De Nederlandse Maritieme Arbeidsmarkt 2014

Transcriptie

1 De Nederlandse Maritieme Arbeidsmarkt 2014 Sectorrapport Maritieme Toeleveringsindustrie Ruud van der Aa Jenny Verheijen 1

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Belangrijkste uitkomsten 4 1. Samenstelling werkgelegenheid 5 2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures 7 3. In- en uitstroom van personeel 9 4. Opleiding en scholing 10 Tabellen 12 A. Samenstelling werkgelegenheid 13 B. Instroom van nieuw personeel 17 C. Vacatures 19 D. Personeelsverloop 21 E. Opleiding en scholing 23 2

3 Inleiding In opdracht van Netherlands Maritime Technology, en onder de vlag van Nederland Maritiem Land, heeft Ecorys de maritieme arbeidsmarktenquête 2014 uitgevoerd. Deze rapportage bevat een overzicht van de belangrijkste uitkomsten en een tabellenoverzicht van alle antwoorden op de arbeidsmarktenquête, die is uitgezet onder bedrijven in de maritieme toeleveringsindustrie. Focus op maritieme werkgelegenheid Een belangrijke opmerking vooraf is dat de focus van de arbeidsmarktenquete lag op werknemers met maritieme kennis en vaardigheden: dit betreft alle scheepsgebonden kennis en vaardigheden die nodig zijn om schepen te bouwen, te laten varen en hun transportfunctie mogelijk te maken (bijvoorbeeld scheepselektronica en automatisering, scheepsbouwkunde, financiering en verzekering van schepen). Respons De dataverzameling heeft plaatsgevonden in de periode september oktober De totale respons in de maritieme toeleveringsindustrie bestaat uit 18 ondernemingen. Deze ondernemingen zijn goed voor 42 procent van de totale werkgelegenheid in de sector. De uitkomsten zijn op basis van bedrijfsomvang gewogen voor de totale populatie. Gezien het aantal bedrijven dat de enquête heeft ingevuld, zijn de uitkomsten indicatief voor de situatie en de ontwikkelingen in de branche. Verder geldt dat door de afronding op hele percentages de optelsom in de tabellen soms niet precies gelijk is aan 100%. Leeswijzer Op de volgende pagina s beschrijven wij eerst de belangrijkste uitkomsten op de thema s: 1. Samenstelling werkgelegenheid; 2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures; 3. In- en uitstroom van personeel; 4. Opleiding en scholing. De bijlage bevat een overzicht van de tabellen over alle vragen die in de enquete zijn gesteld. Waar mogelijk wordt een vergelijking gemaakt met eerdere metingen. Foto s cover: A Page 2 D: Bosch Rexroth BV, Harts: Aegir-Marine BV en fotoarchief Ecorys. 3

4 Belangrijkste uitkomsten 4

5 1. Samenstelling werkgelegenheid De totale directe werkgelegenheid in de maritieme toeleveringsindustrie bedroeg in 2013 bij benadering personen. 1 Dit bevestigt de opwaartse trend die in 2012 is ingezet. Over de periode is de werkgelegenheid met 4% gestegen. Aard dienstverbanden In overeenstemming met de algemene trend in de economie kent de branche een trend naar meer flexibele arbeid; zowel het aandeel ingehuurd personeel als het aandeel personeel met een tijdelijk dienstverband is de afgelopen jaren toegenomen (zie tabel A.4 in de bijlage). Het aandeel ingehuurd personeel is toegenomen van 10 procent in 2007 naar 21 procent in Deze uitkomst wijst erop dat de voorkeur voor ingehuurd personeel toeneemt, een trend die kenmerkend is voor de gehele Nederlandse arbeidsmarkt. Van het personeel in eigen dienst is het aandeel werknemers met een vast dienstverband iets afgenomen. In 2007 had nog 88% een vast dienstverband, in 2014 is dit gelijk aan 84%. Het aandeel personeel met een tijdelijk dienstverband is toegenomen van 12 naar 16 procent (zie tabel A.3). Figuur 1.1 Aandeel personeel in eigen dient en ingehuurd personeel (2014) Opleidingsniveau De meeste werknemers met maritieme kennis en vaardigheden in de maritieme toeleveringsindustrie hebben een afgeronde MBO-opleiding op niveau 3/4 (42%) of HBO/WO opleiding (28 procent) (zie tabel A.6). Het aandeel werknemers met een MBO opleiding is de afgelopen jaren fors toegenomen, van 24 procent in 2007 naar 53 procent in 2014 (zie tabel A.7) Zie De Nederlandse Maritieme Cluster, Monitor 2014, Ecorys i.s.m Nederland Maritiem Land. 5

