De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016

Transcriptie

1 De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016 maart 2012 Deborah van den Berg 1. Inleiding Wat zijn de huidige en toekomstige arbeidsmarktperspectieven naar opleiding en beroep? Het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) gaat in het rapport De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016 in op dit vraagstuk. De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016 biedt de lezer inzicht in de actuele en verwachte situatie van beroepen en opleidingen op de arbeidsmarkt in Nederland. Om hierover een gedetailleerd beeld te kunnen schetsen, herhaalt het ROA de prognoses elke twee jaar voor een nieuwe periode van vijf jaar. Het rapport dat in deze samenvatting besproken wordt, is de elfde uitgave van De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep. Informatie over de huidige en toekomstige arbeidsmarktperspectieven naar opleiding en beroep is niet alleen van belang voor toekomstige studenten en werkgevers. Deze informatie reikt de overheid, sociale partners en het onderwijsveld eveneens handvatten aan voor beleidsontwikkeling. Gezien deze relevantie heeft CAOP Research een samenvatting gemaakt van de belangrijkste conclusies uit De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot In het bijzonder wordt in deze samenvatting ingegaan op arbeidsmarktinformatie over sectoren, beroepen en opleidingen die gerelateerd zijn aan het publieke domein. 2. Ontwikkeling werkgelegenheid Hoewel de werkgelegenheid tot 2016 naar verwachting met gemiddeld 0,4 procent per jaar zal groeien, loopt de verwachte werkgelegenheidsgroei per sector sterk uiteen. Voor enkele sectoren in het publieke domein, zoals de overheid en het onderwijs, zal de werkgelegenheid naar verwachting met gemiddeld 2,7 procent per jaar dalen. De krimp van de overheidssector, een gevolg van de financiële crisis, draagt bij aan de dalende werkgelegenheidsgroei bij de overheid. De staatsschuld en de noodzaak om de euro verder te ondersteunen, zorgen er voor dat maatregelen getroffen moeten worden om de staatsschuld af te bouwen en de tekorten te reduceren. De crisis heeft dan ook niet alleen invloed op de groei van de werkgelegenheid in de bank- en verzekeringswereld, waar de crisis is begonnen, maar heeft uiteindelijk ook invloed op de werkgelegenheid in de overheidssector. Dalende leerlingaantallen zorgen er voor dat in het onderwijs de aankomende periode geen werkgelegenheidsgroei wordt verwacht. 1 Echter, niet in alle sectoren wordt een dalende werkgelegenheidsgroei verwacht. De werkgelegenheid in de gezondheidszorg zal bijvoorbeeld naar verwachting jaarlijks met gemiddeld 2,5 procent stijgen. Dit komt voornamelijk door de sterk stijgende vraag naar zorg. De werkgelegenheidsontwikkeling in de periode kan verder gedifferentieerd worden door te kijken naar de ontwikkelingen per beroepsklasse. Relevant voor het publieke domein zijn onder andere de openbare orde- en veiligheidsberoepen, een deel van de pedagogische beroepen en een groot deel van 1 Uit de Nota Werken in het Onderwijs 2012 van het ministerie van OCW blijkt dat in het primair onderwijs in de periode tot 2015 ongeveer minder leerlingen in de schoolbanken zitten dan in Ook in het middelbaar beroepsonderwijs zal het aantal leerlingen de komende jaren afnemen, van 610 duizend in 2011 naar 594 duizend in In het voortgezet onderwijs wordt daarentegen een toename in het aantal leerlingen verwacht, van ruim 900 duizend in 2011 naar 950 duizend in Hierdoor zal naar verwachting het aantal voltijdbanen voor docenten in het voortgezet onderwijs van 62 duizend in 2011 naar ruim 65 duizend in 2015 stijgen. Daarna neemt het aantal arbeidsplaatsen door dalende leerlingaantallen weer af. pagina 1 van 8

