Sectorale arbeidsmarktinformatie

Transcriptie

1 Sectorale arbeidsmarktinformatie Overschotten en tekorten Kansen en mogelijkheden Deel B: Sectorbeschrijvingen 2. Procesindustrie, voedings- en genotmiddelenindustrie Den Haag 20 december 2011

2 Inhoudsopgave Procesindustrie, Voedings- en genotmiddelenindustrie Sectorfiche Werkgelegenheid en vacatures Werkgelegenheid Vacatures Trends en ontwikkelingen Tekorten en overschotten Procestechniek Laboratoriumtechniek Structureel personeelstekort op termijn Kansen en mogelijkheden Naar beroep Meer jongeren in de procesindustrie...9 2

3 Procesindustrie, Voedings- en genotmiddelenindustrie 1. Sectorfiche 2. Procesindustrie, Voedings- en genotmiddelenindustrie Private sectoren aantal banen werknemers aantal banen zelfstandigen 2010 niveau gemiddelde mutatie (% p.j.) gem. mutatie 11/12 (% p.j.) x ,2-1,5-1,8 Relatieve Positie t.o.v. andere sectoren ruim beneden gemiddeld x ,2-0,8-0,9 iets beneden gemiddeld banen totaal x ,5-1,5-1,7 iets beneden gemiddeld aantal werkzame personen arbeidsvolume werknemers arbeidsvolume zelfstandigen x ,0-1,6-1,5 iets beneden gemiddeld x ,0-1,0-1,7 iets beneden gemiddeld x ,6 1,3-0,9 gemiddeld arbeidsvolume totaal x ,6-0,9-1,7 iets beneden gemiddeld aantal zzp ers x ,2 1,7-0,9 gemiddeld aantal vacatures x ,8-0,9-0,6 vacaturegraad uitzendvolume betaalde uren werknemers aantal vacatures in % van aantal banen werknemers index 2005=100 ruim beneden gemiddeld 5,7 0,6 1,1 iets beneden gemiddeld 76-5,4 ruim beneden gemiddeld x 1 mln. 466,6-1,1-1,7 iets beneden gemiddeld Toelichting: Relatieve positie t.o.v. andere sectoren ruim bovengemiddeld verschil => 2,5 iets bovengemiddeld verschil => 0,5; <2,5 gemiddeld verschil > -0,5; < 0,5 iets beneden gemiddeld verschil =>-0,5; < -2,5 ruim beneden gemiddeld verschil => -2,5 n.v.t. In de relatieve positie van de sector procesindustrie ten opzichte van andere sectoren is zowel de gerealiseerde gemiddelde mutatie als de geprognosticeerde gemiddelde mutatie verdisconteerd. 3

4 Samenvattend beeld Ontwikkeling van de vraag In de totale procesindustrie, voedings- en genotmiddelenindustrie (verder kortweg procesindustrie) werkten in personen, waarvan ruim werknemers. Er was in de periode sprake van krimp van de werkgelegenheid. Zo kromp het aantal banen van werknemers gemiddeld met 1,5 procent per jaar. Ook het uitzendvolume is in deze periode sterk gekrompen: het aantal uitzendkrachten was in 2010 nog slechts driekwart van het volume in Ook voor 2011 en 2012 wordt verwacht dat de werkgelegenheid in de procesindustrie verder zal afnemen. Het aantal banen voor werknemers daalt met bijna 2 procent en het aantal banen voor zelfstandigen met bijna 1 procent. De belangrijkste subsectoren in de procesindustrie zijn de voedings- en genotmiddelenindustrie en de chemische industrie. Deze subsectoren maken tweederde van de werkgelegenheid uit. Het aantal vacatures in de sector bedraagt in 2010 een kleine Dit aantal is de afgelopen jaren wat gekrompen, hetgeen ook in 2011 en 2012 het geval zal zijn. Overschotten en tekorten Op langere termijn worden met name in de sectorspecifieke beroepen, zoals procestechniek en laboratoriumtechniek behoorlijke tekorten verwacht. Daar komt bij dat het startkwalificatieniveau in de sector verschuift van MBO-1/2 naar MBO-3/4 niveau. Naast structurele personeelstekorten zorgt dit ook voor grotere kwalitatieve discrepanties. Bedrijven in de sector herkennen ook deze personeelstekorten. De meeste vraag zal zijn naar gekwalificeerden voor de beroepen van operator (MBO-3 en MBO-4 niveau) en analist (MBO-4). De vraag naar procestechnologen en materiaalkundigen op academisch niveau blijft vanwege de vervangingsbehoefte hoog. Kansen en mogelijkheden Naar verwachting zal de schaarste op de arbeidsmarkt in de procesindustrie de komende jaren groeien. Door vergrijzing en ontgroening zal het voor bedrijven moeilijker worden om geschikt personeel te vinden. Naar verwachting zullen vooral aan MBO ers proces-, AOT- en laboratoriumtechniek tekorten ontstaan. Om over tien jaar voldoende aanbod te hebben, moet de uitstroom vanuit het MBO met 40 procent toenemen, schat de Regiegroep Chemie. 1 Er ontstaan daarbij ook meer kansen voor Hbo-ers. Als de sector actief werkt aan het invullen van de toenemende vervangingsvraag, kunnen ook meer perspectieven ontstaan voor schoolverlaters. Vanwege wet- en regelgeving zijn de mogelijkheden om via BBL-trajecten leerlingen op te leiden relatief beperkt. Daarmee zijn ook de instroommogelijkheden voor schoolverlaters relatief beperkt en kan de sector de slag om nieuw personeel gaan verliezen. De sectorbeschrijving laat zien dat partijen in de sector daarom bezig zijn met plannen om meer jongeren via duale trajecten naar een baan in de procesindustrie toe te leiden

