Hoofdstuk 9: Sleep and Biological Rhythms

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Hoofdstuk 9: Sleep and Biological Rhythms"

Transcriptie

1 Hoofdstuk 9: Sleep and Biological Rhythms 1. EEN FYSIOLOGISCHE EN GEDRAGSMATIGE BESCHRIJVING VAN SLAAP 1.1. Fasen van slaap Electromyogram (EMG): elektrisch potentiaal die opgenomen wordt van een elektrode die op of in een spier geplaatst wordt. Electro-oculogram (EOG): elektrisch potentiaal van de ogen, opgenomen door middelen van elektroden die geplaatst zijn op de huid rondom de ogen; detecteren oogbewegingen. Wakkere staat alfa-activiteit: vlakke elektrische activiteit van 8-12 Hz, opgenomen van hersenen; relaxatie; wanneer ogen gesloten zijn. beta-activiteit: onregelmatige elektrische activiteit van Hz; arousal; synchronie => vele neurale circuits zijn actief info aan t verwerken. Slaap Fase 1 Theta-activiteit: EEG-activiteit van Hz die met tussenpozen voorkomt gedurende vroege stadia van tragegolfslaap en remslaap; geeft aan dat het vuren van neuronen in neocortex meer gesynchroniseerd wordt. Overgang tussen slaap en waakzaamheid. 1

2 Fase 2 Onregelmatig patroon Theta-activiteit, slaapspindels en K-complexen Slaapspindels: korte plotse uitbarstingen van golven (12-14 Hz); 2-5x per minuut bij alle fasen. K-complexen: plotse, scherpe golven die enkel in deze fase voorkomen. 1x per minuut, maar kunnen opgewekt worden door geluiden. Ze representeren een inhibitorisch mechanisme die de slaper beschermt van wakker te worden. Wanneer personen in deze fase wakker gemaakt worden, zullen ze vaak rapporteren dat ze niet aan t slapen waren. Fase 3 15 minuten later Grote omvang van delta-activiteit: regelmatige, synchrone elektrische activiteit (< 4 Hz); komt voor tijdens de diepste fasen van tragegolfslaap % Tragegolfslaap: non-remslaap, gekarakteriseerd door synchrone EEG activiteit gedurende diepere stadia. Belangrijkste eigenschap: trage schommelingen van minder dan 1 Hz; elke schommeling bestaat uit een enkele hoog-amplitudinale bifasische golf: down-staat: periode van inhibitie: neocorticale neuronen zijn compleet stil => geeft hen de mogelijkheid om te rusten up-staat: periode van excitatie: neuronen vuren kortstondig aan hoge snelheid. K-complexen, slaapspindels en delta-golven zijn gesynchroniseerd met deze schommelingen. spelen een belangrijke rol in leren en geheugen. Fase 4 45 minuten na begin van slaap Tragegolfslaap Remslaap (Rapid Eye Movements): 90 minuten na begin van slaap; periode van gedesynchroniseerde EEG-activiteit (met kleine hoeveelheid theta-activiteit); dromen, snelle oogbewegingen en musculaire verlamdheid. Diepste stadium van slaap; enkel luide geluiden kunnen een persoon wakker maken. Non-remslaap: alle stadia van slaap behalve remslaap. Elke cyclus duurt 90 minuten en bevat minuten remslaap. 2

3 Meeste tragegolfslaap gebeurt tijdens eerste helft van de nacht. Navolgende aanvallen van non-remslaap meer en meer fase 2 slaap en remslaap. Het op regelmatige basis optreden van remslaap => breinmechanisme dat afwisselend rem- en tragegolfslaap veroorzaakt. Er is ook een minimuminterval van voorval van remslaap. Tijdens remslaap: paradoxale slaap: musculaire paralyse gaat gepaard met hoge activiteit van hersenen: versnelde cerebrale bloedtoevoer en zuurstofverbruik; bovendien is er een (gedeeltelijke) erectie of meer vaginale afscheiding. Remslaap EEG desynchronie Geen spierspanning Snelle oogbewegingen Erectie of vaginale afscheiding Dromen Tragegolfslaap EEG synchronie Matige spierspanning Trage of geen oogbewegingen Geen genitale afscheiding 1.2. Mentale activiteit tijdens slaap Staat van bewustzijn (MAAR: anders dan waakzaamheid) Cerebrale bloedtoevoer naar hersenen tijdens remslaap is hoog in visuele associatiecortex (visuele hallucinaties tijdens dromen), laag in primaire visuele cortex en prefrontale cortex (ogen ontvangen geen visuele input). Snelle oogbewegingen tijdens remslaap zijn gerelateerd aan visuele beelden tijdens dromen => breinmechanismen die actief zijn gedurende dromen, zijn dezelfde als degenen die actief zijn wanneer die gebeurtenissen echt zouden gebeuren. Mentale activiteit kan ZOWEL bij remslaap ALS tragegolfslaap voorkomen. 2. SLAAPSTOORNISSEN 2.1. Slapeloosheid Problemen met definitie: (1) er is niet dé definitie van slapeloosheid die toepasbaar is op de hele populatie en (2) het is onbetrouwbaar omwille van zelfrapporteringen. Slaap apneu: onvermogen om tegelijk te slapen en ademen; ademen stopt tijdens slaap; niveau van koolstofdioxide in bloed stimuleert chemoreceptoren persoon wordt 3

4 wakker en snakt naar adem zuurstofgehalte in bloed terug normaal cyclus herhaalt. Periodes van anoxie tijdens slaap apneu kunnen neuronen die belangrijk zijn in waakzaamheid en alertheid, beschadigen Narcolepsie Narcolepsie: neurologische stoornis die gekarakteriseerd wordt door periodes van onweerstaanbare slaap, Kataplexie-aanvallen, slaapparalyse en hypnagoge hallucinaties. Oorzaak: breinabnormaliteit die neurale mechanismen verstoren die betrokken zijn bij verscheidene aspecten van slaap en arousal. erfelijk; gen op chromosoom 6, maar sterk beïnvloed door onbekende omgevingsfactoren. Mutatie van dit gen = hypocretine (receptor voor een peptide neurotransmitter) orexine: een andere naam voor hypocretine; geproduceerd door neuronen wiens cellichamen gelegen zijn in de hypothalamus; vernietiging ervan veroorzaakt narcolepsie. Componenten: Slaapaanval: primair kenmerk; onweerstaanbare drang om te slapen overdag, waarna de persoon terug opgefrist wakker wordt; kan op elk moment gebeuren, maar vooral op saaie, monotone momenten. Kataplexie: volledige paralyse tijdens het wakker worden (een van de fase van remslaap). Aanzet: sterke emotionele reacties of bij plotse lichamelijke inspanning. Slaapverlamming: verlamming net vooraleer een persoon in slaap valt. Een persoon kan eruit komen door aangeraakt te worden of zijn naam horen roepen. Hypnagoge hallucinatie: levendige dromen net voor een persoon in slaap valt; gaat gepaard met slaapverlamming Remslaap gedragsstoornis Remslaap gedragsstoornis: neurologische stoornis waarbij persoon niet verlamd is gedurende de remslaap en dus dromen uitbeeldt. Het heeft een genetische component. Oorzaak: Geassocieerd met neurodegeneratieve stoornissen zoals Parkinson en multiple system atrofie synucleïnopathieën: ze betrekken de inclusie van synucleïne eiwitten in degenererende neuronen. 4

