijnen en een aangepast leefritme kunnen voor verbetering zorgen. Verandering van gedrag en leefritme De overmatige slaperigheid overdag kan worden aangepakt door veranderingen in het dagritme van de patiënt. Men kan een aantal dutjes, ca. 10 tot 15 minuten, gedurende de dag doen. Dit heeft vaak als resultaat dat de volgende 1 à 2 uur zich een licht herstel voordoet. Deze gedragsaanpassing kan echter vaak niet rekenen op ondersteuning van de directe, sociale omgeving van de patiënt en zijn/haar werkgever. Daarnaast is het instellen van een vast, regelmatig slaap/waak patroon een manier om de klachten onder controle te houden, ofwel te verminderen. Medicijnen Het is echter vaak het geval dat alleen aanpassingen van het gedrag en het leefritme niet voldoende effect heeft. Er moet dan gebruik worden gemaakt van medicijnen om bijvoorbeeld de slaapaanvallen overdag te verminderen. - Psychostimulantia De zogenaamde psychostimulantia zorgen voor een verbeterde activatie van het centrale zenuwstelsel. Door het gebruik van deze middelen wordt de geestelijke alertheid en waakzaamheid verhoogd. Enkele voorbeelden van deze middelen zijn amfetamine, andere amfetamineachtige stoffen en modafinil. Amfetamine en andere amfetamineachtige stoffen stimuleren de afgifte van o.a. serotonine, en blokkeren de afbraak hiervan. Echter, deze psychostimulantia hebben een zeer breed werkingsgebied. Dit betekent dat er veel ongewenste bijwerkingen voorkomen. Ze hebben een schadelijk effect op het hart. Daarnaast komen er allerlei schadelijke stoffen in het spijsverteringsstelsel terecht, waardoor ze de stofwisseling nadelig beïnvloeden. Naast de bijwerkingen treedt ook vaak tolerantie voor deze psychostimulantia op. Amfetamine wordt ook gebruikt als drug, beter bekend onder de naam speed. Bij lang gebruik zal er verslaving op kunnen treden. Door deze tolerantie voor de stof, verliest het medicijn zijn werking. Het verhogen van de dosis kan dan op den duur niet effectief meer zijn. Sinds een aantal jaar is er een nieuw middel gevonden tegen de overmatige slaperigheid. Dit medicijn, modafinil, is het eerste middel zonder amfetamine. Modafinil is goedgekeurd als medicijn voor narcolepsiepatiënten. De exacte werking van modafinil is nog niet duidelijk. Wel is bekend dat modafinil niet zorgt voor een algemene activatie van het centrale zenuwstelsel, zoals de amfetamines doen. Uit de meest recente onderzoeken blijkt dat modafinil o.a. neuronen activeert die hypocretine bevatten. De bijwerkingen voor dit medicijn zijn aanzienlijk minder ernstig. Bijwerkingen kunnen zijn hoofdpijn, duizeligheid, nerveusiteit, hyperactiviteit, maar ook slapeloosheid gedurende de nacht. Daarnaast ontwikkelt de gebruiker geen tolerantie voor modafinil, en is het middel veilig voor langdurig gebruik. 18 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

20 Voor de behandeling van overmatige slaperigheid overdag wordt ook methylfenidaat gebruikt, beter bekend onder de merknaam Ritalin. We kennen dit middel voor de behandeling van ADHD. Methylfenidaat heeft een korte werkingsduur. Zodoende gebruiken veel narcolepsiepatiënten dit middel alleen wanneer ze er behoefte aan hebben. De hierboven genoemde medicijnen hebben alleen een effect op de overmatige slaperigheid, maar weinig of helemaal niet op kataplexie, hypnagoge hallucinaties en slaapparalyse. - Medicijnen ter behandeling van kataplexie-aanvallen Ongeveer 40 tot 50 jaar geleden werden de middelen imipramine (Tofranil) en desmethylimipramine (Petrofan) gebruikt als behandeling voor narcolepsie. Imipramine en desmethylimipramine zijn beide anti-depressiva die tevens kataplexie onderdrukken. Imipramine werkt zeer effectief tegen kataplexie-aanvallen, slaapparalyse en hypnagoge hallucinaties, maar niet tegen slaapaanvallen. Desmethylimipramine heeft hetzelfde effect als imipramine, maar veroorzaakt minder ongewenste bijwerkingen dan imipramine. De bijwerkingen kunnen voornamelijk bestaan uit hartritmestoornissen. Tegenwoordig worden andere anti-depressiva gebruikt tegen kataplexie. De werking van deze medicijnen berust op het tegengaan van de heropname van serotonine. - Medicijnen ter behandeling van hypnagoge hallucinaties en slaapparalyse Onderdrukking van hypnagoge hallucinaties en slaapparalyse kan worden veroorzaakt door gebruik van anti-depressiva. Aangezien deze twee symptomen voorkomen bij de REM-slaap direct aan het begin van de slaap (SOREM-slaap), kunnen ze bestreden worden door onderdrukking van de REM-slaap. Dit effect hebben een aantal anti-depressiva. Daarnaast werkt gamma-hydroxybutyrate (GHB) goed om de hypnagoge hallucinaties en de slaapparalyse te onderdrukken. Het precieze werkingsmechanisme van GHB met betrekking tot narcolepsie is nog niet bekend. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 19