5 2. Werkgelegenheid en vacatures 2.1. Werkgelegenheid Het sectorfiche laat zien, dat er volgens het EIM in personen in de procesindustrie, voedings- en genotmiddelenindustrie (verder kortweg procesindustrie genoemd) werkzaam waren. Het aantal banen van werknemers bedroeg , het arbeidsvolume van zelfstandigen Er was in de periode sprake van krimp van de werkgelegenheid. Zo kromp het aantal banen van werknemers gemiddeld met 1,5 procent. Ook het uitzendvolume is in deze periode sterk gekrompen: het aantal uitzendkrachten was in 2010 nog slechts 76 procent van het volume in Onderstaande tabel 1 beschrijft de omvang van de werkgelegenheid in de belangrijkste branches van de procesindustrie. In totaal werkten er in personen in deze branches. Lagere en middelbare beroepen zijn daarbij oververtegenwoordigd. De voedingsmiddelenindustrie vormt bijna 50 procent van de werkgelegenheid in de procesindustrie en is daarmee de belangrijkste subsector. De chemische industrie is met werknemers goed voor bijna 30 procent van de werkgelegenheid. Tabel 1: Samenstelling werkgelegenheid procesindustrie, 2008 EIM verwacht dat de werkgelegenheid in de procesindustrie de komende twee jaar nog verder zal afnemen. Het aantal banen voor werknemers daalt met bijna 2 procent en het aantal banen voor zelfstandigen met bijna 1 procent. Ook het aantal zzp ers in de procesindustrie neemt verder af (sectorfiche) Vacatures Het aantal vacatures is in de periode met bijna 1 procent gemiddeld afgenomen en bedroeg in De vacaturegraad is met 5,7 procent aan de lage kant, hetgeen wijst op beperkte mobiliteit van werknemers. EIM verwacht dat het aantal vacatures in de periode met 0,6 procent verder zal afnemen, een gevolg van 5