5 Schade aan hersenen Problemen die geassocieerd zijn tragegolfslaap Nocturnal enuresis: bedplassen Somnabulism: slaapwandelen Pavor nocturnus: nachtelijke paniekaanvallen Slaapgerelateerde eetstoornis: stoornis waarbij persoon het bed verlaat en voedsel opzoekt en eet terwijl hij slaapwandelt, gewoonlijk zonder herinnering van de gebeurtenis. 3. WAAROM SLAPEN WE? 3.1. Functies van tragegolfslaap Essentieel voor overleving Reductie van vrij radicalen Fatale familie insomia: een fatale erfelijke stoornis gekenmerkt door progressieve insomia 3.2. Functies van remslaap Bevorderen hersenontwikkeling Faciliteren leren Rem-rebound fenomeen: verhoogde frequentie/intensiteit van remslaap na een periode van remslaapdeprivatie Slapen en leren Slaap helpt lange-termijnherinneringen te consolideren: Remslaap non-declaratief geheugen Tragegolfslaap declaratief geheugen 5

6 4. FYSIOLOGISCHE MECHANISMEN VAN SLAAP EN WAKKER WORDEN 4.1. Chemische controle van slaap Adenosine: neuromodulator die vrijgelaten wordt door neuronen die betrokken zijn bij hoge metabolische activiteit; kunnen een belangrijke rol spelen in initiatie van slaap Neurale controle van arousal Sommige neuronale circuits spelen een rol in een bepaald aspect van niveau van alertheid. 5 neurotransmitters: - acetylcholine - norepinephrine - serotonine - histamine - orexine Acetylcholine (ACh) Locatie: - pons (activatie en corticale desynchronie bij stimulatie) - basale voorhersenen (activatie en corticale desynchronie bij stimulatie) - mediale septum (stuurt activiteit van hippocampus) ACh-erge agonisten verhogen EEG-tekenen van corticale arousal en ACh-erge antagonisten verlagen deze. Hoge activiteit in hippocampus en neocortex. Stimulatie van een gebied van de dorsale pons activatie van cerebrale cortex en verhoging van ACh. Oorzaak: ACh-erge neuronen in basale voorhersenen die een essentiële deel vormen van het ervoor verantwoordelijke pad. Norepinefrine Locatie: locus coeruleus (LC): een donkergekleurde groep van noradrenerge cellichaampjes in de pons, dichtbij het rostrale einde van de bodem van het 4 de ventrikel; betrokken bij arousal en waakzaamheid. Axonen naar neocortex, hippocampus, thalamus, cerebellaire cortex, pons en medulla. Laten norepinefrine vrij. Vuring van deze neuronen is hoog wanneer wakker; laag bij tragegolfslaap en bijna niks tijdens remslaap. 6

7 Serotonine Locatie: in de raphe nuclei (= groep van nuclei in de formatio reticularis van de medulla, pons en middenhersenen, gesitueerd op de middenlijn. Axonen naar thalamus, hypothalamus, basale ganglia, hippocampus en neocortex. Functie: - facilitatie van continue, automatische bewegingen ( pacing, kauwen, grooming ) - verwerking van sensorische informatie onderdrukken ter voorkoming van reacties die de lopende activiteit zouden kunnen verstoren. Vuring van deze neuronen is hoog wanneer wakker; laag bij tragegolfslaap en bijna niks tijdens remslaap. Histamine Locatie: cellichamen in tuberomammillary nucleus (TMN = nucleus in de ventral posterieure hypothalamus, rostraal van de mammillary lichaampjes. Axonen naar cerebrale cortex, thalamus, basale ganglia, basale voorhersenen en hypothalamus; naar cerebrale cortex: verhoging van corticale activatie en arousal naar ACh-erge neuronen van basale voorhersenen: indirecte verhoging via vrijlating van ACh in cerebrale cortex. Functie: corticale activatie en gedragsmatige arousal. Vuring van deze neuronen is hoog wanneer wakker; laag bij tragegolfslaap en remslaap. ALLE NEUROTRANSMITTERS HIERBOVEN HEBBEN GEDEELDE CONTROLE OVER WAAKZAAMHEID. Orexine Locatie: laterale hypothalamus Axonen naar elk deel van de hersenen en regio s die betrokken zijn bij arousal en waakzaamheid. Functie: excitatorisch effect. Vuring van deze neuronen is hoog tijdens alertheid en actief wakker worden; laag bij rustig wakker worden, tragegolfslaap en remslaap. 7

8 4.3. Neurale controle van tragegolfslaap Welke mechanismen zijn betrokken bij controle van arousalneuronen? Pre-optisch gebied: Bevat slaapneuronen wiens axonen inhibitorische synapsen maken de arousalneuronen. Slaapneuronen onderdrukken activiteit van arousalneuronen => in slaap vallen Vernietiging van pre-optisch gebied veroorzaakt complete slapeloosheid Elektrische stimulatie van dit gebied veroorzaakt slaperigheid De meeste slaapneuronen in de ventrolaterale pre-optische area vlpoa = GABA-erge neuronen in pre-optisch gebied wiens activiteit alertheid en arousal onderdrukt en slaap bevordert GABA-erge neuronen zenden axonen naar orexinerge, histaminerge, ACh-erge, serotonerge en noradrenerge neuronen van de resp. gebieden (zorgen voor arousal) inhibitie van deze neuronen: slaap. Sommige slaapneuronen in mediale pre-optische nucleus (MnPN) Ontvangt input van sommigen regio s die het inhibeert inhibitie door histamine, serotonine en norepinefrine. Flip-flop systeem 0 1-mechanisme: Slaapneuronen actief inhiberen arousalneuronen OF 8