2 de medische en paramedische beroepen. 2 In overeenstemming met de werkgelegenheidsontwikkelingen in de gezondheidszorg, wordt bij de medische en paramedische beroepen een stijging van de werkgelegenheid verwacht. Voor de overige beroepsklassen wordt elk een afname van de werkgelegenheid verwacht, terwijl er voorheen vaak sprake was van groei. Alleen voor het hoger onderwijs wordt volgens het ROA nog een toename aan studenten verwacht, waardoor de arbeidsmarktprognose voor docenten in deze onderwijssector positiever kan uitpakken. 3 Ook in beroepsklassen die niet direct gerelateerd lijken te zijn aan het publieke domein, zoals de sociaalculturele en informatieberoepen, zal de werkgelegenheid naar verwachting dalen. De afbouw in werkgelegenheid in deze beroepsklassen wordt eveneens in verband gebracht met de verwachte krimp van de overheidssector Baanopeningen in het publieke domein Uit het vorige hoofdstuk blijkt dat de verwachte werkgelegenheidsgroei per sector uiteenloopt. Terwijl in de gezondheidszorg de werkgelegenheid tot 2016 naar verwachting zal groeien, blijkt het tegenovergestelde effect op te treden in de overheidssector en het onderwijs. Om een meer gedetailleerd beeld te schetsen van de verwachte arbeidsmarktsituatie, wordt in dit hoofdstuk nader ingegaan op de verwachte baanopeningen op de arbeidsmarkt tot Negatieve uitbreidingsvraag voor bijna alle beroepen Baanopeningen zullen tot 2016 slechts in beperkte mate door werkgelegenheidsgroei ontstaan. Bijna negen op de tien baanopeningen zal ontstaan als gevolg van een toenemende vervangingsvraag, terwijl een op de tien baanopeningen veroorzaakt wordt door een toenemende uitbreidingsvraag. De licht positieve uitbreidingsvraag van gemiddeld 0,4 procent per jaar wordt dan ook alleen veroorzaakt door een toename van de werkgelegenheid bij de medische en paramedische beroepen en de verzorgende en dienstverlenende beroepen. De groei in deze sectoren wordt veroorzaakt door een toenemende behoefte aan zorg. Mogelijke bezuinigingen in de zorgsector zullen deze uitbreidingsvraag niet in de weg staan, aldus het ROA. Voor andere beroepsklassen, waaronder de pedagogische beroepen, ziet de situatie er minder rooskleurig uit. De verwachte uitbreidingsvraag bij de pedagogische beroepen is het meest negatief voor docenten economisch-administratieve vakken (1 e graads en WO). Voor deze docenten zal naar verwachting een kwart van de werkgelegenheid verdwijnen. De afnemende vraag bij de pedagogische beroepen manifesteert zich sterker bij 1 e graads docenten dan bij 2 e graads docenten. Volgens het ROA wijst dit op een continuering van het downgraden van het opleidingsniveau, waardoor het gevraagde opleidingsniveau van docenten lager wordt. Dit is een interessante constatering, aangezien het ministerie van OCW volgens de Nota Werken in het Onderwijs 2012 inzet op het verhogen van het opleidingsniveau van docenten. In 2020 moet hun opleidingsniveau dan ook substantieel hoger zijn dan nu het geval is, bij 2 Ook andere beroepsklassen kunnen in meer of mindere mate gerelateerd zijn aan het publieke domein. Dit geldt bijvoorbeeld voor de economisch-administratieve beroepsklasse en de informatieberoepen. Echter, arbeidskrachten in deze beroepsklassen kunnen ook buiten het publieke domein werkzaam zijn. Dit onderscheid wordt in het ROA rapport niet gemaakt. 