6 de afnemende werkgelegenheid. Wel zal er naar verwachting een stijging te zien zijn van de vacaturegraad (sectorfiche). 3. Trends en ontwikkelingen EIM ziet drie dominante trends in de subsector voedings- en genotmiddelenindustrie: De vraag naar arbeid verandert in de Nederlandse voedingsmiddelenindustrie. Enerzijds neemt de arbeidsproductiviteit toe, waardoor het aantal werknemers vermindert. Anderzijds krijgt de bedrijfstak binnen enkele jaren te maken met een uitstroomversnelling en groeit de vraag naar gekwalificeerde levensmiddelentechnologen voor functies in R&D en kwaliteitszorg. Eventuele arbeidstekorten kunnen groei en concurrentiekracht van de Nederlandse voedingsmiddelenindustrie aantasten en kunnen leiden tot verplaatsing of outsourcing van R&D-activiteiten. De voedings- en genotmiddelenindustrie verwerkt agrarische grondstoffen, afkomstig van plant en dier, tot producten die uiteindelijk door mensen gegeten, gedronken en anderszins geconsumeerd worden. Een fout product kan ziekte of erger veroorzaken. De risico s zijn talrijk: grondstoffen komen overal vandaan en ze kunnen door schimmels, insecten, bestrijdingsmiddelen en andere contactstoffen worden aangetast. In het belang van de volksgezondheid is er daarom een dicht web van regelgeving en controlerende instanties rond voedselveiligheid, in Nederland en binnen de EU. Vermindering van de regelgeving en de daaruit voortvloeiende administratieve lasten is niet te verwachten, gegeven de groeiende focus op gezondheid en de rol van voedsel daarbij. De internationale concurrentie op de markt voor voedingsmiddelen neemt toe. Daarbij wordt enerzijds ingezet op specialiteit en merk en in het algemeen op producten met een hogere toegevoegde waarde. Anderzijds komt er meer concurrentie van landen met een groot agrarisch potentieel, binnen de Europese Unie (zoals Polen) en daarbuiten (bijvoorbeeld Canada en Brazilië). De Nederlandse voedingsmiddelenindustrie kan zijn sterk ontwikkelde kennisinfrastructuur in stelling brengen om het accent te verleggen naar producten met meer toegevoegde waarde. In het huidige exportpakket zijn die nog ondervertegenwoordigd. Verder kan worden ingespeeld op de toenemende vraag naar producten die bijdragen aan gezondheid en aan het tegengaan van overgewicht. Bron: EIM, Ondernemen in sectoren 2010 In de subsector (petro-)chemische industrie stijgt het aantal vacatures voor MBO-3 en MBO-4 geschoolde medewerkers ten koste van MBO-1 en MBO-2 geschoolden. MBOopleidingen in de procesindustrie vinden vooral plaats via BBL-trajecten, zodat medewerkers binnen het bedrijf waar zij werkervaring hebben opgedaan, kunnen doorstromen. 4. Tekorten en overschotten 4.1. Procestechniek Kenniscentrum PMLF biedt in haar rapportage een overzicht van de arbeidsmarktontwikkelingen en -mogelijkheden voor MBO-afgestudeerden. Daarin 6

7 onderscheidt zij procestechniek en laboratoriumtechniek. Hoewel een deel van deze uitstroom in de procesindustrie terechtkomt, loopt dat niet 1-op-1. Afgestudeerden komen in alle sectoren van onze economie aan de slag. Denk bijvoorbeeld aan laboratoria van ziekenhuizen. Actuele arbeidsmarktgegevens MBO ers Procestechniek Aantal werkenden: trend : constant Verwachte uitbreidingsvraag tot 2014: Verwachte vervangingsvraag tot 2014: Verwachte baanopeningen tot 2014: ( ) Verwachte instroom van schoolverlaters tot 2014: Dit betekent dat voor 2014 een tekort wordt verwacht van = Bron: PMLF, Arbeidsmarktmonitor procestechniek Laboratoriumtechniek Hieronder de arbeidsmarktverwachtingen voor MBO ers laboratoriumtechniek. Actuele arbeidsmarktgegevens MBO ers Laboratoriumtechniek Aantal werkenden: trend vanaf 2004: dalend Verwachte vervangingsvraag tot 2014: Verwachte uitbreidingsvraag tot 2014: 100 Verwachte baanopeningen tot 2014: ( ) Verwachte instroom schoolverlaters tot 2014: Dit betekent dat voor 2014 een tekort wordt verwacht van = 500 Bron: PMLF, Arbeidsmarktmonitor procestechniek Structureel personeelstekort op termijn De arbeidsmarkt in de procesindustrie trok eind 2010, begin 2011 weer enigszins aan. Dat leidde tot meer vraag naar gekwalificeerd personeel, tegelijkertijd tot meer moeilijk vervulbare vacatures. In de procestechniek is er onvoldoende aanbod op het gevraagde opleidingsniveau, veelal MBO-4. In de operationele techniek geeft meer dan 70 procent van de bedrijven aan, dat er een te klein aanbod van kandidaten is. Hieronder is het verwachte personeelstekort naar deelsector en opleidingsniveau weergegeven. Tabel 2: Percentage bedrijven dat een structureel personeelstekort verwacht, naar opleidingsniveau en deelsector Bron: PLMF, Arbeidsmarktmonitor 2011, Jeugdwerkloosheid 7