21 Praktisch onderzoek: Inleidend Om de hoofdvraag volledig te kunnen beantwoorden, hebben we een praktisch onderzoek gedaan, bestaande uit een enquête onder narcolepsiepatiënten. In deze enquête hebben we vragen voorgelegd die betrekking hebben op de symptomen die voorkomen, de diagnose en de eventuele behandeling, maar ook vragen over de invloed van narcolepsie op het leven van de patiënt in het bijzonder en op die van hun naaste omgeving. Doel Ons doel met dit praktisch onderzoek is kennis krijgen over de individuele beleving van de narcolepsiepatiënten. Het gaat hier dan voornamelijk om eventueel voorkomende psychische en sociale problemen. In dit onderzoek richten we ons dan dus meer op de maatschappelijke kant van de ongemakken die narcolepsie met zich meebrengt dan de wetenschappelijke kant. Methode Hier beschrijven we de werkwijze van ons onderzoek. - Voorbereidend Als voorbereiding op ons onderzoek hebben we een minimaal aantal deelnemers van 10 vastgesteld. Vervolgens hebben wij in overleg met de organisatie NVN (Nederlandse Vereniging voor Narcolepsie) een oproep voor narcolepsiepatiënten geplaatst op hun internetsite. Uiteindelijk hebben we 13 reacties gekregen. - De enquête De enquête bestaat uit drie onderdelen: een algemeen deel, een deel over de invloed van narcolepsie, en als laatste leggen wij dé hamvraag voor. We zullen de drie onderdelen kort behandelen. Zie voor de volledige enquête [Bijlage 1] De enquête. - Algemeen De vragen in dit deel bestaan uit zeer algemene vragen over geslacht, leeftijd, en uit de vraag of degene werkend, scholier/student of geen van beide is. Daarnaast worden er vragen gesteld over de klachten, de diagnose en eventuele behandeling(en), en ook over de bekendheid van de slaapstoornis. - Invloed van narcolepsie In dit deel wordt er gevraagd naar invloeden van narcolepsie. Dit is weer onder te verdelen in twee delen: de invloed op zijn/haar eigen leven en op dat van iemand uit de (naaste) omgeving. Onder het deel invloed op het eigen leven, gaat het over hoe sterk narcolepsie het dagelijks leven beïnvloed, en over de mogelijke veranderingen van hun toekomstplannen. Daarnaast wordt er gevraagd of ze angst hebben bepaalde dingen te doen. Bij het andere deel over de invloed op de naaste omgeving, wordt er gevraagd naar de reacties van gezins- en/of familieleden, eventuele collega s en vrienden; of deze begrijpen wat ze doorgaan, begrip tonen en geaccepteerd hebben dat zij deze stoornis hebben. - De belangrijkste vraag Uiteindelijk werken we toe naar de belangrijkste vraag van het gehele onderzoek; de acceptatie van de slaapstoornis narcolepsie. 20 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

22 - Het verwerken Wanneer we genoeg reacties hadden gekregen, zijn we de resultaten gaan bekijken en verwerken. Hierbij zijn we eerst per vraag te werk gegaan, om vervolgens verbanden tussen de vragen te kunnen leggen. We maken van een aantal aspecten een overzicht door middel van grafieken en/of tabellen. Andere uitkomsten moeten we verwoorden. - Een conclusie trekken Als de resultaten verwerkt zijn, beginnen we met het formuleren van een conclusie. Voor deze conclusie gebruiken we niet alleen de resultaten van het praktische onderzoek, maar ook die van het literatuuronderzoek, die we behandeld hebben in de deelvragen. Tevens vormt de conclusie het uiteindelijke antwoord op de hoofdvraag. Resultaten Als eerst zijn de resultaten per vraag hieronder te vinden. Zie voor de ruwe resultaten [Bijlage 2] De resultaten. - Algemeen De resultaten voor het onderdeel Algemeen. Wat is uw geslacht? 46% Man Vrouw 54% Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 21