3 Zie voetnoot 1. Deze constatering is niet volledig in overeenstemming met de constatering van het Ministerie van OCW in de Nota Werken in het onderwijs Zie voetnoot 2. 5 De totale vraag naar nieuwkomers op de arbeidsmarkt wordt uitgedrukt in het aantal baanopeningen. Het aantal baanopeningen is een som van de uitbreidingsvraag (vraag naar nieuwe arbeidskrachten door de groei van de werkgelegenheid) en de vervangingsvraag (vraag naar nieuwe arbeidskrachten doordat arbeidsplaatsen van werkenden die o.a. met pensioen gaan of arbeidsongeschikt raken opgevuld moeten worden) (zie ROA, 2011). pagina 2 van 8

3 voorkeur tot het niveau van een master. Nu heeft 17 procent van alle docenten in het primair onderwijs, voortgezet onderwijs, MBO en HBO een opleiding op universitair niveau. Tot slot zal naar verwachting ook bij de openbare orde- en veiligheidsberoepen de uitbreidingsvraag op de middellange termijn licht dalen. Deze lichte daling wordt voornamelijk veroorzaakt door de afnemende werkgelegenheid onder op middelbaar beroepsniveau opererende politieagenten en onderofficieren. Aansluitend op de arbeidsmarktprognose voor de pedagogische beroepen wordt verwacht dat voor de opleidingscategorie HBO onderwijs de uitbreidingsvraag in de periode jaarlijks met gemiddeld 0,3 procent zal afnemen. De lerarenopleiding talen heeft naar verwachting de grootste negatieve uitbreidingsvraag. Dezelfde trend is zichtbaar voor de VMBO en MBO opleidingen gericht op groen en techniek. Voor overige opleidingen wordt volgens het ROA tot 2016 geen negatieve uitbreidingsvraag verwacht. Zo zal voor de zorgopleidingen op alle niveaus de uitbreidingsvraag toenemen. Wel valt de uitbreidingsvraag voor hoger opgeleiden naar verwachting in alle opleidingscategorieën tezamen lager uit dan in de voorbije periode. Dit kan verklaard worden door de krimp bij de overheid, die relatief veel hoger opgeleiden raakt. 3.2 Hoge vervangingsvraag door vergrijzing Naast de uitbreidingsvraag is de vervangingsvraag eveneens een component die de totale vraag aan arbeidskrachten op de arbeidsmarkt bepaalt. Zoals uit de voorgaande paragraaf blijkt, wordt het aantal baanopeningen tot 2016 vooral bepaald door een toenemende vervangingsvraag. Naar verwachting zullen tot 2016 dan ook ruim 2 miljoen arbeidskrachten vervangen moeten worden. De toenemende vervangingsvraag kan voor een groot deel verklaard worden door de vergrijzing van de beroepsbevolking in Nederland. Wel zal de vervangingsvraag voor alle beroepen samen naar verwachting relatief laag zijn voor hoger opgeleiden, terwijl deze voor lager opgeleiden bovengemiddeld zal zijn. Dit effect ontstaat onder andere door doorleereffecten: als werkenden als gevolg van het behalen van een diploma doorgroeien naar een functie op hoger niveau, ontstaat er een vervangingsvraag naar de voormalige (lagere) opleidingscategorie. Dit effect geldt vooral voor middelbaar en lager opgeleiden, omdat hoger opgeleiden in mindere mate hun opleidingsniveau kunnen verhogen door bijscholing. Hierdoor ontstaat er voor hoger opgeleiden, in tegenstelling tot middelbaar en lager opgeleiden, een beperkte vervangingsvraag naar nieuwe arbeidskrachten. Uitgesplitst naar beroepsklasse blijkt dat bij de pedagogische beroepen, ondanks de negatieve uitbreidingsvraag, naar verwachting wel sprake is van een positieve vervangingsvraag. De vergrijzing zorgt er bij de pedagogische beroepen voor dat de komende jaren jaarlijks gemiddeld 5 procent van het totaal aantal werkenden vervangen moet worden. Voor docenten 1 e graads en WO zonder specialisatie is