9 Arousalneuronen actief inhiberen slaapneuronen VOORDEEL: snelle switch van de ene naar de andere staat NADEEL: onstabiel Orexinerge neuronen helpen slaap/wakker-flip-flop-systeem te stabiliseren d.m.v. excitatorische connecties met arousalneuronen. Welke mechanismen zijn verantwoordelijk voor de slaperigheid die opstapelt als gevolg van langdurig wakker zijn en mentale activiteit? Adenosine Geproduceerd wanneer neuronen metabolisch actief zijn. Accumulatie van adenosine veroorzaakt slaperigheid => verhoging tijdens de wakkere uren, verlaging tijdens slapen. Caffeïne Drug die adenosinereceptoren blokkeert Verlaagt slaperigheid en bevordert alertheid Ouder worden Slaap wordt gefragmenteerd Tijd om wakker te worden neemt toe Hoeveelheid delta-activiteit neemt af Oorzaak: minder adenosinereceptoren verlaagde gevoeligheid voor adenosine Welke factoren sturen de activiteit van orexinerge neuronen? 9

10 Orexinerge neuronen behouden arousal gedurende momenten waarop er naar eten gezocht wordt => als er minder eten wordt toegediend dan wat er normaal wordt gegeten langer wakker. Orexinerge neuronen ontvangen inhibitorische input van de vlpoa slaapsignalen die voortkomen uit de opstapeling van adenosine kunnen uiteindelijk excitatorische input naar orexinerge neuronen overwinnen slapen Neurale controle van remslaap ACh-neuronen vuren aan een hoge snelheid tijdens remslaap: REM-ON-cel vuurt aan een hoge snelheid, enkel tijdens remslaap o Sublaterodorsale nucleus (SLD): regio van de dorsale pons; ventraal van locus coeruleus; deel van het REM flip-flop-systeem. o Stimulatie door glutamaat agonisten lokt REM-slaap uit. o Inhibitie door GABA agonisten verstoort REM-slaap REM-OFF-cel: onderdrukt remslaap o Ventrolaterale periaqueductale grijze stof (vlpag): regio van de dorsale middenhersenen; deel van het REM flip-flop-systeem. o Stimulatie verstoort REM-slaap. o Inhibitie door GABA agonisten verhoogt REM-slaap. Flip-flop-systeem REM-OFF-regio ontvangt tijdens het waken excitatorische input van orexinerge neuronen van de laterale hypothalamus flip-flop UIT slaap/wakker-flip-flop gaat naar slaapfase tragegolfslaap begint excitatorische orexinerge, noradrenerge en serotonerge input naar REM-OF-regio neemt af flip-flop AAN remslaap begint. 10

11 Zonder invloed van orexinerge neuronen wordt flip-flop onstabiel: Emotionele episodes, die de amygdala activeren, zetten flip-flop in AAN-staat kataplexie Hypocretinerge neuronen hebben een inhibitorische invloed op hypothalamus, die op zijn beurt dan amygdala beïnvloedt verlies van deze neuronen neemt invloed van de hypothalamus op de amygdala weg. Musculaire paralyse Oorzaak: neuronen die ventraal gelegen zijn van een gebied van de REM-ON-regio: Sommigen axonen ervan gaan naar ruggenmerg excitatie van inhibitorische interneuronen axonen (interneuronen) vormen synapsen met motorneuronen DUS: flip-flop AAN inhibitie motorneuronen musculaire paralyse Schade aan dit gebied zorgt ervoor dat je wel je droom gaat uitbeelden Sturen ook axonen naar regio s van thalamus die betrokken zijn in controle van corticale arousal => deels verantwoordelijk voor de EEG-activatie tijdens remslaap. Oogbewegingen tijdens remslaap worden veroorzaakt door projecties van acetylcholinerge neuronen in de dorsale pons naar tectum. Erecties: stimulatie van acetylcholinerge neuronen in de pons connecties met neuronen in laterale pre-optische area. 5. BIOLOGISCHE KLOK Circadiaans ritme: een dagelijkse, ritmische verandering in gedrag of fysiologisch proces. Zeitgeber: stimulus die biologische klok, die verantwoordelijk is voor het circadiaans ritme, reset. Suprachiasmatische nucleus (SCN): gelegen op het optisch chiasma; bevat een biologische klok die verantwoordelijk is voor de organisatie van circadiaans ritme Controle van seizoensgebonden ritmes: pijnappelklier en melatonine Pijnappelklier: klier die vastgehecht is aan de dorsale tectum; productie melatonine en speelt een rol in circadiaans en seizoensgebonden ritme. Melatonine: hormoon dat tijdens de nacht wordt afgescheiden door de pijnappelklier; speelt een rol in circadiaans en seizoensgebonden ritme. 11

12 5.2. Veranderingen in circadiaans ritme: ploegendienst en jet lag Plotse veranderingen in dagdagelijks ritme desynchroniseren interne circadiaanse ritmes die gestuurd worden door de SCN. veroorzaakt verstoringen in slaap en stemmingsveranderingen en tast het functioneren gedurende normale uren aan. 12

Welterusten. Probus Doeke Post

Welterusten. Probus Doeke Post Welterusten. Probus 2019 Doeke Post .en : God VAN DE SLAAP Thanatus God van de dood Hades, god van de onderwereld Griekse mythologie Hypnos: personificatie van de slaap, de tweelingbroer van Thanatus

Nadere informatie

EEG EN SLAAP. Inleiding. I. Het EEG. I.1. Registratie van hersengolven. EEG en slaap

EEG EN SLAAP. Inleiding. I. Het EEG. I.1. Registratie van hersengolven. EEG en slaap 1 EEG EN SLAAP Inleiding Om effectief te overleven in zijn omgeving, moet een dier haar ritmes aanpassen aan die van de natuur. Het voornaamste periodische gedrag dat mensen (en dieren in het algemeen)

Nadere informatie

Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P.

Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P. Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P. Willems Regulatie van neuronale activiteit in het brein Verwerking van verspreidende

Nadere informatie

To sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater

To sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to Sleep over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to sleep Een goede slaapkwaliteit is belangrijk voor ons psychisch welbevinden,

Nadere informatie

Defysiologievanslapenendromen

Defysiologievanslapenendromen Defysiologievanslapenendromen Dienst Longziekten en Multidisciplinair Slaapcentrum, Universitair Ziekenhuis Antwerpen en Universiteit Antwerpen Samenvatting De kennis van de neuroanatomie en fysiologie

Nadere informatie

Samenvatting en Conclusie 165

Samenvatting en Conclusie 165 Samenvatting en Conclusie 165 SAMENVATTING EN CONCLUSIE Als gevolg van de draaiing van de aarde wordt het leven blootgesteld aan dagelijks terugkerende veranderingen in de omgeving, zoals licht en donker,

Nadere informatie

18. Gegeven zijn de volgende uitspraken: I. Tyrosine is de precursor van serotonine II. Een overmaat aan serotonine kan leiden tot agressief gedrag.