23 Wat is uw leeftijd? < 10 jaar jaar jaar jaar jaar > 50 jaar Wat is uw situatie? 15% 39% 46% Werkend Scholier/student Geen van beide Op welke leeftijd begonnen de klachten? De gemiddelde leeftijd van de deelnemers wanneer de klachten begonnen is 17,8 jaar. Hoe lang had u klachten voordat de diagnose narcolepsie werd gesteld? Het gemiddeld aantal jaren voordat de deelnemer werd gediagnosticeerd met narcolepsie is 6,1 jaar. Hierbij zitten uitschieters van 0,5 jaar tot 30 jaar. 22 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

24 Was u al bekend met de slaapstoornis narcolepsie, voordat deze diagnose bij u werd gesteld? 23% Ja, ik wist wat de slaapstoornis inhield. 54% 23% Ja ik had eerder van de term gehoord, maar wist nooit wat het precies inhield. Nee, de slaapstoornis was volledig onbekend voor mij. Door welke instelling is de diagnose gesteld? 8% Een slaapcentrum 46% 46% De afdeling neurologie in een ziekenhuis Anders Er is één deelnemer die aangaf door een andere instelling te zijn gediagnosticeerd; namelijk door dr. Lammers, neuroloog en deskundige op het gebied van narcolepsie, van het Leids Universitair Medisch Centrum. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 23

25 Vond u dat u serieus werd genomen door de artsen? 31% Ja Nee 69% Het grootse deel van de deelnemers vond gehoor bij een arts. Al was er wel een deelnemer die vermeldde dat dit voornamelijk kwam, doordat deze zelf alles wat betreft zijn klachten precies had bijgehouden. Echter, de deelnemers die vonden dat ze niet serieus werden genomen, geven aan dat ze niet geloofd werden of dat de betreffende artsen niet wisten wat de symptomen te betekenen hadden. Ook werd aangegeven dat er artsen zijn die er enigszins lacherig over doen, of de ernst van de symptomen wegwuiven; de patiënt zou zich aanstellen. Welke symptomen komen bij u voor? Hypersomnie Kataplexie Slaapparalyse Hypnagoge hallucinaties 6 5 Automatisch gedrag 4 4 Concentratie- en geheugenstoornissen 2 Problemen met het gezichtsvermogen 0 24 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

26 Van welk van de aangekruiste symptomen bij de vraag hiervoor heeft u het meest last? Elke deelnemer heeft het meest last van de slaapaanvallen overdag (hypersomnie). Daarnaast is op te merken dat veel van de deelnemers de symptomen van concentratie- en geheugenstoornissen, automatisch gedrag en problemen met het gezichtsvermogen toeschrijven aan de overmatige slaperigheid overdag. Wordt u behandeld voor uw symptomen? 23% 77% Ja Nee Door wat voor een instelling wordt u behandeld? Van de 13 deelnemers worden dus 10 behandeld voor de symptomen. Van deze 10 deelnemers hebben we het volgende resultaat voor deze vraag. 10% 30% Een slaapcentrum De afdeling neurologie in een ziekenhuis Anders 60% De deelnemer die door een andere instelling wordt behandeld, geeft aan dat dit gebeurt door dr. Lammers. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 25

27 Waar bestaat de huidige behandeling uit? Van de 13 deelnemers worden dus 10 behandeld voor de symptomen. Van deze 10 deelnemers hebben we het volgende resultaat voor deze vraag Medicijnen Aangepassing(en) in leefritme 2 0 De helft heeft dus naast de medicijnen ook het advies gekregen aanpassingen te maken in zijn/haar leefritme. Is uw huidige behandeling voldoende? Van de 13 deelnemers worden dus 10 behandeld voor de symptomen. Van deze 10 deelnemers hebben we het volgende resultaat voor deze vraag. 30% 70% Ja Nee Waarom wordt u niet behandeld? Van de 13 deelnemers worden dus 3 niet behandeld voor de symptomen. Van deze 3 deelnemers hebben we het volgende resultaat voor deze vraag. Al deze deelnemers geven aan medicatie te ontvangen, of binnenkort te krijgen. Eén van hen vermeldt dat ze wel medicijnen heeft, maar niet meer onder controle staat van een arts of instelling. 26 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

