Medezeggenschap in het "nieuwe" kapitalisme. Ewald Engelen
|
|
- Hidde Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 III Medezeggenschap in het "nieuwe" kapitalisme Ewald Engelen Medezeggenschap is een onderwerp met een wonderlijke politieke conjunctuur. Heftig omstreden en veel bediscussieerd in het ene decennium, alledaags en vrijwel vergeten in het andere. Na felle politieke debatten over de "socialisering van het kapitaal" en de "vermaatschappelijking van de onderneming", is economisch burgerschap in de loop van de jaren tachtig en negentig in het rustigere vaarwater van de (bedrijfs)economische functionaliteit terechtgekomen. Medezeggenschap "moest" niet omdat de onderschikking van de factor arbeid aan de factor kapitaal gepaard ging met "uitbuiting" en "vervreemding", zoals nog in de jaren zeventig werd betoogd, maar omdat participatie de productiviteit van de werknemer zou verhogen en daarmee ook de baas ten goede kwam. Oftewel, medezeggenschap "moest" eerst en vooral omdat het bedrijf er beter van werd. Hoe cynisch dit ook al klinkt, het zou nog erger worden in de jaren negentig. Onder invloed van een westenwind die waaide over de kale vlaktes en stekelige hoogtes van internationale financiële markten werden de juridische medezeggenschapsrechten die na jarenlange collectieve strijd waren veroverd van de ene op de andere dag als abnormaal afgeschilderd. Dat de werknemer via de ondernemingsraad zeggenschap had, hoe beperkt ook, over het beleid van de onderneming werd met groeiend succes afgeschilderd als een internationale afwijking die terstond moest worden gecorrigeerd om verdere schade aan de reputatie van Nederland als investeringsbestemming te voorkomen. Ik heb het hier uiteraard over de discussies die hier te lande begin 21 ste eeuw werden gevoerd over het structuurregime en de "corporate governance" codes, die als oogmerk hadden om Nederland meer in de pas te laten lopen met een geïdealiseerd Angelsaksisch buitenland. En met succes. De positie van de ondernemingsraad in de grote beursgenoteerde onderneming is momenteel marginaler dan ooit; paritaire vertegenwoordiging in de raad van commissarissen is verder weg dan ooit; raden van bestuur zijn meer en meer ingehuurd om de belangen van buitenlandse, kortzichtige aandeelhouders te dienen en de vakbonden werpen zich, zoals altijd, in corporatistisch verband met veel enthousiasme op de zoveelste herziening van de sociale zekerheid en veronachtzamen onverschillig de medezeggenschap. En zo kon het gebeuren dat, terwijl met canons, inburgeringscursussen, gevangenissen en migratieverboden wordt gereageerd op de toegenomen mobiliteit van arbeid, grensoverschrijdend kapitaal steeds minder in de weg wordt gelegd en Nederland en Nederlandse bedrijven zich als dank voor de liberalisering en deregulering van de laatste tien jaar in de warme belangstelling mogen verheugen van Britse, Amerikaanse en Kaaiman-Eilandse zwerf- en durfkapitalisten. Niet alleen was Nederland een van de eerste landen ter wereld die zijn financiële markten opengooiden voor buitenlandse beleggers, ook zijn de laatste jaren de beschermingen voor kleine aandeelhouders op Amerikaans peil gebracht, terwijl de bevoegdheden van de aandeelhoudersvergadering verder zijn verruimd wat uiteraard ten koste ging van die van werknemers. Inmiddels is meer dan de helft van de aandelen van de ondernemingen die zijn genoteerd aan de Amsterdamse effectenbeurs (die overigens al lang geen
2 Amsterdamse beurs meer is) in handen van buitenlandse beleggers. Daarnaast zijn ook niet-beursgenoteerde ondernemingen ontdekt door deze beleggers en neemt ook in dit segment van de Nederlandse economie hun invloed toe. Opvallend is niet zozeer de groei van dit buitenlandse belang in de jaren negentig deden Nederlandse bedrijven en Nederlandse beleggers in het grote buitenland immers ongeveer hetzelfde. Nee, opvallend is het activisme, of minder vriendelijk: de bemoeizucht van deze beleggers. Aandeelhouders in Nederland waren over het algemeen bedaagde, al wat oudere dames en heren die naar de aandeelhoudersvergadering kwamen om er een dagje uit te zijn en een gratis versnapering mee te pikken. Dat is definitief verleden tijd. Engelse en Amerikaanse zwerf- en durfkapitalisten nemen pontificaal plaats op de stoel van het management, en de decreten die ze van daaruit uitvaardigen kennen één duidelijke constante: een onderneming is niets meer of minder dan een portfolio aan risico s en inkomstenstromen en de enige relevante maatstaf voor de beoordeling van deze samengestelde risico s en inkomstenstromen is de waardering die andere aandeelhouders ervoor hebben. Zijn de afzonderlijk activiteiten meer waard dan de samengestelde dan moet het bedrijf, ter meerdere eer en glorie van de aandelenkoers, worden gesplitst, gestript, getrimd of gesloten. Luistert het management niet dan wordt via opties gespeculeerd op een koersdaling en wordt het bedrijf als gevolg van een dalende beurskoers alsnog gedwongen om te splitsen, strippen, trimmen of sluiten. De aandeelhouder is koning! Lang leve de aandeelhouder! Recentelijk is dan eindelijk publieke onrust gerezen over deze zelfbewuste "nieuwe" kapitalisten. Minister Wijn van Economische Zaken bestond het om frasen afkomstig uit een oude socialistische en christen-democratische traditie van speculantenafkeer in de mond te nemen. En vakbondsvoorzitter Van der Kolk herontdekte de medezeggenschap als wal om het giftige schip van buitenlandse zwerf- en durfkapitalisten te keren. Oftewel, een oud arbeideristisch verhaal werd ingezet om te pleiten voor het gebruik van oude instrumenten die de schijnbaar aloude streken van de kapitalist moesten