de vervangingsvraag met 16 procent naar verwachting het hoogst. HBO onderwijs (jaarlijks gemiddeld 4,7 procent) is dan ook, samen met WO medisch (jaarlijks gemiddeld 5 procent), een opleidingscategorie waarvoor de komende jaren een relatief hoge vervangingsvraag wordt verwacht als gevolg van pensionering. Bij de overige medische en paramedische beroepen, de economisch-administratieve beroepen en bij de openbare orde- en veiligheidsberoepen zal de komende jaren naar verwachting ruim 3 procent van het aantal werkenden vervangen moeten worden, eveneens als gevolg van pensionering. pagina 3 van 8

4 Bij alle beroepsklassen zal de vervangingsvraag op termijn dalen als de pensioenleeftijd wordt uitgesteld. Door een verhoging van de pensioenleeftijd blijven mensen namelijk langer voor de arbeidsmarkt behouden en kunnen eventuele tekorten beter opgevangen worden. Het daadwerkelijke effect van een hogere pensioenleeftijd hangt echter af van de mate van vergrijzing in de beroepsklasse. 3.3 Baanopeningen ontstaan vooral door vervangingsvraag In de vorige paragrafen is ingegaan op de vervangings- en uitbreidingsvraag in de periode Op basis hiervan wordt duidelijk wat de totale vraag naar nieuwkomers op de arbeidsmarkt is, ofwel wat het aantal baanopeningen is. Tot 2016 zullen er naar verwachting ruim 2,4 miljoen baanopeningen ontstaan. De meeste baanopeningen bevinden zich naar verwachting bij de medische en paramedische beroepen, als gevolg van een toenemende uitbreidings- en vervangingsvraag. Ook bij de pedagogische beroepen worden veel baanopeningen verwacht. Deze baanopeningen zijn bijna volledig toe te schrijven aan de hoge vervangingsvraag in deze beroepsklasse. Door deze ontwikkelingen is op alle opleidingsniveaus vraag naar arbeidskrachten met een diploma in de zorg. Hetzelfde geldt voor arbeidskrachten met een HBO diploma in het onderwijs. Voor HBO en WO groen en HBO en WO economie worden tot 2016 juist relatief weinig baanopeningen verwacht. 4. Arbeidsmarktinstroom door schoolverlaters In het vorige hoofdstuk is de vraag naar arbeidskrachten nader verklaard. Om een volledig beeld te schetsen van de verwachte arbeidsmarktsituatie in Nederland, is het eveneens van belang een beeld te schetsen van het aanbod van arbeidskrachten. Hier wordt in dit hoofdstuk nader op ingegaan. De instroom van schoolverlaters die het initieel onderwijs verruilen voor de arbeidsmarkt vormt het belangrijkste deel van de verwachte arbeidsmarktinstroom. Naar verwachting zullen tot 2016 bijna 1,7 miljoen arbeidskrachten op de arbeidsmarkt instromen. Dit is, in vergelijking met de periode , een lichte toename. Deze lichte toename wordt vooral veroorzaakt door een toenemende instroom van hoger opgeleiden op de arbeidsmarkt. De arbeidsmarktinstroom van arbeidskrachten met een diploma economie zal naar verwachting voor de meeste opleidingsniveaus groot zijn. Dit geldt echter niet voor het merendeel van de technische en groene opleidingen. Hier is de instroom van schoolverlaters op de arbeidsmarkt naar verwachting beperkt. Verder gedifferentieerd naar opleidingsniveau blijkt dat voor MBO opleidingen op sociaalcultureel en economisch gebied in de periode een hoge arbeidsmarktinstroom wordt verwacht. Voor HBO sociaal-cultureel, WO economie en recht en WO medisch wordt eveneens een bovengemiddeld hoge arbeidsmarktinstroom verwacht. HBO onderwijs, met uitzondering van HBO lerarenopleidingen lichamelijke opvoeding, zal echter wel te maken krijgen met een beperkte instroom van afgestudeerden op de arbeidsmarkt. 5. Aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt In dit hoofdstuk wordt beschreven wat de huidige en verwachte arbeidsmarktsituatie van schoolverlaters is. De huidige arbeidsmarktsituatie van schoolverlaters wordt beschreven door onder andere in te gaan op verschillende indicatoren van de huidige arbeidsmarktsituatie, zoals werkloosheid onder pagina 4 van 8