6 Het aantal medewerkers met maritieme kennis envaardigheden, dat slechts beschikt over voortgezet onderwijs als hoogstgenoten opleiding, is ten opzichte van 2007 meer dan gehalveerd. Dit is mogelijk het gevolg van lager opgeleid personeel dat met pensioen is gegaan. Leeftijd De sector van maritieme toeleveranciers is de afgelopen jaren verder vergrijsd (tabel A.9). Het aandeel werknemers van 45 jaar en ouder beslaat momenteel bijna de helft (45%) van het totale personeelsbestand; hiervan is 16 procent ouder dan 55 jaar (Figuur 1.2). In de maritieme cluster als geheel is 39 procent ouder dan 45 jaar. Ter vergelijking: van de Nederlandse beroepsbevolking is 42,5 procent ouder dan 45 jaar. Het relatief hoge aandeel ouderen wordt gedeeltelijk veroorzaakt door de eigenaren en meewerkende familieleden binnen de sector; 84 procent van de eigenaren en familieleden is ouder dan 45 jaar; 12 procent daarvan is zelfs ouder dan 55 jaar. Vroegtijdig anticiperen op bedrijfsopvolging kan problemen in continuïteit van de bedrijfsvoering en werkgelegenheid voorkomen. Figuur 1.2 Leeftijdsverdeling persoenelsbestand (technische functies) Buitenlandse werknemers De inzet van buitenlandse werknemers is afgenomen van 16 procent in 2007 naar 5 procent in 2014 (tabel A.11) De buitenlandse werknemers komen bijna allemaal uit de EU. Een klein deel komt uit een Aziatisch land (tabel A.12). De belangrijkste redenen voor de inhuur van buitenlandse werknemers zijn (1) onvoldoende geschikt aanbod van Nederlands personeel, (2) buitenlandse werknemers zijn nodig om beter met klanten te communiceren, (3) buitenlandse werknemers zijn goedkoper en hun werkmentaliteit zou beter zijn (tabel A.14). 6

7 2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures Verwachting voor 2015 Voor 2015 verwacht de overgrote meerderheid van de bedrijven (89%) dat het aantal werknemers op de loonlijst dat gebruik maakt van maritieme kennis en vaardigheden gelijk zal blijven of zal toenemen (zie Figuur 2.1 en tabel A.5); 11% verwacht een sterke stijging van dit type werknemers. Het aantal ingehuurde arbeidskrachten met maritieme kennis en vaardigheden zal volgens 85% van de respondenten stabiel blijven of licht stijgen. Figuur 2.1 Door werkgevers verwachte werkgelegenheidsontwikkeling (met maritieme kennis en vaardigenden) Vacatures Uit de werkgeversenquête komen geen significante knelpunten in de personeelsvoorziening naar voren (meetmoment najaar 2014). Het vacaturepercentage is gelijk aan 1. Dit komt neer op 1 vacature per 100 arbeidsplaatsen. Dit is aanzienlijk lager dan in 2008 (5%), en vergelijkbaar aan het niveau in 2003 (tabel C.2), en eveneens vergelijkbaar met het gemiddelde in de maritieme cluster (maar lager dan in de scheepsbouw: 3%). Volgens de werkgevers zijn er vrijwel geen moeilijk vervulbare vacatures (7% van het totale aantal vacatures) (tabel C.2). Het grootste gedeelte van de werkgevers (83%) verwacht problemen met het vervullen van vacatures in de komende 5 jaar. De grootste problemen worden verwacht op het gebied van engineering en verkoop (tabel C.4). Gezien het feit dat dit voor een deel ook functies zijn waarvoor bij sommige bedrijven een personeelsoverschot bestaat, lijkt er voor deze functiegroep sprake van een kwalitatieve mismatch 7