bestrijden. En zo volgen op de hete jaren zeventig en de koele jaren negentig aan het begin van deze eeuw wellicht weer wat warmere jaren voor de medezeggenschap. Het is echter de vraag of de streken van deze "nieuwe" kapitalisten wel dezelfde zijn als die van vroegere kapitalisten, en of de oude instrumenten en het oude verhaal dus wel zo adequaat zijn. Om met dat verhaal te beginnen: de afkeer van speculatie hoort thuis in een marxistisch perspectief waarin financiële transacties die ten dienste stonden van nuttige productie (investeringen) werden onderscheiden van financiële transacties die om eigen wil werden verricht en dus parasitair waren (speculatie). In een tijd waarin tweederde van het Bruto Nationaal Product door de industrie werd gegenereerd (nooit in Nederland overigens), gaf het misschien pas om dit onderscheid te hanteren. In een economische orde waarin echter tweederde van de productie afkomstig is van de dienstensector is dat veel minder vanzelfsprekend. Bovendien is veel financiële bedrijvigheid bedoeld om risico s op te vangen. Weliswaar gaat het dan tenminste deels om risico s die door de financiële sector zelf zijn gecreëerd, maar niet uitsluitend. Tenslotte is de financiële sector zelf een belangrijke bron van welvaart geworden die aan vele mensen direct en indirect werk biedt. Zelfs in zo n mate dat het soms lijkt alsof financiële activiteiten niet langer ten dienste staan van de productie van (zeg) auto s, maar omgekeerd: dat bedrijven auto s maken om te kunnen speculeren op winst en omzetfluctuaties. In een groeiend aantal beursgenoteerde ondernemingen draagt de "treasury" inmiddels meer bij aan totale winst dan de activiteiten waar het bedrijf ooit voor is opgericht. Dat geldt voor
3 witgoedfabrikant General Electric, autofabrikant Ford, maar ook bijvoorbeeld voor supermarktketen Ahold. Hoezo is speculatie parasitair? Dan de streken: de wereldwijde verbreiding van de aandeelhoudersideologie ging niet toevallig samen met de geleidelijke verwatering van het voor het marxistische wereldbeeld cruciale onderscheid tussen kapitalist en arbeider. In een groot aantal landen zijn na de Tweede Wereldoorlog speciale fondsen opgericht waarin werkgevers en werknemers ieder een afgesproken bedrag stortten om de werknemer ook na zijn arbeidzame leven van inkomsten te voorzien. In vijftig jaar tijd zijn deze fondsen uitgegroeid tot de grootste concentraties kapitaal die wereldwijd beschikbaar zijn. Zo kent het kleine Nederland in de vorm van ABP en PGGM een tweetal pensioenfondsen die gezamenlijk ongeveer de helft van het Nederlandse nationale product bezitten en tot de grootste pensioenfondsen ter wereld behoren. Het ingenieuze van deze fondsen is dat zij inkomsten uit arbeid via beleggingen transformeren in kapitaalinkomsten. In eerste instantie belegden de Nederlandse pensioenfondsen hoofdzakelijk in overheidsobligaties. Vanaf de vroege jaren negentig veranderde dat, deels als gevolg van de privatisering van ABP en PGGM, deels doordat het aanbod van staatsobligaties als gevolg van bezuinigingen en de Europese Monetaire Unie geleidelijk opdroogde. Pensioenfondsen werden daarom aandeelhouders, eerst in Nederland, maar toen de Amsterdamse beurs te klein werd om het sterk aanzwellende kapitaal te absorberen (onder andere door de sterk gestegen arbeidsparticipatie van vrouwen) ook daarbuiten. Zeer geleidelijk zijn pensioenfondsen zodoende de grootste aandelenbezitters ter wereld geworden, daarmee hun leden geleidelijk transformerend in het wonderlijke monster van de werknemer-kapitalist of kapitalist-werknemer. De instroom van pensioenkapitaal dreef in de jaren negentig de aandelenkoersen op naar ongekende hoogten. Met de correctie van namen de rendementen echter af. In een context van vergrijzing is dat een ramp die op twee manieren onschadelijk kan worden gemaakt. Ofwel door de premies te verhogen ofwel door de beleggingsopbrengsten te maximaliseren. In Nederland is na de beurskrach voor het eerste gekozen, met sterke loonkostenstijgingen, dalende koopkracht en uiteindelijk een nationale recessie als gevolg. De laatste jaren is daarom de druk van werkgevers (en dat zijn zowel de overheid als het bedrijfsleven) op de fondsbesturen om de beleggingsopbrengsten te verhogen groter geworden. In hun jacht op rendement zijn pensioenfondsen vervolgens op zoek gegaan naar risicovollere maar ook beter renderende investeringsmogelijkheden die, in een soort vreemde travestie, bekend zijn komen te staan als "alternative investments". Werden daar in de jaren zeventig en tachtig nog investeringen in sociale of ecologisch duurzame projecten onder verstaan, anno 2006 is alternatief investeren simpelweg je geld steken in risicominnende zwerf- of durfkapitalisten. En zo doemt het vreemde beeld op dat de werknemer-kapitalist, via zijn pensioenfonds dat met het oog op het garanderen van een degelijk en genereus pensioen straks tegen zo laag mogelijke premies nu, op jacht gaat naar het hoogste rendement, in feite het gestrip, gesplits en getrim van het Nederlandse bedrijfsleven financiert. Of om de paradox nog pregnanter te formuleren: de Nederlandse werknemer financiert via zijn pensioenfonds zijn eigen werkloosheid om zijn latere pensioen veilig te stellen. En het meest wrange is nog wel dat de Nederlandse vakbonden die zeggen de belangen van Nederlandse werknemers te dienen, paritaire zeggenschap hebben in de fondsbesturen. Zijn het dan nog wel kapitalistenstreken? Wie het weet mag het zeggen. Zijn het dan geen streken? Ja, dat zijn het, maar ze worden geleverd om de belangen van de werknemer in zijn gedaante van aanstaand gepensioneerde te dienen. En dat verandert de zaak wel enigszins.