5 schoolverlaters, onderbenutting, deeltijdwerk en flexibele contracten. De toekomstperspectieven voor schoolverlaters worden afgeleid van de confrontatie tussen de verwachte vraag- en aanbodontwikkelingen op de arbeidsmarkt, zoals beschreven in hoofdstuk 3 en Arbeidssituatie schoolverlaters minder gunstig Tussen 2006 en 2010 is de arbeidsmarktsituatie voor schoolverlaters op een aantal punten verslechterd. Zo is de werkloosheid onder schoolverlaters toegenomen en is het reële bruto maandloon gedaald. Wel verschilt de arbeidsmarktsituatie van schoolverlaters per beroep en opleiding. Zo is de werkloosheid momenteel hoog onder schoolverlaters met een MBO diploma economie, terwijl de werkloosheid laag is onder schoolverlaters met een diploma MBO gezondheidszorg. Ook hoger opgeleiden hebben na afronding van een opleiding in de zorg of een lerarenopleiding weinig moeite met het vinden van een baan. Zij hebben dus in mindere mate te maken met werkloosheid. Onderbenutting geeft, naast werkloosheidpercentages, eveneens inzicht in de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Als schoolverlaters een baan aannemen die qua niveau lager is dan het initiële opleidingsniveau, is er volgens het ROA sprake van onderbenutting. Dit blijkt het meest voor te komen bij havisten en vwo ers. Van deze groep schoolverlaters werkt meer dan de helft anderhalf jaar na het afstuderen onder het opleidingsniveau. Ook universitair afgestudeerden werken relatief vaak onder het opleidingsniveau, omdat zij als alternatief voor werkloosheid de mogelijkheid hebben om op vacatures op HBO-niveau te solliciteren. Toch wijst dit in de richting van een onvolledige aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Volgens het ROA is het daarnaast aannemelijk dat schoolverlaters een baan willen aannemen die aansluit bij de afgeronde opleiding. Indien dit niet het geval is, is de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt voor de betreffende opleidingscategorie onvoldoende. Uit het rapport blijkt dat ruim een kwart van de schoolverlaters in 2010 een baan heeft in een andere richting dan de opleiding die zij hebben afgerond. Wel zijn er verschillen tussen opleidingscategorieën zichtbaar. Afgestudeerden van een MBO of HBO opleiding economie werken bijvoorbeeld relatief vaak buiten hun eigen studierichting, terwijl afgestudeerden van de lerarenopleidingen en zorg op HBO- en WO-niveau relatief weinig buiten de eigen vakrichting werken. Hoewel een deel van de schoolverlaters graag in deeltijd wil werken, biedt het percentage deeltijdwerk onder schoolverlaters ook meer inzicht in de arbeidsmarktpositie van schoolverlaters. Gemiddeld genomen werkt de helft van de schoolverlaters anderhalf jaar na het afstuderen in een deeltijdfunctie, zo concludeert het ROA. Schoolverlaters met een diploma MBO gezondheidszorg werken bijvoorbeeld vaak in deeltijd. Dit is eveneens het geval bij opleidingen op het gebied van HBO paramedisch. Ook hier werken veel arbeidskrachten in deeltijd, wat onder andere verklaard kan worden door het hoge aandeel vrouwelijke arbeidskrachten. Tot slot blijkt dat het aandeel schoolverlaters met een flexibel contract in vergelijking met 2006 is toegenomen, van iets minder dan de helft naar meer dan de helft van het aantal schoolverlaters. Het aandeel flexwerkers is vooral hoog onder schoolverlaters van VMBO-opleidingen. Het gaat hier om alle studierichtingen, met uitzondering van VMBO techniek. pagina 5 van 8