18. Gegeven zijn de volgende uitspraken: I. Tyrosine is de precursor van serotonine II. Een overmaat aan serotonine kan leiden tot agressief gedrag. 1. Welke uitspraak is WAAR? a. Evertebraten hebben geen zenuwstelsel dat hun toelaat gecoördineerde bewegingen uit te voeren. b. Evertebraten hebben niet meer dan 10.000 zenuwcellen. c. Het telencephalon

Nadere informatie

Wat is de oorzaak van een REM sleep behaviour disorder? Niet precies bekend De oorzaak van een REM sleep behaviour disorder is niet precies bekend.

Wat is de oorzaak van een REM sleep behaviour disorder? Niet precies bekend De oorzaak van een REM sleep behaviour disorder is niet precies bekend. REM sleep behaviour disorder Wat is een REM sleep behaviour disorder? Een REM sleep behaviour disorder is een slaapstoornis waarbij de spieren van kinderen en volwassen tijdens het dromen in de REM-slaap

Nadere informatie

Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen

Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen Definitie slaap Terugkerende toestand Van verminderd bewustzijn En tot rust komen van het lichaam Waaruit men vlot gewekt kan worden Representation of consciousness

Nadere informatie

Wat kan er fout gaan tijdens onze slaap? Neurologie van de slaap. Maarten Dewil, MD, PhD Neuroloog Imeldaziekenhuis Bonheiden

Wat kan er fout gaan tijdens onze slaap? Neurologie van de slaap. Maarten Dewil, MD, PhD Neuroloog Imeldaziekenhuis Bonheiden Wat kan er fout gaan tijdens onze slaap? Neurologie van de slaap Maarten Dewil, MD, PhD Neuroloog Imeldaziekenhuis Bonheiden 1 Overzicht Inleiding Waarom slapen we? Wat kan er fout gaan in de slaap? Dokter,

Nadere informatie

slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018

slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom

Nadere informatie

Hoofdstuk 8: Control of movement

Hoofdstuk 8: Control of movement SPIEREN Skeletspieren Skeletspieren zijn spieren die ons skelet bewegen en verantwoordelijk zijn voor onze handelingen. Ze zijn vastgehecht aan elk uiteinde van elk been via pezen (sterke bundel bindweefsel).

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33399 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33399 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33399 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Farajnia, S. Title: Neuroplasticity in the mammalian clock : the effect of aging

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35174 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Hester Catharina van Title: Retinal and neuronal mechanisms of circadian

Nadere informatie

Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)

Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 1. Introductie gezonde slaap Dit thema geeft een introductie van de slaapopbouw, het slaapritme en de ontwikkeling van de slaap per leeftijdsfase.

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische

Nadere informatie

De Hersenen. Historisch Overzicht. Inhoud college de Hersenen WAT IS DE BIJDRAGE VAN 'ONDERWERP X' AAN KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE?

De Hersenen. Historisch Overzicht. Inhoud college de Hersenen WAT IS DE BIJDRAGE VAN 'ONDERWERP X' AAN KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE? De Hersenen Oriëntatie, september 2002 Esther Wiersinga-Post Inhoud college de Hersenen historisch overzicht (ideeën vanaf 1800) van de video PAUZE neurofysiologie - opbouw van neuronen - actie potentialen

Nadere informatie

Slapen in de context van trauma en verslaving

Slapen in de context van trauma en verslaving Slapen in de context van trauma en verslaving, Joost Kerkhoff, psychiater & verslavingsarts Disclosures Belangenverstrengeling: Geen belangenverstrengeling door relaties met farmaceutische bedrijven Andere

Nadere informatie

Slaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen

Slaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen Slaap workshop Lichamelijk slapen Mentaal slapen Mijn werk.. Praktijkvoorbeeld Onze lieve, gevoelige dochter van net 5 jaar heeft (had) al maanden moeite met in slaap komen. Urenlang draaien, kletsen,

Nadere informatie

Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken

Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken Inleiding Binnen de Biologische psychologie bestudeert men het gedrag van mensen aan de hand van de biologische achtergrond ervan. Oorzaken van gedrag worden

Nadere informatie

TE VEEL SLAPEN OF NIET SLAPEN HET ZIT VOORAL IN JE BREIN

TE VEEL SLAPEN OF NIET SLAPEN HET ZIT VOORAL IN JE BREIN TE VEEL SLAPEN OF NIET SLAPEN HET ZIT VOORAL IN JE BREIN DR. STEPHANIE HÖDL Centrum voor Neurofysiologische Monitoring Universitair Ziekenhuis Gent SLAAPSTADIA POLYSOMNOGRAFISCHE - REGISTRATIE Monitoring

Nadere informatie

Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel

Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel 14.1 Centraal zenuwstelsel Zenuwstelsel bestaat uit 2 delen: - centraal zenuwstelsel

Nadere informatie

Slaap kan ongrijpbaar zijn.

Slaap kan ongrijpbaar zijn. Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Melatonine wijzigingen helpen de slaapproblemen bij de ziekte van

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex

Nederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex Nederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex De prefrontale cortex (PFC) is een hersengebied betrokken bij cognitieve functies als planning, attentie en het maken van beslissingen.

Nadere informatie

Slaap. - Je zal er maar wakker van liggen. SPV regiobijeenkomst Noord Holland West. Nynke Storm, psychiater

Slaap. - Je zal er maar wakker van liggen. SPV regiobijeenkomst Noord Holland West. Nynke Storm, psychiater Slaap - Je zal er maar wakker van liggen Nynke Storm, psychiater SPV regiobijeenkomst Noord Holland West 1 Welkom 2 Opbouw Belang van aandacht voor slaap Welke slaapstoornissen zijn er? Dynamiek tussen

Nadere informatie

Uitgerust Wakker Worden en Melatonine

Uitgerust Wakker Worden en Melatonine Slaapproblemen? Uitgerust Wakker Worden en 2013 - WSA Research Uitgerust wakker worden = Goede voorbereiding Tenminste 5 uur ononderbroken slaap, met diepe slaap perioden Ervaringen verwerkt Lichaam opgeruimd