4 Dan de instrumenten: gepleit wordt bij monde van Van der Kolk voor het versterken van de medezeggenschap om werknemers en hun vertegenwoordigers via de raad van commissarissen meer tegenwicht te laten kunnen bieden tegen de toegenomen macht van de aandeelhouder. Het is de vraag of dat effectief zal zijn. Medezeggenschap is gestoeld op een zekere mate van stabiliteit. Duidelijk zichtbaar is dat in de deelname aan de ondernemingsraad. Het gemiddelde raadslid is man, wit, lager opgeleid, vakbondslid en heeft een contract van onbepaalde duur. Werknemers met contracten van bepaalde duur zijn weliswaar wettelijk niet uitgesloten van deelname aan de ondernemingsraad, maar zijn in de praktijk nauwelijks vertegenwoordigd. Datzelfde geldt voor werknemers met deeltijdcontracten. Hoewel daar goede redenen voor zijn effectieve medezeggenschap kost tijd, vereist een grote mate van betrokkenheid bij en kennis van het bedrijf en wordt gedomineerd door vakbondsleden is het tekenend voor de conservatieve instelling van vakbonden dat ze de uitsluitende kanten van deze gegroeide praktijk nimmer geproblematiseerd hebben. Temeer daar in het nieuwe kapitalisme van vandaag de categorieën van gisteren werknemer, kapitalist, bedrijf steeds minder de kapitalistische werkelijkheid dekken. Namens wie spreekt de ondernemingsraad? Namens iedere werkende die op een of andere manier, via een of andere contractuele relatie, bij het wel en wee van de onderneming is betrokken? Of alleen voor een kleine werknemerselite van oude witte mannen? Waarom zouden alleen de laatsten medezeggenschapsrechten mogen hebben? Wie garandeert dat zij ook de belangen van anderen behartigen en niet alleen die van henzelf? En hoe wil men de aandeelhouder ter verantwoording roepen als aandelen gehuurd, verhuurd en onderverhuurd kunnen worden, als eigendomstitels sneller van eigenaar wisselen dan een mannequin van kledingstukken wisselt? Kortom, de mobiliteit van het nieuwe kapitalisme verhoudt zich slecht tot de instrumenten van weleer. Wat dan wel? Onbevredigend zal het zijn dat ik me wat dat betreft beperk tot de kapitaalzijde, maar ik denk dat de sleutel voor de vernieuwing van de medezeggenschap daar ligt. Het is een brevet van strategisch onvermogen van-hebik-jou-daar dat de vakbeweging in Nederland er nooit in is geslaagd om via doeltreffende interne coördinatie de ondernemingskennis van haar leden te gebruiken om haar machtspositie in de fondsbesturen sociaal aan te wenden. Waarom heeft de vakbeweging het toegestaan dat de internationalisering van het beleggingsbeleid van ABP en PGGM ertoe heeft geleid dat deze fondsen in toenemende mate aansluiting hebben gezocht bij de Amerikaanse financiële dienstverlening in plaats van bij het sociaal activisme, zoals bij Amerikaanse vakbondsfondsen, zoals CalPers, wel is gebeurd? ABP en PGGM spiegelen zich naar de mores van Amerikaanse investeringsbanken en doen er alles aan om hun verleden als ambtenarenfondsen te verloochenen. Hoe heeft dat kunnen gebeuren? Toch niet omdat het de vakbeweging aan wettelijke gegarandeerde ingangen ontbrak? Toch alleen vanwege strategisch onvermogen? Wil de vakbeweging ook in het "nieuwe" kapitalisme het democratisch ideaal dat ten grondslag heeft gelegen aan de vormgeving van de medezeggenschap in Nederland gestalte geven en het moet gezegd dat er vooralsnog geen enkele indicatie is dat ze dat ook inderdaad wil dan zal ze eindelijk eens een langetermijnstrategie moeten bedenken over de wijze waarop het werknemerskapitaal dat pensioen heet zo kan worden ingezet, dat niet alleen de belangen van gepensioneerden straks worden gediend en ook niet alleen die van werknemers nu, maar eveneens die van burgers straks en nu. Daarmee is nog geen oplossing gegeven voor het dilemma van de
5 werknemer-kapitalist, maar dat dilemma is wel benoemd en er is tenminste een richting aangewezen waar een mogelijke oplossing zich zou kunnen ophouden.
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag
> Retouradres Postbus 20011 2500 EA 's-gravenhage Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag Directie Arbeidszaken Publieke Sector Arbeidsvoorwaarden en Overleg
Nadere informatieFacts & Figures uitwerking Pensioenakkoord
Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting
Nadere informatieDoel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.
Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig
Nadere informatieVerklaring van beleggingsbeginselen
Verklaring van beleggingsbeginselen Inleiding Stichting Pensioenfonds APF (APF) voert de pensioenregeling uit voor de (voormalige) werknemers van AkzoNobel. Om de pensioenen te kunnen uitkeren, ontvangt
Nadere informatieVeel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen
Veel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen 1. De kwartaalcijfers van de pensioenfondsen zijn negatief. Hoe komt dat? Het algemene beeld is dat het derde kwartaal, en dan in het bijzonder de maand
Nadere informatiePensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010. Welkom
Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010 Welkom Waar willen wij het met elkaar over hebben? Pensioen anno 2010 Stand van Zaken AOW en Pensioenakkoord 4
Nadere informatie4.1. Algemene uitgangspunten 4.2. De beleggingsstrategie
Meer dan 1700 mensen hebben pensioenaanspraken opgebouwd bij Stichting Pensioenfonds Avery Dennison (in deze verklaring voortaan verder "pensioenfonds" genoemd). Zij zijn de (gewezen) deelnemers en pensioengerechtigden
Nadere informatieFacts & Figures uitwerking Pensioenakkoord
Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting
Nadere informatieToespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag
Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Welkom, blij dat u er bent. Uit het feit dat u met zovelen bent gekomen maak
Nadere informatiePERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro
PERSBERICHT Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro Op 19 oktober 2008 is bekend gemaakt dat ING haar kapitaal verder heeft versterkt met behulp van de Nederlandse overheid. De solvabiliteit,
Nadere informatieEzcorp Inc. TIP 2: Verenigde Staten. Ticker Symbol. Credit Services
TIP 2: Ezcorp Inc. Beurs Land Ticker Symbol ISIN Code Sector Nasdaq Verenigde Staten EZPW US3023011063 Credit Services Ezcorp (EZPW) is een bedrijf dat leningen verstrekt en daarnaast tweedehands spullen
Nadere informatieAEGON STELT WIJZGINGEN IN CORPORATE GOVERNANCE VOOR OM ZEGGENSCHAP AANDEELHOUDERS TE VERSTERKEN
205722 PERSBERICHT AEGON STELT WIJZGINGEN IN CORPORATE GOVERNANCE VOOR OM ZEGGENSCHAP AANDEELHOUDERS TE VERSTERKEN STRUCTUURREGIME VERLATEN; STEMRECHT VERENIGING AEGON TERUGGEBRACHT AEGON N.V. is van plan
Nadere informatiePensioenuitspraak Donner mist inhoudelijk inzicht
Pensioenuitspraak Donner mist inhoudelijk inzicht Donner s pensioenuitspraak zonder inhoudelijk inzicht geeft een pensioeninspraak zonder uitzicht Minister Donner heeft met zijn uitspraak over pensioenen
Nadere informatiedatum onze referentie uw referentie doorkiesnummer 15-11-2010 0523 288420
Aan: alle actieve deelnemers alle gewezen deelnemers alle pensioengerechtigden datum onze referentie uw referentie doorkiesnummer 15-11-2010 0523 288420 Betreft: de risico s van het pensioenfonds voor
Nadere informatieWederom onrust op de beurs: hoe nu verder?
Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder? Net als we vorig jaar meerdere keren hebben gezien, zijn de beurzen wederom bijzonder nerveus en vooral negatief. Op het moment van schrijven noteert de AEX 393
Nadere informatie5 plussen van collectief pensioen
5 plussen van collectief pensioen Inhoudsopgave Waarom is uw pensioenregeling verplicht? 4 Invloed op uw pensioen 4 5 plussen van collectief pensioen 4 +1: Een goed pensioen voor ál uw werknemers 5 +2:
Nadere informatieWat u moet weten over beleggen
Rabo BedrijvenPensioen Wat u moet weten over beleggen Beleggen voor het Rabo BedrijvenPensioen Uw werkgever betaalt pensioenpremies voor het Rabo BedrijvenPensioen. In deze brochure leest u hoe we deze
Nadere informatieKamervragen van de leden Omtzigt en Van Hijum (beiden CDA)
De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4 Telefoon (070) 333 44 44 Fax (070) 333 40 33
Nadere informatieHistorische ontwikkeling van de gepensioneerdenvereniging
Historische ontwikkeling van de gepensioneerdenvereniging Het ontstaan In 1980 ging het niet zo goed met het concern in het algemeen en met de Bijenkorf in het bijzonder. De pensioenen waren bij Nationale
Nadere informatieNotitie. 11 juni 2010. Datum. Onderwerp De meest gestelde vragen over het principe-akkoord AOW-pensioen. 1 Gemiddelde op basis van het verleden
Notitie Datum 11 juni 2010 Onderwerp De meest gestelde vragen over het principe-akkoord AOW-pensioen 1. Waarover gaat dit raadgevend referendum? De FNV heeft samen met de andere vakcentrales afspraken
Nadere informatieAan de leden werkzaam bij Maersk Line. Geachte leden werkzaam bij Maersk Line,
Postadres Postbus 8696, 3009 AR Rotterdam Aan de leden werkzaam bij Maersk Line Vervoer / Havens Bezoekadres Pegasusweg 200 3067 KX Rotterdam T 010 23 35 000 F 010 23 35 216 www.fnvbondgenoten.nl Datum
Nadere informatieOpeningswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013.
Openingswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013. Dames en heren, Wat fijn dat u vandaag bij ons bent. Ik heet u hartelijk welkom
Nadere informatieVragen en antwoorden pensioenakkoord
Vragen en antwoorden pensioenakkoord 1. Waarover gaat dit pensioenakkoord? Het pensioenakkoord gaat over drie onderwerpen: de AOW, de aanvullende pensioenen, en de kansen van ouderen op de arbeidsmarkt.