6 5.2 Toekomstperspectieven voor schoolverlaters lopen uiteen De arbeidsmarktprognoses voor schoolverlaters zijn voor twaalf van de 23 opleidingscategorieën als goed te omschrijven. Zo zijn de perspectieven voor afgestudeerden met een diploma in de technische richting, ongeacht het opleidingsniveau, goed. Ook in de welzijnszorg en gezondheidszorg zijn de perspectieven voor afgestudeerden, ongeacht het opleidingsniveau, goed. Dit geldt echter niet voor afgestudeerden met een economiediploma. De komende jaren wordt een verslechtering van de arbeidsmarktsituatie voor deze schoolverlaters verwacht, ongeacht het opleidingsniveau. Verder zijn er op elk opleidingsniveau opleidingen aanwezig met goede en minder goede arbeidsmarktperspectieven. Zo zijn de perspectieven voor afgestudeerden van lerarenopleidingen (HBO onderwijs) goed, terwijl de arbeidsmarktperspectieven voor HBO sociaal-cultureel en economie matig zijn. De verwachte prognoses voor HBO onderwijs worden onder andere veroorzaakt door de grote vervangingsvraag en de lage instroom van afgestudeerden op de arbeidsmarkt. Toch zijn er eveneens verschillen zichtbaar tussen de verschillende lerarenopleidingen. De vooruitzichten voor de lerarenopleidingen natuur en techniek en medisch en verzorging zijn bijvoorbeeld beter dan de vooruitzichten voor de lerarenopleidingen lichamelijke opvoeding. 6. Knelpunten personeelsvoorziening Welke wervingsproblemen kunnen werkgevers verwachten als gevolg van de arbeidsmarktperspectieven van schoolverlaters? En hoe kunnen knelpunten in de personeelsvoorziening opgelost worden? In dit hoofdstuk wordt nader op deze vraagstukken ingegaan. Het ROA concludeert dat het voor werkgevers doorgaans moeilijk zal worden om personeel te vinden onder schoolverlaters met een opleiding VMBO techniek en VMBO verzorging. Ook op de hogere opleidingsniveaus zullen werkgevers moeite hebben met het vinden van voldoende personeel onder schoolverlaters van de opleidingen gericht op techniek, zorg en onderwijs. Bij de HBO lerarenopleidingen natuur en techniek en de HBO lerarenopleidingen medisch en verzorging kunnen werkgevers zelfs zeer grote knelpunten verwachten. Hoewel minder acuut, kunnen werkgevers naar verwachting ook problemen verwachten in de werving van personeel onder schoolverlaters van de HBO lerarenopleidingen basisonderwijs, HBO lerarenopleidingen talen en HBO lerarenopleidingen economie en maatschappij. Op universitair niveau worden de grootste knelpunten verwacht in de medische en technische richting. Als de bovenstaande gegevens gedifferentieerd worden naar beroepsklasse, dan kan geconcludeerd worden dat werkgevers tot 2016 geconfronteerd worden met knelpunten in de personeelsvoorziening voor de helft van alle werkenden. Er worden bijvoorbeeld enige knelpunten verwacht bij de openbare orde- en veiligheidsberoepen, terwijl er vrijwel geen knelpunten worden verwacht bij de economischadministratieve beroepen en informaticaberoepen. Serieuze knelpunten in de personeelsvoorziening worden vooral verwacht bij de pedagogische beroepen. Ruim acht van de tien werkenden in deze beroepsklasse werkt in een beroepsgroep waarvoor serieuze knelpunten worden verwacht. Dit geldt vooral voor leraren basisonderwijs, docenten exacte, medische en verzorgende vakken (2 e graads, 1 e graads en WO), docenten landbouw en techniek (2 e graads), docenten talen en expressie, docenten letteren (1 e graads en WO) en onderwijskundigen. Ook voor de medische en paramedische beroepen worden grote knelpunten verwacht. Deze knelpunten kunnen moeilijk opgelost worden, wanneer ze worden verwacht in een beroepsgroep waar sprake is van beroepsspecifieke pagina 6 van 8