8 Om knelpunten in de personeelsvoorziening te voorkomen, dient volgens de werkgevers te worden ingezet op (1) een betere doorstroming vanuit het onderwijs, (2) het voorkomen van de uitstroom van werknemers en (3) het eventueel verhuizen van bedrijfsactiviteiten naar het buitenland (tabel C.5). 8

9 3. In- en uitstroom van personeel Herkomst van nieuw personeel: Een belangrijk deel van de instroom van nieuw personeel komt van een ander bedrijf in de maritieme toeleveringsindustrie (17%) of uit een andere sector in de maritieme cluster (24%) (zie figuur 3.1). Het aandeel nieuwe werknemers dat rechtstreeks vanuit het onderwijs de branche instroomt, is de afgelopen jaren gedaald van 26 procent in 2007 naar 14 procent in Een aanzienlijk deel van de nieuwkomers (36%) heeft een andere herkomst dan de aangegeven opties. Het is op basis van de enquête niet duidelijk wat de precieze herkomst van deze werknemers is. In vergelijking met eerdere metingen valt op dat de instroom vanuit andere bedrijven binnen de maritieme toeleveringsindustrie is toegenomen (11% in 2007 en 17% in 2013), terwijl die vanuit andere branches in de maritieme cluster is afgenomen (44% in 2007 en 24% in 2013) (zie tabel D.4). Bestemming van vertrokken personeel: Het personeelsverloop in de branche lag in 2013 en 2014 gemiddeld op 0,3 procent; dit is erg laag en dient met enige voorzichtigheid te worden geinterpreteerd. In eerdere metingen lag het personeelsverloop in de branche op 7 á 8 procent. Ter vergelijking: gemiddeld lag het personeelsverloop in Nederland in 2013 op 6,1%. De meeste vertrokken werknemers (in 2013) zijn gegaan naar een bedrijf in een andere sector van de maritieme cluster (35%) of een andere onbekende bestemming (23%). Figuur 3.1 In- en uitstroom van nieuw personeel (met maritieme kennis en vaardigheden) 9

10 4. Opleiding en scholing Leerwerkplekken en stageplaatsen Bijna de helft (44%) van de werkgevers in de maritieme toeleveringsindustrie biedt leerwerkplekken of stageplaatsen aan (tabel E.3). Onderwijs is hiermee in potentie een belangrijke toeleverancier van nieuw personeel. Hiervoor zouden de beschikbare stage- en leerwerkplekken wel optimaal benut moeten worden. Hiervan is op dit moment geen sprake. Van de beschikbare leerwerkplekken en stageplaatsen op mbo-niveau is 47 procent niet vervuld; voor hbo-stageplekken is dat zelfs 64% (zie tabel E.5). Een mogelijke reden hiervoor is dat de branche concurrentie ondervindt van andere technische sectoren bij het aantrekken van stagiairs van generieke technische studies als werktuigbouw en elektrotechniek, waarnaar een grote markt vraag bestaat. Ook kan het zijn dat bedrijven momenteel terughoudend zijn om stagiairs aan te nemen. In totaal is het aandeel stagiairs van de totale werkgelegenheid in 2014 gelijk aan 0,3%. Dit is in vergelijking met de overige sectoren in de maritieme cluster laag. Van de stageplaatsen die in de maritieme toeleveringsindustrie worden aangeboden zijn de meeste (43%) op mbo-niveau, de rest van de stageplaatsen is voor studenten op hbo- (38%) of wo (19%) niveau (zie figuur 4.1). Zoals opgemerkt zijn deze bij lange na niet allemaal vervuld. Figuur 4.1 Verdeling van stageplaatsen naar opleidingsniveau Scholing van personeel In 2013 volgde 30% van de werknemers met maritieme kennis en vaardigheden een wettelijk verplichte opleiding. Een iets kleiner percentage (26%) volgde een niet wettelijk verplichte opleiding (tabel E.7). Het gemiddeld aandeel werknemers in de maritieme cluster dat in 2013 aan een (wettelijke of niet-wettelijke) cursus deelnam, was 38 procent. De deelname aan niet-wettelijk verplichte trainingen in de maritieme toelevering is in 2013 lager dan in 2007; ook is er minder geld aan uitgegeven (tabel E.9). 10