Nadere informatieDe resultaten van de deelnemersenquête DNB & DNB Pensioenfonds. mei, 2014
De resultaten van de deelnemersenquête DNB & DNB Pensioenfonds mei, 2014 1 Beste DNB er Hartelijk dank voor jouw deelname aan en/of interesse in dit deelnemersonderzoek onder (ex)werknemers van DNB. Van
Nadere informatieInvesteren in vertrouwen. Samenvatting Meerjarenbeleidsplan 2011-2015
Investeren in vertrouwen Samenvatting Meerjarenbeleidsplan 2011-2015 1 Pensioenfonds Zorg en Welzijn: het pensioenfonds voor de sector zorg en welzijn Het meerjarenbeleidsplan 2011-2015 beschrijft welke
Nadere informatie12 VRAGEN over pensioen
12 VRAGEN over pensioen Q&A s voor dieren artsassistenten 12 vragen Inhoudsopgave 01 Waarom bouw ik bij Pensioenfonds Zorg en Welzijn pensioen op? 3 02 Kan ik ervoor kiezen om geen pensioen op te bouwen?
Nadere informatieHEDGEFONDSEN EN PRIVATE EQUITY IN NEDERLAND
HEDGEFONDSEN EN PRIVATE EQUITY IN NEDERLAND samenvatting Prof. dr. A. de Jong Dr. P. J.G. Roosenboom Prof. dr. M.J.C.M. Verbeek Drs. P. Verwijmeren RSM Erasmus University, Rotterdam 4 oktober 2007 Dit
Nadere informatieTRIPARTITE VERHOUDING
ThvG/NR Mij is gevraagd om vandaag 1 mei 1988 een korte toespraak te houden via A.T.V.. Ik heb gedacht om op deze dag te praten over de TRIPARTITE VERHOUDING. Maar alvorens dit te doen is het misschien
Nadere informatie2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE
> Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4
Nadere informatieMedewerkerbetrokkenheid. 1. Werk aan medewerkertevredenheid. Betrokkenheid uit jezelf. Waarom zou iemand het maximale inzetten voor een werkgever?
Dat is de vraag! Natuurlijk is werk nog steeds vanzelfsprekend voor mensen maar het is niet meer zo vanzelfsprekend om voor de duur van het leven die ene baas te kiezen. Mensen maken enorm veel keuzes.
Nadere informatieEinddatumgericht Beleggen
Allianz Nederland Levensverzekering N.V. Einddatumgericht Beleggen Een goede balans tussen rendement en risico Einddatumgericht Beleggen Bouwen aan een goed pensioen betekent voor u een afweging maken
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind september 2017 is 117,8% en is gestegen ten opzichte
Nadere informatiehet gemak van het Pension Lifecycle Fund
het gemak van het Pension Lifecycle Fund 1 inhoud Omschrijving Pagina 1. Wat is een lifecycle fonds? 2 2. Hoe werkt het ABN AMRO Pension Lifecycle Fund? 2 3. Hoeveel rendement kunt u behalen? 3 4. Wat
Nadere informatieRESULTATEN ENQUÊTE CONSULTATIE NIEUW FTK ACTUARIEEL. Vraag 1
RESULTATEN ENQUÊTE CONSULTATIE NIEUW FTK ACTUARIEEL Vraag 1 Onder het huidige FTK krijgen pensioenfondsen te maken met de zogenaamde beleggings -spagaat: aan de ene kant kan er weinig risico worden genomen
Nadere informatieBrochure. Beleggingsbeleid
Brochure Beleggingsbeleid van SPF Beleggingsbeleid van SPF Waarom belegt SPF? Werkgever en werknemers betalen iedere maand pensioenbijdrage. Met dat geld wordt later het pensioen van de werknemer betaald.
Nadere informatieKwartaalbericht 3e kwartaal 2009
Kwartaalbericht 3e kwartaal 2009 Dekkingsgraad 107% Belegd vermogen 81,9 miljard Rendement derde kwartaal 9,1% Premie- en indexatiebesluit in vierde kwartaal Het Pensioenfonds Zorg en Welzijn heeft in
Nadere informatieSamen uw risicoprofiel bepalen - Natuurlijke personen
Samen uw risicoprofiel bepalen - Natuurlijke personen Elke belegger staat voor de moeilijke keuze om zijn portefeuille samen te stellen uit de diverse mogelijke beleggingsvormen (beleggingsfondsen, aandelen,
Nadere informatieGeachte Genodigden, beste kandidaten, beste vrienden. Trots op onze organisatie: de Liberale Vakbond.
2012_03_24 Toespraak Jan Vercamst 1 Toespraak Jan Vercamst, voorzitter ACLVB ACADEMISCHE ZITTING GENODIGDEN Viering 120 jaar ACLVB 24 maart 2012 Geachte Genodigden, beste kandidaten, beste vrienden Vandaag
Nadere informatieChecklist beleggen in vastgoed
i van 5 Checklist beleggen in vastgoed Je kunt beleggen in beursgenoteerde vastgoedfondsen (vaak aandelen die dagelijks verhandelbaar zijn op de beurs) en in niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen. Deze
Nadere informatieHet managen van balansen, risico s, risicoprofielen waar u allen druk mee bezig bent, herken ik dus goed.
Speech Bert Boertje, divisiedirecteur Toezicht pensioenfondsen bij DNB, tijdens het beleggersberaad van Pensioen Pro op 8 oktober 2015, getiteld Beleggen tussen twee vuren. In zijn speech ging Boertje
Nadere informatieDe economische wereldcrisis
De economische wereldcrisis (9.2) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de economische wereldcrisis van 1929 en waarom duurde die crisis zo lang? Kenmerkend aspect: De crisis van het wereldkapitalisme.