Nadere informatie

Wake up call: Slaap voor een fit brein Eus van Someren en Lucas Schroder

Wake up call: Slaap voor een fit brein Eus van Someren en Lucas Schroder Wake up call: Slaap voor een fit brein Eus van Someren en Lucas Schroder Van harte welkom! - Na succes van het eerste webinar over Stress, vandaag het tweede webinar over het onderwerp Slaap! - U komt

Nadere informatie

Gedragsneurowetensc happen II

Gedragsneurowetensc happen II Gedragsneurowetensc happen II Samenvatting Carlson Hoofdstuk: beweging 2. Controle van beweging door de hersenen De hersenen en het ruggenmerg bevatten meerdere verschillende motorische systemen, die elk

Nadere informatie

3. Van welke structuren is het het meest waarschijnlijk dat je ze bij een rat in één (rechte) coronale doorsnede vindt?

3. Van welke structuren is het het meest waarschijnlijk dat je ze bij een rat in één (rechte) coronale doorsnede vindt? Vragen neuroanatomie en neurotransmissie 1. Gegeven zijn de volgende stellingen: I. De globus pallidus ontwikkelt zich uit het telencephalon II. De substantia nigra vindt zijn oorsprong in het mesencephalon

Nadere informatie

Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem

Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Aisha Cortoos Klinisch Psycholoog - Psychotherapeut Doctor in de Psychologie Dept. Pneumologie - Slaapeenheid inhoudstafel 1. Let s talk about sleep

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING Wat verandert er in het zenuwstelsel als een dier iets leert? Hoe worden herinneringen opgeslagen in de hersenen? Hieraan ten grondslag ligt het vermogen van het zenuwstelsel om

Nadere informatie

A Rewarding View on the Mouse Visual Cortex. Effects of Associative Learning and Cortical State on Early Visual Processing in the Brain P.M.

A Rewarding View on the Mouse Visual Cortex. Effects of Associative Learning and Cortical State on Early Visual Processing in the Brain P.M. A Rewarding View on the Mouse Visual Cortex. Effects of Associative Learning and Cortical State on Early Visual Processing in the Brain P.M. Goltstein Proefschrift samenvatting in het Nederlands. Geschreven

Nadere informatie

DEEL 1. Hoofdstuk 8: controle van beweging

DEEL 1. Hoofdstuk 8: controle van beweging DEEL 1 Hoofdstuk 8: controle van beweging 8.1 reflexmatige controle van beweging 8.1.1 de monosympathische stretch reflex = eenvoudigste functionele neurologische baan in het lichaam Tijdsinterval tussen

Nadere informatie

MEUBELEN VRANKEN. By Gy 2012

MEUBELEN VRANKEN. By Gy 2012 MEUBELEN VRANKEN By Gy 2012 Hoeveel slaap hebben we nodig? U realiseert het zich misschien niet altijd, maar we brengen gemiddeld een derde deel van ons leven in bed door. Goed en genoeg slapen is een

Nadere informatie

Chapter 10. Begrippenlijst

Chapter 10. Begrippenlijst Chapter 10 10 Begrippenlijst Chapter 10 168 Begrippenlijst Begrippenlijst Actigraphy Bioluminescence Cell synchronization Chronic Kidney Disease (CKD) Circadian rhythm Clock genes Cortisol Dim Light Melatonin

Nadere informatie

Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag.

Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Thom Timmerhuis, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 's-hertogenbosch 26-11-2018 Hoe verloopt

Nadere informatie

Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW)

Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW) = Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW) Inhoudsopgave Inleiding 3 Het Centrum voor Slaap- en Waakstoornissen 3 De slaap 5 Wat is slaap? 5 Het verloop van de slaap 5 Hoe wordt de slaap geregeld? 6

Nadere informatie

Dromen. Naam: Noa Hutten Datum : Plaats: Bunschoten - Spakenburg

Dromen. Naam: Noa Hutten Datum : Plaats: Bunschoten - Spakenburg Dromen Naam: Noa Hutten Datum : 03-04-2017 Plaats: Bunschoten - Spakenburg Inhoud 0. Voorwoord Blz. 2 1. Dromen Blz. 3 1.1 Definitie van dromen 1.2 Kenmerken 1.3 Welke soorten dromen zijn er? 1.4 Emoties

Nadere informatie

DEEL 2 ACHTERGRONDINFORMATIE

DEEL 2 ACHTERGRONDINFORMATIE DEEL 2 ACHTERGRONDINFORMATIE ACHTERGRONDINFORMATIE 2.1 Achtergrond Slaap bij kinderen Kinderen komen in hun eerste levensjaren bijna elke dag in aanraking met dingen die ze nog moeten leren of ontdekken.

Nadere informatie

Bewustzijn van slaapwandelaars

Bewustzijn van slaapwandelaars Bewustzijn van slaapwandelaars Gerbrand Kamphuis en Nick van der Poel 11 april 2003 1 Inleiding Op een ochtend in Canada werd een echtpaar dood aangetroffen in hun huis. Ze bleken vermoord te zijn door

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Nachtmerrie. www.kinderneurologie.eu

Kinderneurologie.eu. Nachtmerrie. www.kinderneurologie.eu Nachtmerrie Wat is een nachtmerrie? Een nachtmerrie is een slaapprobleem waarbij kinderen of volwassenen plotseling wakker worden nadat ze heel eng gedroomd hebben en deze droom nog heel goed kunnen herinneren.

Nadere informatie

Neuronal control of micturition Kuipers, Rutger

Neuronal control of micturition Kuipers, Rutger Neuronal control of micturition Kuipers, Rutger IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

De grijze massa tussen je oren

De grijze massa tussen je oren De grijze massa tussen je oren Centraal zenuwstelsel: Functies bepaald door de interacties tussen gebieden Koppelen van structuur aan rol in gedrag Dierexperimenten Humaan: Spontane en chirurgische lesies

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting Neuroplasticiteit ten grondslag aan heroïne verslaving

Nederlandse samenvatting Neuroplasticiteit ten grondslag aan heroïne verslaving Nederlandse samenvatting Neuroplasticiteit ten grondslag aan heroïne verslaving Foto: Tycho Jonker Drugsverslaving is een psychiatrische stoornis met grote gezondheidsrisico s voor de verslaafde en heeft

Nadere informatie

Stapsport.com. sportdiëtist

Stapsport.com. sportdiëtist Stapsport.com Anja Frank 26-11-2012 Senders van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel Joop Zoetemelk 1979 De Tour de France wordt gewonnen in bed e Anja e 26-11-2012 van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel 31

Nadere informatie

Het brein maakt deel uit van een groter geheel, het zenuwstelsel. Schematisch kan het zenuwstelsel als volgt in kaart worden gebracht:

Het brein maakt deel uit van een groter geheel, het zenuwstelsel. Schematisch kan het zenuwstelsel als volgt in kaart worden gebracht: Ons brein Het brein maakt deel uit van een groter geheel, het zenuwstelsel. Schematisch kan het zenuwstelsel als volgt in kaart worden gebracht: De hersenen zijn onderdeel van het zogenoemde centrale zenuwstelsel.