11 Nieuwe comptentientiebehoeften De belangrijkste ontwikkelingen die van invloed zijn op de eisen die gesteld worden aan medewerkers zijn (1) internationalisering van het personeel, (2) comakership/strategische samenwerking en (3) internationalisering van productie / dienstverlening. Deze trends dienen te worden gecommuniceerd met het onderwijsveld zodat de werknemer van de toekomst hierop wordt voorbereid. Tevens ligt er een opdracht voor het bedrijfsleven zelf om het huidige personeel hierop voor te bereiden en hiervoor te investeren in scholing en trainingen (tabel E.10) 11

12 Tabellen 12

13 A. Samenstelling werkgelegenheid Tabel A.1 Werkzame personen naar meewerkende eigenaren en familieleden, werknemers op de loonlijst en ingehuurd personeel (%) Waarvan gebruik makend van maritieme kennis Personen en vaardigehden Meewerkende eigenaren en familieleden 0,5 60 Werknemers op de loonlijst 78,5 59 Ingehuurde arbeidskrachten a)percentage van aantal personen Tabel A.2 Omvang contractvorm van arbeidskrachten op de loonlijst en ingehuurd personeel (%) Werknemers op de loonlijst Ingehuurde arbeidskrachten 12 uur of minder 0 1 Tussen de 12 en 36 uur uur of meer Tabel A.3 Aard dienstverband werknemers op de loonlijst met maritieme kennis en vaardigheden (%) Werknemers op de loonlijst Vast dienstverband (onbepaalde tijd) 84 Tijdelijk dienstverband (bepaalde tijd) 16 Tabel A.4 Werkgelegenheid (werknemers met maritieme kennis en vaardigheden) naar aard dienstverband 2002, 2007 en 2014 (%) Personeel in eigen dienst, waarvan: Jaar Ingehuurd Eigen dienst In vaste dienst In tijdelijke dienst

14 Tabel A.5 Verwachte ontwikkeling arbeidskrachten met maritieme kennis en vaardigheden op de loonlijst en aantal ingehuurde werknemers (%) Werknemers op de loonlijst Ingehuurde arbeidskrachten Sterke daling 0 9 Lichte daling 11 6 Stabiel Lichte stijging Sterke stijging Tabel A.6 Opleidingsniveau werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden (%) Werknemers op de loonlijst Meewerkende eigenaren en familieleden Basisonderwijs 8 0 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) Mbo niveau 1/ Mbo niveau 3/ Hbo Wo Tabel A.7 Werkgelegenheid naar opleidingsniveau in 2002, 2007 en 2014 (%) Voortgezet Jaar Onderwijs a) MBO HBO/WO a) Zowel met als zonder diploma Tabel A.8 Leeftijd werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden (%) Werknemers op de loonlijst Meewerkende eigenaren en familieleden Jonger dan 25 jaar tot 35 jaar tot 45 jaar tot 55 jaar jaar en ouder

15 Tabel A.9 Werkgelegenheid naar leeftijd in 2002, 2007 en 2014 (%) a) Jaar Jonger dan tot 45 jaar 45 jaar en ouder a) Totaal werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden Tabel A.10 Functie werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden (%) Werknemers op de loonlijst Meewerkende eigenaren en familieleden Ontwerp 7 0 Verkoop Ontwikkeling / R&D 3 16 Engineering 13 0 Werkvoorbereiding 8 0 Productie 36 0 Anders Tabel A.11 Inzet buitenlandse werknemers met maritieme kennis en vaardigheden in 2007 en 2014 (%) Aandeel buitenlanders b) 16 5 Waarvan (%) afkomstig uit de EU Waarvan (%) afkomstig van buiten de EU 6 1 b) Aandeel buitenlanders van totale personeelsbestand (inclusief inhuur) Tabel A.12 Verdeling arbeidskrachten met maritieme kennis en vaardigheden, op de loonlijst en ingehuurd, naar nationaliteit (%) Werknemers met een vast dienstverband Werknemers met een tijdelijk dienstverband Ingehuurde werknemers Nederland Overig EU landen Europees niet EU Aziatische landen Afrikaanse landen Noord Amerika Zuid Amerika Overig