Nadere informatieVernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap
10 Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Kim van der Hoeven 1. Inleiding Ontwikkelingen in maatschappij en samenleving denk met name aan de
Nadere informatieDe Dynamische Strategie Portefeuille DSP
De Dynamische Strategie Portefeuille DSP Onderdeel van het beleggingsbeleid van Pensioenfonds UWV 1 Inhoudsopgave Waarom beleggen? 4 Beleggen is niet zonder risico s 4 Strategische beleggingsportefeuille
Nadere informatieWe zijn op ontdekkingsreis, in een gebied waar de huidige systemen leidend zijn maar onvoldoende werken. Bij een ontdekkingsreis hoort ruimte.
Het speelveld De wereld om ons heen verandert razend snel. De richting is duidelijk, de sociale zekerheid wordt geprivatiseerd. Samen bouwen we aan een vernieuwende structuur om de arbeidsmarkt essentieel
Nadere informatieEen nieuwe pensioenregeling
Een nieuwe pensioenregeling Waardeoverdracht: zinvol voor u? Gefeliciteerd, u hebt een nieuwe baan! Dit betekent nogal wat voor uw persoonlijke situatie. Nieuwe taken, verantwoordelijkheden en andere collega
Nadere informatieHoorcollege Directe Belastingen DB II Collegejaar 2014/2015
Waarom een VBI of een FBI? De VBI en de FBI zijn faciliteiten die collectief belleggen faciliteren. Fiscaal bezien kan je ruwweg - (collectief) beleggen op twee manieren vormgeven. Een belastingplichtige
Nadere informatieINFORMATIE BELEGGINGSFONDSEN (NETTO) WERKNEMERS PENSIOEN
INFORMATIE BELEGGINGSFONDSEN (NETTO) WERKNEMERS PENSIOEN Informatie voor werkgevers Ingangsdatum 1 januari 2016 Als uw werknemer niet kiest voor een gegarandeerde uitkering wordt zijn premie belegd. Dit
Nadere informatieMaatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid
Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid 8 januari 205 Inleiding In de Investment Policy Statement heeft SPT de volgende beleggingsovertuiging geformuleerd: Een pensioenfonds is een institutionele,
Nadere informatieHet jaarverslag 2014 samengevat
Het jaarverslag 2014 samengevat Uw pensioenfonds blikt terug én vooruit Deelnemers 1.711 In 2014 verdiende het fonds 55,1 miljoen dankzij beleggen. Dat bedrag staat voor een rendement van 20,1%. Het fonds
Nadere informatieAllereerst wil ik de organisatoren van deze dag, de Stichting Lezen en Schrijven
Toespraak staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tijdens het bedrijvencongres Samen scholen, pure winst! op 11 september 2009 in Eindhoven. Dames en heren, Allereerst wil ik de
Nadere informatie29STE JAARGANG NUMMER
De waarde van werk 29STE JAARGANG NUMMER 1-2018 2007 11 JAAR 2018 HS Arbeidsvoorwaarden staat voor verbinding tussen CAO-partijen, sociale partners, werkgevers en vakbonden, bestuurders en ondernemingsraden.
Nadere informatieWie kopen er hypotheekloos?
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wie kopen er hypotheekloos? Auteurs: Frank van der Harst, Paul de Vries Datum: 28 juni 2017
Nadere informatieBeleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus
Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus Juni 2014 1. Inleiding Dit Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen dient als leidraad en toetssteen
Nadere informatieWat is er aan de hand met uw pensioen?
Wat is er aan de hand met uw pensioen? versie 2; 01-01-2012 Programma AOW nu en vanaf 2013 De mogelijkheden van ABP Pensioen Wat is er aan de hand met uw pensioen? Meer weten? versie 2; 01-01-2012 2 AOW
Nadere informatieVisie 2020 Onze belofte aan de deelnemers. Samen bouwen aan goed pensioen
Visie 2020 Onze belofte aan de deelnemers Samen bouwen aan goed pensioen Inleiding ABP heeft een visie ontwikkeld voor de middellange termijn, de ABP-visie op 2020. Met deze visie willen wij richting geven
Nadere informatieOpening Majesteit, dames en heren, ook ik heet u vandaag van harte welkom op het jaarlijkse pensioenseminar van DNB.
Speech Joanne Kellermann Pensioenseminar 2014 Opening Majesteit, dames en heren, ook ik heet u vandaag van harte welkom op het jaarlijkse pensioenseminar van DNB. Voor mij is dit een bijzonder moment:
Nadere informatieKruis in onderstaande tabel aan hoeveel uw netto vermogen, uw liquide netto vermogen en uw totale vermogen bedraagt.
Vaststellen beleggersprofiel Met de volgende vragen probeert Stichting Obligatiebeheer Noordenwind inzicht te krijgen in uw financiële positie, kennis, ervaring, doelstellingen en risicobereidheid ten
Nadere informatieChecklist beleggen in vastgoed
i van 5 Checklist beleggen in vastgoed Je kunt beleggen in beursgenoteerde vastgoedfondsen (vaak aandelen die dagelijks verhandelbaar zijn op de beurs) en in niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen. Deze
Nadere informatieBeroepsbevolking 2005
Beroepsbevolking 2005 De veroudering van de beroepsbevolking is duidelijk zichtbaar in de veranderende leeftijdspiramide van de werkzame beroepsbevolking (figuur 1). In 1975 behoorde het grootste deel
Nadere informatieKwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Derde kwartaal juli 2017 t/m 30 september Samenvatting:
Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad is gestegen van 113,6% naar 116,5%; De beleidsdekkingsgraad
Nadere informatieWat is nu precies de rol van de werkgever, de vakbonden en het bestuur van het pensioenfonds?