Nadere informatie

SLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB

SLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap

Nadere informatie

Slaaplabo: indicaties, methodiek en outcome

Slaaplabo: indicaties, methodiek en outcome Slaaplabo: indicaties, methodiek en outcome Stijn Verhulst Slaapcentrum voor Kinderen Universitair Ziekenhuis Antwerpen Overzicht Indicaties Methodiek Outcome 2 1 Overzicht Methodiek Indicaties Outcome

Nadere informatie

Hersenen en slaap. Hersenstichting Nederland

Hersenen en slaap. Hersenstichting Nederland Hersenen en slaap Hersenstichting Nederland 1 Hersenen en slaap Slapen doet iedereen. Maar wat is slaap eigenlijk? En wat hebben de hersenen ermee te maken? Hoewel slaaponderzoekers nog volop discussiëren

Nadere informatie

Dutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis

Dutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit

Nadere informatie

IN HET PERSPECTIEF VAN DE ANGST. Dr. Fabiënne Naber Pedagogische Wetenschappen

IN HET PERSPECTIEF VAN DE ANGST. Dr. Fabiënne Naber Pedagogische Wetenschappen IN HET PERSPECTIEF VAN DE ANGST Dr. Fabiënne Naber Pedagogische Wetenschappen naber@fsw.eur.nl Interactie tussen biologische en omgevingsfactoren ANGST Angst is een emotie veroorzaakt door een waargenomen

Nadere informatie

H6: zintuigcellen. Zintuiglijke waarneming

H6: zintuigcellen. Zintuiglijke waarneming H6: zintuigcellen Zintuiglijke waarneming *Zintuiglijke waarneming / perceptie = proces dat instaat voor registratie van omgevingsprikkels verwerking interpretatie 4 types van zintuiglijke waarneming 1.

Nadere informatie

Omgaan met slaapproblemen

Omgaan met slaapproblemen Leven met Multipele Sclerose uitgave 12 Omgaan met slaapproblemen EEN UITGAVE VAN HET NATIONAAL MS FONDS Tekst: drs. Bep Franke-Barendse Uitgever: Nationaal MS Fonds 2 Inleiding We besteden ongeveer eenderde

Nadere informatie

inhoud 1. Slapen 2. Wat is slapen? 3. Waarom slaap je? 4. Slaapschuld 5. De biologische klok 6. Ochtend en avondmensen 7.

inhoud 1. Slapen 2. Wat is slapen? 3. Waarom slaap je? 4. Slaapschuld 5. De biologische klok 6. Ochtend en avondmensen 7. Slaap inhoud 1. Slapen 3 2. Wat is slapen? 4 3. Waarom slaap je? 5 4. Slaapschuld 6 5. De biologische klok 6 6. Ochtend en avondmensen 7 7. Slapen in fasen 7 8. De hoeveelheid slaap 10 9. Inspanning en

Nadere informatie

5,4. Spreekbeurt door L woorden 14 oktober keer beoordeeld. Nederlands DROMEN. Spreekbeurt

5,4. Spreekbeurt door L woorden 14 oktober keer beoordeeld. Nederlands DROMEN. Spreekbeurt Spreekbeurt door L. 1178 woorden 14 oktober 2012 5,4 13 keer beoordeeld Vak Methode Nederlands Op niveau DROMEN Spreekbeurt Ik hou mijn spreekbeurt over dromen omdat het me een interessant en leuk onderwerp

Nadere informatie

CHEMISCHE CONTROLE VAN HERSENEN EN GEDRAG

CHEMISCHE CONTROLE VAN HERSENEN EN GEDRAG 1 Inleiding CHEMISCHE CONTROLE VAN HERSENEN EN GEDRAG Voor een normale werking van onze hersenen is het uitermate belangrijk dat er van punt tot punt gecommuniceerd wordt. Zo mag een beweging bedoeld voor

Nadere informatie

H2 Bouw en functie. Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam.

H2 Bouw en functie. Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam. Soorten zenuw cellen Neuronen H2 Bouw en functie Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam. De informatie stroom kan maar in een richting vloeien, van dendriet naar het axon. Dendrieten

Nadere informatie

Gedragsneurowetenschappen

Gedragsneurowetenschappen Hoofdstuk 2: Bouw van het zenuwstelsel Gedragsneurowetenschappen Andries Van Wesel (= auteursnaam: Andreas Vesalius) Wordt als een van de grootste anatomen beschouwd aller tijden Heeft precies beschrijvingen

Nadere informatie

Slaap-waak ritmestoornissen. Slaapstoornissen algemeen. B8 Geslapen maar niet uitgerust; wakker worden! Hersenletselcongres

Slaap-waak ritmestoornissen. Slaapstoornissen algemeen. B8 Geslapen maar niet uitgerust; wakker worden! Hersenletselcongres B8 Geslapen maar niet uitgerust; Slaap-waakritme stoornissen bij NAH en de gevolgen voor hersenletsel (potentiële) belangenverstrengeling De betrokken relaties bij dit project zijn: Sponsoring of onderzoeksgeld:

Nadere informatie

1 Slapen en nachtmerries

1 Slapen en nachtmerries 1 Slapen en nachtmerries Wat komt er aan bod in deze sessie? Voordat de behandeling begint, is het belangrijk om meer te weten te komen over uw slaappatroon en uw nachtmerries. In deze sessie zal uw therapeut

Nadere informatie

Tentamen Neuroanatomie en Fysiologie 1008 mei 2007

Tentamen Neuroanatomie en Fysiologie 1008 mei 2007 Tentamen Neuroanatomie en Fysiologie 1008 mei 2007 1. De Nernst potentiaal vertegenwoordigt een evenwichtssituatie in de zenuwcel. Welk statement beschrijft deze situatie het beste? 1: De elektrische en

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse samenvatting

Chapter 9. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Slaap heeft een fundamentele en complexe rol in ons dagelijks functioneren. Zo draagt deze bij aan het verminderen van de intensiteit van een onaangename emotionele ervaring tot

Nadere informatie

Ruggenmerg Hersenen. Hersenstam Cerebellum Diencephalon Telencephalon. Somatisch zenuwstelsel Autonoom zenuwstelsel