8 Van de bedrijven in de procesindustrie heeft 20 procent aangegeven op de langere termijn een structureel personeelstekort te verwachten. Het grootste personeelstekort wordt gezien op MBO-4 (48 procent) en MBO-3 niveau (21 procent). Tevens verwacht 18 procent een structureel tekort op hbo-niveau of hoger. Het minste tekort wordt verwacht op MBO-1 niveau (3 procent). In figuur 1 is af te lezen op welke niveaus een personeelstekort wordt verwacht voor nu en 2 jaar (gehele PMLF-sector). De meeste vraag zal zijn naar de beroepen van operator (op MBO-3 en MBO-4 niveau) en analist (voornamelijk op MBO-niveau 4). Figuur 1: Personeelstekort naar opleidingsniveau Bron: PLMF, Arbeidsmarktmonitor 2011, Jeugdwerkloosheid 5. Kansen en mogelijkheden 5.1. Naar beroep Zowel kenniscentrum PMLF als ROA voorzien goede arbeidsmarktperspectieven voor laboranten (BBL-leerlingen vanaf MBO-3 niveau). Voor de functie van procesoperator verwacht ROA knelpunten door een tekort aan instroom op de arbeidsmarkt. Waarschijnlijk profiteren de werktuigbouwkundigen van de vervangingsvraag. De kenniscentra zien kansen voor operator A, B en C. De komende jaren verwachten PMLF en ROA een grotere vraag naar hbo-ers. Hier speelt de vergrijzing een rol, die tot een vervangingsvraag leidt. Daarbij speelt dat meerdere sectoren naar dezelfde technici zoeken. Zowel op hbo- als op wo-niveau wordt gesignaleerd dat werkgevers ook mensen met een andere dan de gevraagde technische opleiding in dienst nemen. Op wo-niveau is er de komende periode over het algemeen weinig effect van de vergrijzing te merken. Alleen de vraag naar procestechnologen en materiaalkundigen op academisch niveau blijft vanwege de vervangingsbehoefte hoog. 8

9 Tot slot: de arbeidsmarkt voor academici wordt steeds internationaler. Dat betekent voor werkgevers in de procestechniek dat de concurrentiestrijd gericht op het binnenhalen en behouden van technische academici stijgt Meer jongeren in de procesindustrie Zoals uit figuur 2 blijkt, werken er in de procesindustrie weinig jongeren. Figuur 2: Leeftijdsopbouw procesindustrie Bron: PLMF, Arbeidsmarktmonitor 2011, Jeugdwerkloosheid Dat geldt temeer voor het aandeel jarige MBO-leerlingen. De instroom van jongeren in MBO-opleidingen procestechniek, AOT- en laboratoriumtechniek is gering. Dit heeft een aantal redenen: Het VMBO kent geen specialisaties procestechniek en laboratoriumtechniek. Jongeren zijn daardoor onbekend met deze beroepsrichtingen en zijn na het behalen van het VMBO-diploma geneigd om voor hen bekende richtingen te kiezen die aansluiten op het VMBO. De procesindustrie mist hierdoor een groep die mogelijk op latere leeftijd wel in de sector wil werken. De Arbeidstijdenwet en de Arbeidsomstandighedenwet leggen beperkingen op aan de inzet van minderjarigen, waardoor sommige bedrijven minder mogelijkheden zien om minderjarigen als stagiaire of werknemer toe te laten. De sector heeft met een imagoprobleem te maken. Voor procestechniek specifiek geldt dat er weinig MBO-scholen zijn die BOLopleidingen aanbieden. Van de dertig ROC's die in 2009 opleidingen in de procestechniek aanboden, waren er tien met BOL-leerlingen. Leerlingenaantallen varieerden van enkele jongeren tot ruim 100. In 2009 waren er in totaal leerlingen in opleiding voor het beroep van operator op verschillende niveaus (figuur 3). In de leeftijdscategorie jaar zaten 510 jongeren: 16 jaar: jaar: jaar: 211 9

10 Figuur 3: Aantal MBO-leerlingen naar leeftijd, 2010 Bron: PLMF, Arbeidsmarktmonitor 2011, Jeugdwerkloosheid Naar verwachting zal de schaarste op de arbeidsmarkt in de procesindustrie de komende jaren groeien. Door vergrijzing en ontgroening zal het voor bedrijven moeilijker worden om geschikt personeel te vinden. Vooral aan MBO ers proces-, AOT- en laboratoriumtechniek zullen tekorten ontstaan. Om over tien jaar voldoende aanbod te hebben moet de uitstroom vanuit het MBO met 40 procent toenemen, schat de Regiegroep Chemie. 2 Daarom gaan partijen in de procesindustrie nu na, welke mogelijkheden er zijn om het aandeel jongeren te vergroten. Resultaten zijn neergelegd in het rapport Leren en werken voor jarigen in de procesindustrie dat op de website van PMLF terug te vinden is. Inmiddels is een aantal pilotprojecten gestart om het aandeel jongeren te vergroten. Hieronder enkele voorbeelden van deze pilotprojecten: Process Class ROC Tilburg Sinds 2004 kunnen jongeren met een VMBO -t diploma met wis- en natuurkunde naar de Process Class van ROC Tilburg. De Process Class leidt in een speciaal vierjarig (BOL) leerwerktraject op tot Operator C (niveau 4). Er is ook een uitstroommogelijkheid op niveau 3 en (sinds 2009) op niveau 2. Sinds de start van de Process Class zijn er 107 jongeren begonnen aan de opleiding en 76 (niveau 3 of niveau 4) uitgestroomd. 25 van deze jongeren werken nu als operator in de procesindustrie. 15 zijn nog bezig met de opleiding. De Process Class heeft een voorloper in de Fujiclass waarmee het bedrijf Fuji in 2003 startte. In 2004 werd het initiatief van Fuji verbreed en werd de Stichting Process Class opgericht met zo n 5 bedrijven uit verschillende sectoren. De bedrijven zijn vanaf het begin betrokken bij de opzet van het traject. Er zijn onder meer afspraken gemaakt over stageplaatsen