7 expertise. Beroepsspecifieke expertise is bijvoorbeeld noodzakelijk voor docenten en medisch en paramedisch personeel. 6.1 Opplussen van deeltijdwerk kan knelpunten oplossen Voor het oplossen van knelpunten in de personeelsvoorziening kan in sommige sectoren gekeken worden naar het opplussen van deeltijdwerk. Het opplussen van deeltijdbanen, zodat deeltijders meer uren gaan werken, kan volgens het ROA in sommige situaties knelpunten in de personeelsvoorziening verminderen. Bij zorgopleidingen blijkt het tekort aan personeel bijvoorbeeld te dalen als de deeltijdbanen worden opgeplust. Het opplussen zorgt echter niet voor minder personeelstekorten bij de technische opleidingen. Op bepaalde segmenten van de arbeidsmarkt kan het opplussen van deeltijdbanen dus invloed hebben op de verwachte personeelstekorten. Wel moet hierbij meegenomen worden dat een one size fits all oplossing niet zal leiden tot het oplossen van arbeidsaanbodproblemen, omdat er per sector verschillende effecten zichtbaar zijn. Evenwel kan het opplussen van deeltijdwerk in enkele sectoren meegenomen worden als (deel van een) oplossing voor knelpunten in de personeelsvoorziening. Werknemers in Nederland werken, in vergelijking met werknemers in andere landen, immers veel in deeltijd. De overheid, het onderwijs en de gezondheidszorg zijn internationaal gezien bijvoorbeeld echte deeltijdsectoren. 6 Zoals blijkt uit de voorgaande paragraaf worden vooral in het onderwijs en de gezondheidszorg serieuze knelpunten in de personeelsvoorziening verwacht. 6.2 Economische voorkeuren bepalend voor beroepskeuze Tot slot gaat het ROA in op het belang van een juiste beroepskeuze. Het kiezen van het juiste beroep is namelijk niet alleen van belang vanuit individueel perspectief, maar is ook van belang in het kader van een doelmatige allocatie van arbeid. Een optimale keuze voorkomt herallocatie later in de loopbaan, wat gepaard gaat met het verlies van beroepsspecifiek menselijk kapitaal. Ook moeten werkgevers hierdoor op zoek naar vervangend personeel. Dit kan in sommige situaties leiden tot meer serieuze knelpunten in de personeelsvoorziening. Het ROA concludeert dat economische voorkeuren van schoolverlaters, zoals risicoattitude en geduld, invloed hebben op de beroepskeuze. Schoolverlaters met een sterke risicoattitude kiezen namelijk vaker voor beroepen met een hoger loonrisico. Ook kiezen zij vaker voor beroepen met een hoger werkgelegenheidsrisico en voor beroepen waarin de conjunctuurgevoeligheid hoog is. Wanneer zij een beroep uitoefenen met een laag loonrisico, dan zullen zij vaker van baan veranderen dan personen die een baan hebben in overeenstemming met hun economische voorkeuren. Op basis hiervan stelt het ROA dat veranderingen in beroepskenmerken gericht op de beloningsstructuur onbedoelde effecten met zich mee kunnen brengen. De invoering van variabele beloning kan bijvoorbeeld enerzijds leiden tot hogere motivatie onder werknemers, maar kan er anderzijds voor zorgen dat het loonrisico toeneemt. Dit kan er toe leiden dat de samenstelling van de beroepsgroep zal veranderen. Enerzijds wordt het beroep aantrekkelijker voor werknemers met een sterke risicoattitude, terwijl anderzijds de tevredenheid van zittende werknemers met een lage risicoattitude kan dalen. 6 Dit houdt in dat de gemiddelde werkweek in deze sectoren kleiner is dan 33 uur per week. pagina 7 van 8