16 Tabel A.13 Verwachte ontwikkeling inhuur buitenlandse arbeidskrachten komende jaren (%) Verwachting inhuur buitenlandse arbeidskrachten komende jaren Nee, zeker niet meer inhuur 22 Nee, waarschijnlijk niet meer inhuur 42 Ja, waarschijnlijk wel meer inhuur 30 Ja, zeker wel meer inhuur 6 Tabel A.14 Top 3 redenen voor inhuur buitenlandse arbeidskrachten 1 Er is onvoldoende geschikt aanbod van Nederlands personeel 2 Buitenlandse arbeidskrachten zijn nodig om beter met onze klanten te communiceren Buitenlandse arbeidskrachten zijn goedkoper / Werkmentaliteit buitenlandse 3 arbeidskrachten beter 16

17 B. Instroom van nieuw personeel Tabel B.1 Bedrijven die nieuwe werknemers (met maritieme kennis en vaardigheden) hebben aangenomen in 2013 en 2014 (%) Wel nieuwe werknemers Geen nieuwe werknemers Tabel B.2 Herkomst van de drie laatst aangenomen werknemers (%) Herkomst aangenomen werknemers Zeevaart 0 Waterbouw 0 Binnenvaart 0 Visserij 0 Offshore 0 Watersportindustrie 0 Zeehavens 0 Scheepsbouw 24 Maritieme dienstverlening 0 Maritieme toeleveringsindustrie 17 Koninklijke Marine 0 Werkloos 10 Arbeidsongeschikt 0 Schoolverlater 14 Onbekend / Anders 36 Tabel B.3 Herkomst instroom personeel in 2002, 2007 en 2013 (%) Jaar Vanuit de maritieme toeleverings industrie Vanuit een andere sector in maritieme cluster Vanuit een sector buiten maritieme cluster Vanuit onderwijs Voorheen werkloos Onbekend / Anders

18 Tabel B.4 Opleidingsniveau van de drie laatst aangenomen werknemers (%) Werknemers met maritieme kennis en vaardigheden Basisonderwijs 0 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) 0 Mbo niveau 1/2 11 Mbo niveau 3/4 37 Hbo 35 Wo 18 Tabel B.5 Bedrijven die schoolverlaters (met maritieme kennis en vaardigheden) hebben aangenomen in 2013 (%) Schoolverlaters aangenomen Wel schoolverlaters aangenomen 41 Geen schoolverlaters aangenomen 59 Tabel B.6 Aangenomen schoolverlaters in 2013 naar opleidingsniveau (%) Aangenomen schoolverlaters Basisonderwijs 0 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) 0 Mbo niveau 1/2 0 Mbo niveau 3/4 24 Hbo 61 Wo 15 Tabel B.7 Verwachting voor het aannemen van schoolverlaters in de komende jaren (%) Voortgezet onderwijs Basisonderwijs (vmbo / havo / vwo) Mbo niveau 1/2 Mbo niveau 3/4 Hbo Wo Veel meer Meer Stabiel Minder Veel minder

19 C. Vacatures Tabel C.1 Bedrijven die te maken hebben met openstaande vacatures (waarvoor maritieme kennis en vaardigheden gevraagd worden) (%) Bedrijven Nee, geen openstaande vacatures 46 Ja, wel openstaande vacatures 54 Tabel C.2 Vacaturepercentage en aandeel moeilijk vervulbare vacatures in 2003, 2008 en 2014 (%) Jaar Vacaturegraad a) in totaal aantal vacatures Aandeel moeilijk vervulbaar a) Aandeel vacatures van totale werkgelegenheid in werkzame personen, excl. ingehuurd personeel Tabel C.3 Vacatures per functiegroep (waarvoor maritieme kennis en vaardigheden gevraagd worden) en moeilijk vervulbare vacatures (%) Waarvan moeilijk Vacatures vervulbaar Ontwerp 18 0 Verkoop Ontwikkeling / R&D 6 0 Engineering 56 6 Werkvoorbereiding 6 0 Productie 3 0 Anders 0 0 Tabel C.4 Top 3 functiegroepen waarvoor de komende jaren moeilijk vervulbare vacatures verwacht worden 1 Engineering 2 Verkoop 3 Ontwikkeling/ R&D Tabel C.5 Top 3 oplossingsrichtingen ter oplossing / voorkoming van moeilijk vervulbare vacatures 1 Betere doorstroom vanuit het onderwijs 2 Voorkomen uitstroom van werknemers 3 Eventueel verhuizen van bedrijfsactiviteiten naar het buitenland 19