11 Proces- en Maintenance College Rijnmond (PMR) In 1998 nam de procesindustrie in de regio Rotterdam het gezamenlijk initiatief door in Deltalinqsverband, samen met het Scheepvaart & Transport College (STC) en ROC Zadkine, het Proces College (geheel gericht op de reguliere beroepsopleiding procesoperator) op te zetten. Het Proces College is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een samenwerkingsverband tussen ca. 35 chemische, petrochemische en energiebedrijven en de twee MBO-scholen in de regio Rotterdam met een instroom van 235 leerlingen en een gediplomeerde uitstroom van ca. 145 leerlingen op niveau 3/4 in In 2006 is, naar voorbeeld van het succesvolle Procescollege het Maintenance College opgericht. Binnen het Maintenance College werken de chemische, petrochemische bedrijven en onderhoudsbedrijven en drie MBO-scholen samen aan de opleiding van jonge mensen (schoolverlaters) tot onderhoudstechnicus in de procesindustrie op de niveaus 2, 3 en 4. Stichting Support AOT Noord Stichting Support AOT Noord13 is een samenwerkingsverband tussen het Noorderpoort-college, regionale bedrijven en Startpeople. De doelstelling van het samenwerkingsverband is: verbetering van het imago van techniek en van de opleiding; bevorderen van instroom jongeren voor de technische opleiding; verhogen uitstroom jongeren met een diploma; optimaliseren kwaliteit onderwijs/opleiding. De insteek is om jongeren op te leiden naar niveau 4, maar uitstroom op niveau 3 is ook mogelijk. De eerste twee jaar is de opleiding breed. Vanaf het derde jaar wordt er gedifferentieerd. Sinds de start in 2008 is de jongereninstroom toegenomen van 15 naar ruim 68 jongeren in De jongeren krijgen de mogelijkheid na afronding van het MBO, de studie duaal in het hbo te vervolgen. Ook is er een baanaanbod mogelijk. Voorbeelden van bedrijven Hoewel de noodzaak van een jonge instroom in de procesindustrie wordt gedeeld door een ruime meerderheid van de bedrijven neemt slechts een beperkt aantal bedrijven regelmatig jongeren onder de 18 aan voor een stage of BBL-traject. Hieronder enkele voorbeelden: Bij Koninklijke MOSA wordt elk jaar aan ongeveer 25 studenten de mogelijkheid geboden om hun BPV/stage invulling te geven. Het gaat om studenten van VMBO (snuffelstages) t/m hbo uit diverse disciplines. Eveneens wordt aan studenten de mogelijkheid geboden een minor bij MOSA te verrichten Bij Sappi zijn 16 tot 18 jarigen van harte welkom. Sappi heeft momenteel 5 leerwerkplekken ter beschikking. Tata Steel IJmuiden heeft goede ervaringen met een driefasensysteem waarbij de jongeren in de eerste fase opgeleid worden in het Tata Steel Trainings Centre (TSTC). In fase 2 krijgen ze een leerplaats in het bedrijf in dagdienst en pas in de laatste fase gaan ze in de volcontinudienst. Nedmag: Bij de bedrijven die aangesloten zijn bij de Stichting Support AOT Noord is een oplossing gevonden voor jongeren. Als de jongeren tussen 16 of 17 jaar zijn, worden ze bij de onderhoudsgroep ingedeeld en werken ze alleen in dagdienst. Ze zijn boven de sterkte van de ploeg en krijgen begeleiding van de teamleider. Als de jongeren rond de 18 jaar zijn, worden ze in de ochtend- en middagdienst geplaatst. Ook hier worden de stagiaires begeleid door de teamleider. 11

12 Bronnen UWV WERKbedrijf Arbeidsmarktschets techniek 2011 PMLF Rapportage onderwijs- en arbeidsmarktinformatie Jeugdwerkloosheid Leren en werken voor jarigen in de procesindustrie 12