8 7. Implicaties voor arbeidsmarkt publieke domein De bevindingen uit De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016 laten zien wat de huidige en toekomstige arbeidsperspectieven naar opleiding en beroep zijn. Wat zijn de implicaties van deze bevindingen voor de arbeidsmarkt in het publieke domein? Deze vraag wordt in dit afsluitende hoofdstuk beantwoord, door in te gaan op de situatie in drie sectoren die verbonden zijn aan het publieke domein. 7.1 Overheid Door de verwachte krimp van de overheidssector zal de werkgelegenheid bij de overheid tot 2016 dalen. Deze krimp heeft effect op verschillende beroepsklassen, maar het daadwerkelijke effect zal per beroepsklasse verschillen. Enkele opleidingen die vaak voorkomen bij de overheid, zoals verschillende economische opleidingen, zullen tot 2016 bijvoorbeeld niet of nauwelijks te maken krijgen met tekorten in andere sectoren. Deze arbeidskrachten kunnen dus minder eenvoudig in andere sectoren terecht. Daarnaast kan de vergrijzing bij de overheid op termijn invloed hebben op knelpunten in de personeelsvoorziening. Dit geldt bijvoorbeeld voor afgestudeerden van specialistische opleidingen. Om in deze situaties voldoende personeel te behouden, is het mogelijk dat de overheid moet concurreren met de private sector. Dit kan moeizaam verlopen, omdat de krimp bij de overheid het beeld van de overheid als werkgever kan beïnvloeden. 7.2 Onderwijs Het onderwijs wordt gekenmerkt door een relatief hoge vervangingsvraag en een beperkte instroom van arbeidskrachten. Dit zal naar verwachting in de toekomst voor serieuze knelpunten in de personeelsvoorziening zorgen. Er zijn immers nieuwe arbeidskrachten nodig, terwijl de arbeidsmarktinstroom van schoolverlaters vanuit de lerarenopleidingen niet voor elk vak voldoende is. Tegelijkertijd stelt het ministerie van OCW in de Nota Werken in het Onderwijs 2012 dat het opleidingsniveau van docenten aanzienlijk moet worden verhoogd. In het onderwijs zijn verschillende maatregelen genomen om knelpunten in de personeelsvoorziening, die per regio en vak kunnen verschillen, op te lossen. Om knelpunten in de personeelsvoorziening op te lossen, zal hier verder op ingezet kunnen worden. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het aantrekken van zijinstromers vanuit andere sectoren en opleidingen. Zo zal het aantal baanopeningen tot 2016 onder andere beperkt zijn voor HBO en WO economie. 7.3 Zorg- en welzijnssector Ook de zorg- en welzijnssector wordt gekenmerkt door een relatief hoge vervangingsvraag als gevolg van de vergrijzing. Echter, de vergrijzing heeft in deze sector ook een ander effect: de uitbreidingsvraag zal eveneens toenemen als gevolg van een toenemende vraag naar zorg. Werkgevers zullen doorgaans dan ook moeite hebben om personeel te vinden onder schoolverlaters van opleidingen gericht op de zorg. Hierdoor is het nodig om in de periode tot 2016 meer aanbod aan arbeidskrachten te generen. Dit kan bijvoorbeeld gerealiseerd worden door de instroom van schoolverlaters te verhogen. Daarnaast bieden gunstige arbeidsmarktperspectieven in deze sector en tegenvallende arbeidsmarktperspectieven in andere sectoren mogelijkheden voor arbeidskrachten die een baan zoeken in een andere sector. Hierbij dient echter wel opgemerkt te worden dat in de meeste gevallen, vanwege de vereiste beroepsspecifieke expertise in de zorg- en welzijnssector, om- of bijscholing nodig is. pagina 8 van 8