Ruggenmerg Hersenen. Hersenstam Cerebellum Diencephalon Telencephalon. Somatisch zenuwstelsel Autonoom zenuwstelsel HOOFDSTUK 2: BOUW VAN HET ZENUWSTELSEL Onderdelen van het zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel Ruggenmerg Hersenen Hersenstam Cerebellum Diencephalon Telencephalon Medulla Pons Mesencephalo Perifeer zenuwstelsel

Nadere informatie

AZ Colloquia 2 april 2019

AZ Colloquia 2 april 2019 Een praktische aanpak van hypersomnie AZ Colloquia 2 april 2019 Dr. Kristof Verhoeven, Neuroloog-Somnoloog Hypersomnie vs Vermoeidheid Hypersomnie (of EDS) o = onmogelijkheid om zich wakker te houden tijdens

Nadere informatie

De neuronale regulatie van slaap en de slaapstoornissen REMsleep Behavior Disorder en Slaapwandelen

De neuronale regulatie van slaap en de slaapstoornissen REMsleep Behavior Disorder en Slaapwandelen De neuronale regulatie van slaap en de slaapstoornissen REMsleep Behavior Disorder en Slaapwandelen BACHELORSCRIPTIE Josse Rühmann S1712993 2 Bachelorsciptie Josse Rühmann s1712993 De neuronale regulatie

Nadere informatie

Wie slaapt er nu? Pieter Rochat. Aandacht voor het bewuster handelen bij ouderen met slaapproblemen. Inleiding

Wie slaapt er nu? Pieter Rochat. Aandacht voor het bewuster handelen bij ouderen met slaapproblemen. Inleiding Pieter Rochat 1 Wie slaapt er nu? Aandacht voor het bewuster handelen bij ouderen met slaapproblemen Inleiding Binnen de ouderenpsychiatrie dient er meer aandacht te komen voor slaapproblemen bij ouderen.

Nadere informatie

Wat is slaapwandelen? Slaapwandelen is een slaapprobleem waarbij kinderen tijdens hun slaap uit bed komen en al slapend door het huis heen lopen.

Wat is slaapwandelen? Slaapwandelen is een slaapprobleem waarbij kinderen tijdens hun slaap uit bed komen en al slapend door het huis heen lopen. Slaapwandelen Wat is slaapwandelen? Slaapwandelen is een slaapprobleem waarbij kinderen tijdens hun slaap uit bed komen en al slapend door het huis heen lopen. Hoe wordt slaapwandelen ook wel genoemd?

Nadere informatie

spasticiteit en decerebratiestijfheid

spasticiteit en decerebratiestijfheid Hoofdstuk 10 Beweging en bewegingscontrole Intermezzo 10.1 Ontregeling van de activiteit van de γ-motorische neuronen: 2 spasticiteit en decerebratiestijfheid Intermezzo 10.2 Macro- en microanatomie van

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers

Nadere informatie

1 De neurofysiologie van acute en chronische pijn

1 De neurofysiologie van acute en chronische pijn 1 De neurofysiologie van acute en chronische pijn Jo Nijs en C. Paul van Wilgen Om educatie over pijnfysiologie toe te passen bij patiënten met chronische pijn is een gedegen kennis van pijnfysiologie

Nadere informatie

MELATONINE. Het natuurlijke slaapmiddel

MELATONINE. Het natuurlijke slaapmiddel MELATONINE Het natuurlijke slaapmiddel Wat is Melatonine Melatonine is een hormoon dat in de pijnappelklier (epifyse) geproduceerd wordt uit serotonine (neurotransmitter betrokken bij stemming en pijn)

Nadere informatie

Gezond eten in de nacht

Gezond eten in de nacht Gezond eten in de nacht Marjolein van Kleef 28 oktober 2016 Over Marjolein van Kleef Voedingsdeskundige ploegendienst Organisatieadviseur Bedrijfsdiëtist Voorlichter Trainer Enerjoy Enerjoy motiveert medewerkers

Nadere informatie

I. inleiding: bijzonderheden

I. inleiding: bijzonderheden Olfactie I. inleiding: bijzonderheden II. perceptie III. functionele anatomie IV. fysiologie: 1ste orde olfactieve receptor neuronen (ORNs) V. fysiologie: 2de orde bulbus olfactorius (B.O.) 11/6/2008 1

Nadere informatie

Zelfstudie Hoofdstuk 4: Geheugen

Zelfstudie Hoofdstuk 4: Geheugen 1. PERCEPTUAL LEARNING Perceptueel leren = leren herkennen van dingen: nieuwe stimuli variaties of veranderingen in gekende stimuli bepaalde stimuli die gevonden worden in bepaalde locaties of contexten,

Nadere informatie

Ouderen en slaap(problemen)

Ouderen en slaap(problemen) Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Somnio, Personal Health Institute Int. Psychologie, Universiteit van Amsterdam 1 Waar gaan we het over hebben Invloed van veroudering op de slaap De biologische

Nadere informatie

Het chemische brein: antwoorden bij de lesbladen 1

Het chemische brein: antwoorden bij de lesbladen 1 Het chemische brein: antwoorden bij de lesbladen 1 Inleiding Beste leerkracht, De voornaamste doelstellingen van de les over het chemische brein, zijn: De leerlingen - kunnen omschrijven wat hormonen en

Nadere informatie

H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel

H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel acetylcholine Vaak voorkomende neurotransmitter, bindt aan receptoren en verandert de permeabiliteit van het postsynaptische membraan voor specifieke ionen. animatie synaps

Nadere informatie

We hebben allemaal slaap nodig

We hebben allemaal slaap nodig Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. HDBuzz Speciale Rubriek: de ziekte van Huntington en slaap Waarom

Nadere informatie

Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen

Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Marcel Smits, neuroloog-somnoloog 1,2 1: Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Multidisciplinair expertise centrum voor slaapwaak stoornissen

Nadere informatie

Leren beheersen van je slaapprobleem. Bart De Saeger" 19/03/2012

Leren beheersen van je slaapprobleem. Bart De Saeger 19/03/2012 Leren beheersen van je slaapprobleem Bart De Saeger" 19/03/2012 Bart De Saeger" Klinisch psycholoog - Gedragstherapeut Theorie + Technieken Inzicht krijgen" Leren hoe je het probleem stap voor stap kan

Nadere informatie

Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN

Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven Friedrich Nietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN SEIN en

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3

Nadere informatie

De hersenen. 1. Anatomie en ontwikkeling 2. De grote hersenen

De hersenen. 1. Anatomie en ontwikkeling 2. De grote hersenen LES 13 De hersenen 1. Anatomie en ontwikkeling 2. De grote hersenen NOTA BENE Moeilijk: Complexe anatomie Gezichtspunten: voor, achter, boven, onder, links, rechts Vele functies Bewust / onbewust autonoom

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson (ZvP) is een progressieve aandoening van de hersenen

De ziekte van Parkinson (ZvP) is een progressieve aandoening van de hersenen Samenvatting 125 126 SAMENVATTING De ziekte van Parkinson (ZvP) is een progressieve aandoening van de hersenen waarbij zenuwcellen in de middenhersenen, die de neurotransmitter dopamine produceren, afsterven.