20 Tabel C.6 Bedrijven met een overschot aan personeel (%) Bedrijven Nee, geen overschot 95 Ja, wel een overschot 5 Tabel C.7 Top 3 functiegroepen waar momenteel een overschot aan personeel is 1 Verkoop

21 D. Personeelsverloop Tabel D.1 Bedrijven met verloop van personeelsleden met maritieme kennis en vaardigheden in 2013 en 2014 (%) 2013 en 2014 Geen personeelsleden hebben het bedrijf verlaten 29 Personeelsleden hebben het bedrijf verlaten 71 Tabel D.2 Verloop als aandeel van de totale werkgelegenheid (%) Verloop als aandeel van de totale werkgelegenheid 0,3 0,3 Tabel D.3 Bestemming van de drie laatst vertrokken werknemers (%) Vertrekkende werknemers Zeevaart 3 Waterbouw 0 Binnenvaart 0 Visserij 3 Offshore 0 Watersportindustrie 0 Zeehavens 0 Scheepsbouw 22 Maritieme dienstverlening 7 Maritieme toeleveringsindustrie 10 Koninklijke Marine 0 Andere sector 32 Werkloosheid 0 Arbeidsongeschiktheid 0 VUT / Pensioen 0 Onbekend / Anders 23 21

22 Tabel D.4 Uitstroom van personeel in 2002, 2007 en 2014 (%) Jaar Binnen de maritieme toeleveringsindustrie Naar een andere sector in maritieme cluster Naar een sector buiten maritieme cluster Werkloos Arbeidsongeschikt VUT / pensioen Onbekend / Anders

23 E. Opleiding en scholing Tabel E.1 Bedrijven met (leerling)werknemers / stagiairs die een beroepsopleiding volgen (%) Bedrijven Geen (leerling)werknemers / stagiairs die een beroepsopleiding volgen 77 Wel (leerling)werknemers / stagiairs die een beroepsopleiding volgen 23 Tabel E.2 Niveau van de beroepsopleidingen die gevolgd worden (%) Aandeel beroepsopleidingen Mbo niveau 1/2 0 Mbo niveau 3/4 15 Hbo 66 Universitair 18 Tabel E.3 Bedrijven met leerwerkplekken / stageplaatsen (%) Bedrijven Geen leerwerkplekken / stageplaatsen 56 Wel leerwerkplekken / stageplaatsen, maar niet allemaal vervuld 27 Wel leerwerkplekken / stageplaatsen, allemaal vervuld 17 Tabel E.4 Bedrijven met leerwerkplekken / stageplaatsen (%) Maritieme Variabele toeleveringsindustrie % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid ,3 23

24 Tabel E.5 Verdeling leerwerkplekken / stageplaatsen naar opleidingsniveau en aandeel vervuld (%) Leerwerkplekken / Stageplaatsen Waarvan vervuld Vmbo 0 0 Mbo niveau 1/2 0 0 Mbo niveau 3/ Hbo Wo Tabel E.6 Verdeling naar wettelijk verplichte trainingen en niet-wettelijk verplichte traningen onder werknemers die in 2013 een functiegerichte training hebben gevolgd (%) Werknemers Wettelijk verplichte trainingen 53 Niet wettelijk verplichte trainingen 47 Tabel E.7 Deelname aan scholing door werknemers met maritieme kennis en vaardigheden (% van totale werkgelegenheid) Aantal werknemers dat een functiegerichte training volgde in Wettelijk verplicht Niet wettelijk verplicht 2002 a) a) a)geen cijfers beschikbaar Tabel E.8 Gemiddelde uitgaven (per werknemer) aan trainingen en opleidingen Uitgaven Gemiddelde uitgaven per werknemer (op de loonlijst) 100 Tabel E.9 Gemiddelde uitgaven aan trainingen en opleidingen per werknemer Jaar Gemiddeld bedrag per werknemer Tabel E.10 Top 3 ontwikkelingen van inlvoed op de eisen die gesteld worden aan medewerkers 1 Internationalisering van het personeel 2 Co makership / Strategische samenwerking 3 Internationalisering van productie / dienstverlening, 24