28 - Invloed van narcolepsie De resultaten voor het onderdeel Invloed van narcolepsie. Hoe sterk beïnvloeden de symptomen uw dagelijks leven? Dit wordt aangegeven op een schaal van 1 tot 5. Daarbij is 1 helemaal niet en 5 zeer sterk Was het nog mogelijk voor u uw werk/studie/school te blijven doen? 31% Ja Nee 69% Voor 9 deelnemers was het mogelijk te blijven werken, studeren of anders school te volgen. Echter, het overgrote deel geeft aan dat dit niet makkelijk is. Vaak worden roosters aangepast, of speciale regelingen getroffen met school. Helaas is er ook een aantal van 4 die moesten stoppen met werken en nu in de ziektewet zitten, of die moesten afhaken op school. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 27

29 Heeft u uw toekomstplannen moeten aanpassen, nadat bij u de diagnose was gesteld? 62% 38% Ja Nee Welke plannen moest u opgeven of aanpassen? Van de 13 deelnemers hebben dus 5 hun toekomstplannen moeten aanpassen. Van deze 5 deelnemers hebben we het volgende resultaat voor deze vraag. Een deelnemer schrijft dat hij/zij graag een baan in de verzorging wilde, en daarvoor een opleiding is gaan volgen. Het probleem was echter dat ze steeds in slaap viel tijdens de stages, waardoor ze uiteindelijk niet haar diploma heeft kunnen behalen. Geen droombaan voor deze narcolepsiepatiënt dus. Er wordt ook gemeld dat autorijden beperkt mogelijk is. Een deelnemer schrijft het volgende: Eigenlijk komt het erop neer dat je niet meer de baas bent van je eigen lichaam. Voortaan bepaalt je lichaam de limiet. Heeft u angst dingen te ondernemen? 31% 69% Ja Nee 28 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

30 Waar liggen uw angsten? Een veel voorkomende angst is het deelnemen aan het verkeer. Een lange autorit is een groot risico met betrekking tot het veroorzaken van een ongeluk. Daarnaast vermeldde een deelnemer dat ze angst had om ergens te slapen waar hij/zij zich niet op zijn/haar gemak voelde, omdat dan de kans op hypnagoge hallucinaties groot was. Eén deelnemer schrijft dat hij iedere dag met een angstig gevoel naar het werk gaat. Hij/zij is bang zijn/haar baan kwijt te raken, doordat hij/zij in slaap kan vallen, en daarmee zijn/haar financiële toekomst. De angst om alleen op zijn/haar tekortkomingen te worden beoordeeld noemt hij/zij daarbij als één van de redenen. Werd u serieus genomen door uw naasten, wanneer de klachten begonnen? 46% 54% Ja Nee De deelnemers zijn hierover erg verdeeld. De deelnemers die ja als antwoord gaven, zeggen dat ze veel steun kregen van hun familie. Helaas zijn er ook veel mensen die deze steun niet (hebben) ervaren. Vaak werd er lollig over gedaan, of werd er door familieleden gezegd dat ze lui waren en maar eens op tijd naar bed moesten gaan. Ook zijn er deelnemers die zijn gepest. Vooral in de jaren van de pubertijd gebeurde dit. Soms werden ze zelfs voor junks uitgemaakt, omdat ze soms loom uit hun ogen keken vanwege de oververmoeidheid. Een aantal deelnemers meldt dit als verschrikkelijk te hebben ervaren. Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 29

31 Heeft u het idee dat uw naasten begrijpen wat u doorgaat? 62% 38% Ja Nee Tonen uw naasten begrip voor uw situatie? 23% Ja Nee 77% Hoe voelt u zich daarbij? Van de in totaal 13 deelnemers zeggen er 3 hun naasten geen begrip tonen. Voor deze vraag hebben we van deze 3 deelnemers de volgende resultaten. Twee van de drie maken zich er niet druk om en negeren het. Eén vertelt echter dat hij/zij zich er vreselijk bij voelt. Hij/zij zegt: Aan de buitenkant is niet te zien hoe ik vecht om een dag door te komen. 30 Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie

32 Denkt u dat uw naasten uw slaapstoornis hebben geaccepteerd? 15% Ja Nee 85% Wat was de reactie van collega s? Drie deelnemers hebben niet aan de grote klok gehangen dat ze narcolepsie hebben. Weer drie andere deelnemers vertellen dat veel niet wisten wat narcolepsie überhaupt is. Er wordt zelfs wel eens gemeend dat het om epilepsie gaat, of dat het een dipje is. De rest van de deelnemers zegt dat er niet moeilijk over werd gedaan, en dat er soms zelfs oprecht geïnteresseerd naar het fenomeen narcolepsie werd gevraagd. Veelal volgt hieruit respect voor de patiënt en de slaapstoornis zelf. Denkt u dat uw collega s uw slaapstoornis hebben geaccepteerd? 46% 39% Ja Nee Niet van toepassing 15% Slapen wanneer jij wilt!...? - Narcolepsie 31