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting Dutch Summary

Nederlandse Samenvatting Dutch Summary Nederlandse Samenvatting Dutch Summary Dutch summary NEDERLANDSE SAMENVATTING - DUTCH SUMMARY D e menselijke hersenen zijn opgebouwd uit ongeveer 10-100 miljard zenuwcellen (of neuronen), waarbij elk neuron

Nadere informatie

Slaaponderzoek. Polysomnografie

Slaaponderzoek. Polysomnografie Slaaponderzoek Polysomnografie et ingt u m imelda omr zorg Inhoud Inleiding Het slaappatroon en slaapstoornissen Polysomnografie Wat wordt er gemeten? De nacht Resultaten 2 3 4 6 7 8 9 Inleiding Welkom

Nadere informatie

Wij houden onze spreekbeurt over slaapstoornissen.en dan vooral over narcolepsie.

Wij houden onze spreekbeurt over slaapstoornissen.en dan vooral over narcolepsie. Spreekbeurt door een scholier 1745 woorden 2 maart 2003 7 22 keer beoordeeld Vak Biologie Wij houden onze spreekbeurt over slaapstoornissen.en dan vooral over narcolepsie. Slaapstoornissen zijn stoornissen

Nadere informatie

Onderwerpen. Slaapstoornissen. ICSD-2 hoofdcategorieën. De rol van slaapdiagnostiek in de slaapgeneeskunde. Slaap & Slaapgeneeskunde

Onderwerpen. Slaapstoornissen. ICSD-2 hoofdcategorieën. De rol van slaapdiagnostiek in de slaapgeneeskunde. Slaap & Slaapgeneeskunde Onderwerpen Basiscursus slaapgeneeskunde 24 maart 2011 De rol van slaapdiagnostiek in de slaapgeneeskunde Slaap & Slaapgeneeskunde Slaapdiagnostiek Do s en don ts. Nanny Duis, Physician Assistant Centrum

Nadere informatie

Gezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo

Gezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo Gezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo p.meerlo@rug.nl Center for Behavior and Neurosciences University of Groningen Slaap is veel meer dan gewoon rust waar we af en toe wel zonder kunnen

Nadere informatie

Dr. E. J. de Bruin. Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam

Dr. E. J. de Bruin. Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam Dr. E. J. de Bruin Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam E.J.deBruin@UvA.nl Doelen Enig inzicht in slaapregulatie Hoe insomnia en verlate

Nadere informatie

Slaap: een korte introductie

Slaap: een korte introductie Slaap: een korte introductie weetje De eerste minuten na het ontwaken functioneren ons hersenen minder dan bij mensen die stomdronken zijn, bij sommige mensen duurt dit tot 4 uur Tassi & Muzet, 2000; Tassi

Nadere informatie

Neuropathologie van de. Ziekte van Parkinson

Neuropathologie van de. Ziekte van Parkinson Neuropathologie van de Ziekte van Parkinson De progressie van Lewy inclusies vanaf de nervus vagus tot aan de cerebrale cortex Auteur S.H. Uysal Begeleider Dr. E.R. Volkerts Afstudeeropdracht Bachelor

Nadere informatie

Voorwoord. En we wensen u veel plezier toe met het lezen van dit werkstuk! Lisanne Pen Evelien Schimmel

Voorwoord. En we wensen u veel plezier toe met het lezen van dit werkstuk! Lisanne Pen Evelien Schimmel Voorwoord Dit profiel werkstuk dat u nu in handen heeft, Slaapritme - de optimale prestatietijd van ochtend- en avondmensen, is geschreven als eindverslag voor onze carrière als vwo leerlingen op het Bornego

Nadere informatie

Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen

Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Door Sandra Kooij Nieuwsbrief voor Patiënten, Programma ADHD bij volwassenen, jaargang 4, nummer 2, mei 2008. De meerderheid (zo'n 70%) van

Nadere informatie

Cellular and network processing of propagating activity in the perirhinal entorhinal cortex

Cellular and network processing of propagating activity in the perirhinal entorhinal cortex UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gating neuronal activity in the brain Cellular and network processing of propagating activity in the perirhinal entorhinal cortex Willems, J.G.P. Link to publication

Nadere informatie

Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening

Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening Annelies Dalman, neuroloog Jaarvergadering CVA, MS en Parkinson 4 april 2016 Slaap en vermoeidheid Inleiding Slaap Vermoeidheid MS en slaap

Nadere informatie

Parkinson Blaas en Darm problemen

Parkinson Blaas en Darm problemen Parkinson Blaas en Darm problemen 7 november 2015 JP Kerklaan, Neuroloog Stellingen 1. Obstipatie komt weinig voor bij ziekte van parkinson 2. Vaak s nachts plassen past niet bij parkinson 3. Problemen

Nadere informatie

Slapen wanneer jij wilt!...? Narcolepsie

Slapen wanneer jij wilt!...? Narcolepsie Slapen wanneer jij wilt!...? Narcolepsie Naam: Florentine Hogenhuis & Eline Schepers Klas: 6B School: Gymnasium Celeanum Datum: 6 januari 2011 Vak: Biologie Begeleider: Mw. A. Kaskens Inhoudsopgave: pagina

Nadere informatie

Profielwerkstuk Narcolepsie Tanita Duiker Zaanlands Lyceum December 2015

Profielwerkstuk Narcolepsie Tanita Duiker Zaanlands Lyceum December 2015 Profielwerkstuk Narcolepsie Tanita Duiker Zaanlands Lyceum December 2015 Inhoud Pagina Voorwoord 3 Inleiding 4 Slapen 5 Ziektebeeld 8 Oorzaak 11 Diagnose 14 Behandeling 16 Gevolgen voor het dagelijkse

Nadere informatie

Chronobiologie en de bipolaire stoornis

Chronobiologie en de bipolaire stoornis Chronobiologie en de bipolaire stoornis Rixt Riemersma-van der Lek, psychiater Polikliniek voor bipolaire stoornissen Universitair Medisch Centrum Groningen Email: r.f.riemersma@umcg.nl GGNet Symposium

Nadere informatie