Veelgestelde vragen en antwoorden Ontbinding Stichting Pensioenfonds Bavaria (in liquidatie) Wat gaat er op 1 april 2017 gebeuren? Dan gaan de opgebouwde pensioenaanspraken van de actieve en gewezen deelnemers
Nadere informatie1. Inleiding 2. Analyse 2.1. Een derde van de ouders geeft aan minder te gaan werken
1. Inleiding Vorig jaar kondigde de regering grote bezuinigingen aan op de kinderopvang. De bezuinigingen lopen op tot 774 miljoen in 2015. In 2012 snijdt de regering met zo'n 400 miljoen euro in de kinderopvang.
Nadere informatieABN AMRO. verzekeringen. Marktontwikkelingen & vooruitzichten. Portefeuilleverdeling & fondsselectie. Rendement. Profielfonds 3. Tweede kwartaal 2012
ABN AMRO verzekeringen Profielfonds 3 Tweede kwartaal 2012 Marktontwikkelingen & vooruitzichten Volgens recente signalen vertoont de mondiale economie tekenen van verzwakking. Tegelijkertijd nemen de risico
Nadere informatiePopulair beleggingsplan
Populair beleggingsplan versie 22 november 2013 1 Inhoudsopgave Wat belegt het pensioenfonds? 4 Wat is het doel van beleggen? 4 Wat levert beleggen op? 4 Er gaan toch ook risico s gepaard met beleggen?
Nadere informatieKwartaalbericht 4e kwartaal 2008
Kwartaalbericht 4e kwartaal 2008 Dekkingsgraad 92% Belegd vermogen daalt naar 71,5 miljard Geen indexering in 2009 In het vierde kwartaal heeft Pensioenfonds Zorg en Welzijn een verlies op beleggingen
Nadere informatieKorte toespraak Joanne Kellermann uitreiking Benchmark VBDO 2014
Korte toespraak Joanne Kellermann uitreiking Benchmark VBDO 2014 1. Opening Hartelijk dank voor de presentatie en deze benchmark. Als we bedenken dat duurzaamheid in het beleggingsbeleid nog niet eens
Nadere informatieMag ik dan nooit meer stoppen met werken?
Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? 67 vragen over aow-vragen en uw pensioen (Uit AD van 1-11-2016) De AOW-leeftijd gaat in 2022 met drie maanden omhoog voor iedereen die na 1954 geboren is. Reden
Nadere informatieBELEGGINGSMOGELIJKHEDEN PENSIOEN JANUARI 2018
Generali BELEGGINGSMOGELIJKHEDEN PENSIOEN JANUARI 2018 www.asr.nl/gnl INHOUDSOPGAVE 1 Algemene informatie over dit document... 3 2 Zorgvuldig beleggingsbeleid... 4 2.1 UW GELD IN GOEDE HANDEN...4 2.2 HET
Nadere informatieLuxempart: defensief, groeipotentie en prima track record
Luxempart: defensief, groeipotentie en prima track record In Luxemburg bedraagt het netto vermogen per inwoner ruim 700.000. Daarmee is het Groot Hertogdom het meest welvarende land in het Euro-gebied.
Nadere informatieAchmea life cycle beleggingen
Achmea life cycle beleggingen Scheiden. Uw pensioengeld in vertrouwde handen Wat betekent dat voor uw ouderdomspensioen? Interpolis. Glashelder Achmea life cycle beleggingen Als pensioenverzekeraar beleggen
Nadere informatieB en W-nummer 15.0379; besluit d.d. 12-5-2015. Onderwerp
B en W-nummer 15.0379; besluit d.d. 12-5-2015 Onderwerp Beantwoording van schriftelijke vragen aan het college van burgemeester en wethouders van het raadslid A. Van den Boogaard (PvdA) inzake Arbeidsparticipatie
Nadere informatieHet begint bij de doelstelling
Het begint bij de doelstelling Wat zijn de doelstellingen voor de provincie Gelderland om in lokale ondernemingen te beleggen? VNO- NCW Midden, Lent, 30 januari 2012 Rutger van Asselt Copyright 2011 Sprenkels
Nadere informatieDe perspectief nota en de najaarsnota lieten een positief beeld zien.(+137.000).
Begroting 2015-2018 Begroting 2015-2018 11-11-2014 voor ons ligt de begroting 2014 2018. Voor de PvdA zijn de mensen belangrijk. Mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt die nu buiten spel staan, maar
Nadere informatieVerkort Jaarverslag 2013
Verkort Jaarverslag Han Thoman: Ons bestuur is zich echt goed bewust van de risico s die het pensioenfonds loopt. Voorzitter Han Thoman Onze financiële positie is redelijk maar moet nog beter Een jaar
Nadere informatieBeleggen bij BeFrank. Helder. Eenvoudig. Online. I 101.7.06-0612
Beleggen bij BeFrank Helder. Eenvoudig. Online. I 101.7.06-0612 Eindelijk een helder en eenvoudig pensioen tegen lage kosten. Binnen de pensioenwereld groeit de behoefte naar transparantie en eenvoud.
Nadere informatieTerugblik. Maandbericht maart 2018
Maandbericht maart 2018 Terugblik Aandelenbeurzen onder druk, veilige havens worden gezocht De economie draait op volle toeren, maar beleggers zijn terughoudend. De ontwikkelingen in het handelsconflict
Nadere informatieDatum 9 december 2013 Betreft Kamervraag/vragen van het lid Klaver over investeringen van financiele instellingen in kernwapens
> Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4
Nadere informatieIn de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen
14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie
Nadere informatieFinanciële repressie: twee sleutelwoorden voor elke financieel intermediair in dit decennium. FiDiB, Vught, 17 september 2012
Financiële repressie: twee sleutelwoorden voor elke financieel intermediair in dit decennium FiDiB, Vught, 17 september 2012 Agenda Waar hebben we mee te maken? Structurele gevolgen deze crisis Financiële
Nadere informatieAllianz Nederland Asset Management B.V. Allianz. Lijfrenterekening. Beleggen voor de aanvulling op uw pensioen.
Allianz Nederland Asset Management B.V. Allianz Lijfrenterekening Beleggen voor de aanvulling op uw pensioen. Beleggen voor een aanvulling op uw pensioen? Kies dan voor goede prestaties met de Allianz
Nadere informatie11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen
11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen
Nadere informatieEen nieuwe baan. Je toekomst uitgestippeld
Een nieuwe baan Je toekomst uitgestippeld Colofon Redactie: Syntrus Achmea Tekst: Syntrus Achmea Vormgeving: Vormplan Design bno, Amsterdam 1e druk januari 2008 Deze brochure is met zorg samengesteld.
Nadere informatieVRAGENLIJST BELEGGERSPROFIEL
VRAGENLIJST BELEGGERSPROFIEL Om de coherentie na te gaan tussen de transacties in financiële instrumenten die u invoert via de bank en uw beleggersprofiel, heeft de bank de verplichting informatie te verzamelen
Nadere informatie1. Waarom moet het pensioenfonds ANWB extra maatregelen nemen?
1. Waarom moet het pensioenfonds ANWB extra maatregelen nemen? Het pensioenfonds staat er financieel niet goed voor. De twee belangrijkste oorzaken: 1. Nederlanders worden steeds ouder. Met name de laatste
Nadere informatieKwartaalbericht. 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015. Samenvatting cijfers per 31 december 2014
Kwartaalbericht 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015 Samenvatting cijfers per 31 december 2014 Dekkingsgraad: 111,5% Beleidsdekkingsgraad: 112,6% Belegd vermogen: 19,6 miljard Rendement 2014: 27,6%
Nadere informatie19 maart 2016. Onderzoek: Korten pensioenen?
19 maart 2016 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen
Nadere informatie2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG
2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het Jaarverslag 2013 legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers met 7 procent toegenomen
Publicatiedatum CBS-website: 1 oktober 27 Beleggingen institutionele beleggers met 7 procent toegenomen drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek Voorburg/Heerlen 27 Verklaring der tekens. =
Nadere informatieDe financiële situatie van Pensioenfonds UWV vanaf 31 augustus 2014
De financiële situatie van Pensioenfonds UWV vanaf 31 ustus 2014 Op 31 ustus 2014 liep het kortetermijnherstelplan van Pensioenfonds UWV af. Tegen de verwachting in heeft het pensioenfonds de pensioenen
Nadere informatieLees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen.
Oefening 1: globaal lezen Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen. In het najaar van 1996 ontdekt de buitenlandse pers het poldermodel. Er verschijnen lovende artikelen
Nadere informatieEen wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is.
Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Goedendag! Als ik even de aandacht mag, ja! Dank u. Dan geef ik nu het woord aan mezelf. Als ik mij eerst eens even mag introduceren.
Nadere informatieGenerali Beleggingsmogelijkheden Pensioen
1. Algemene informatie over dit document Waarom krijgt u dit document U krijgt deze informatie omdat u via uw werkgever deelneemt aan een pensioenregeling bij Generali. In uw pensioenregeling staat hoe
Nadere informatieMisschien zit u hier wel met de grote vraag: wat is Kerst eigenlijk?
25 december 2015 1 e Kerstdag Sixtuskerk te Sexbierum Ds. A.J. (Anneke) Wouda Teksten: Hebr. 1:1-6 en Lucas 2: 15-21 Geliefden van God, gemeente van Christus, Kerstochtend 2015 U zit midden in een kerstviering,
Nadere informatieGoede zorg van groot belang. Nederlanders staan open voor private investeringen
Goede zorg van groot belang Nederlanders staan open voor private investeringen Index 1. Inleiding p. 3. Huidige en toekomstige gezondheidszorg in Nederland p. 6 3. Houding ten aanzien van private investeerders
Nadere informatieToekomst van de Sociale Zekerheid
Prof. dr. Nicolette van Gestel Tilburg University, TIAS School for Business & Society Toekomst van de Sociale Zekerheid HAN Nijmegen, 2017 Symposium vooraf aan de Intreerede van Dr. Shirley Oomens Individuele
Nadere informatiePensioeninformatiebijeenkomst over herstelplan 2009
Pensioenbijeenkomst herstelplan 2009 Pensioenfonds voor de Grafische Bedrijven (PGB) over herstelplan 2009 juli 2009 Inleiding Waarom 5 pensioenbijeenkomsten? ernstige situatie met grote gevolgen voor
Nadere informatieDeel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties
Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna
Nadere informatieGoede tijden, slechte tijden. Soms zit het mee, soms zit het tegen
Slides en video s op www.jooplengkeek.nl Goede tijden, slechte tijden Soms zit het mee, soms zit het tegen 1 De toegevoegde waarde De toegevoegde waarde is de verkoopprijs van een product min de ingekochte
Nadere informatie