Samenvatting Maatschappijleer Rechtsstaat

Transcriptie

1 Samenvatting Maatschappijleer Rechtsstaat Samenvatting door B woorden 31 oktober keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Recht en rechtvaardigheid: Wat hebben rechtsnormen, rechtvaardigheid en de rechtsstaat met elkaar te maken? Maatschappelijke normen of gedragsregels zijn regels die door bijna iedereen erkend worden (worden als normaal beschouwd). Deze normen/regels komen vaak voort uit tradities, gewoonten en geloof. (bijvoorbeeld: handen schudden bij ontmoeting, gepaste kleding op een begrafenis). Rechtsnormen zijn regels die door de overheid zijn vastgelegd. Waarom zijn er rechtsnormen? - Om het maatschappelijk leven geordend te laten verlopen (rechts rijden in het verkeer) - Ontstaan uit normen en waarden die in de samenleving gedeeld worden (geen discriminatie bij sollicitaties) Rechtvaardigheid Belangrijk voor ons rechtvaardigheidsgevoel is dat rechtsnormen zo veel mogelijk overeenstemmen met de opvattingen van de burgers zodat de mensen zich er sneller aan zullen houden. Ontstaan van de rechtsstaat Wat is een rechtsstaat? Een rechtsstaat is een staat waarin burgers beschermd worden tegen machtsmisbruik van de overheid, door middel van grondrechten. Ideeën over de rechtsstaat zijn ontstaan in de tijd van Lodewijk XVI ( ) in Frankrijk. Hij heerste volgens een Absolute Monarchie. Dit is een regeringsvorm waarbij een koning alle macht heeft.een belangrijk denker is Montesquieu ( ). Hij schrijft over de Trias Politica, ook wel de Driemachtenleer genoemd. Hij vindt dat de staat zijn macht moet verdelen over drie delen namelijk, de Wetgevende macht, de Uitvoerende macht en de Rechtsprekende macht. Pagina 1 van 15

2 In 1789 vond de Franse Revolutie plaats. Nadat de absolutistische Franse koning Lodewijk XVI was afgezet, werd de Verklaring van de rechten van de Mens en de Burger opgesteld. Deze verklaring legde de natuurlijke, onvervreemdbare en heilige rechten van de mens vast. (deze rechten zouden door niemand afgenomen kunnen worden) Van de 17 artikelen die in de Verklaring van de rechten van de Mens en de Burger staan zijn de meesten gewijd aan burgerlijke en politieke rechten: - Niets mag verboden worden wat niet door de wet verboden is - Niemand mag naar willekeur gearresteerd worden - Iemand moet voor onschuldig worden gehouden zolang zijn schuld niet is vastgesteld - Dat ieder vrij is in overtuiging, geloof en meningsuiting zolang dit de openbare orde en wetten niet schendt - De verklaring stelt ook dat belasting moet worden opgelegd naar vermogen en dan eigendom onschendbaar is. De Nederlandse Grondwet In de grondwet staat wat de grondrechten zijn en hoe het land geregeerd moet worden. De eerste Nederlandse grondwet kwam in 1798 en staatsman Johan Rudolph Thorbecke herzag de grondwet in Toen werd de macht van de koning ingeperkt en de vrijheid van meningsuiting werd vastgelegd. Rechten en Plichten In een rechtsstaat gelden niet alleen rechten maar ook plichten. Rechten: datgene waar je recht op hebt Plichten: datgene wat je moet doen Rechten en plichten zijn voor de overheid én voor de burgers. (bijvoorbeeld: belastingplicht en leerplicht). Rechtsgebieden Alle door de overheid in wetten vastgestelde regels samen, noemen we het recht. Binnen het recht zijn er verschillende rechtsgebieden en het belangrijkste onderscheid: Privaatrecht: - regelt de betrekkingen tussen burgers onderling (tot burgers worden ook bedrijven en verenigingen gerekend) - alle personen worden rechtspersonen genoemd Pagina 2 van 15

3 Er zijn drie takken van het privaatrecht: 1. Personen- of familierecht - Regelt zaken als huwelijk, echtscheiding, geboorte/overlijden en kinderen adopteren 2. Ondernemingsrecht - Regelt bijvoorbeeld de voorwaarden waaronder je een vereniging kunt oprichten 3. Vermogensrecht - Regelt alle zaken die te maken hebben met iemands vermogen en zaken die in geld uit te drukken zijn. (koop/huurovereenkomst, arbeidsovereenkomst of erfrecht) Publiekrecht - Regelt de inrichting van de staat en de relatie tussen burger en overheid Er zijn drie takken van het publiekrecht: 1. Staatsrecht - Alle regels voor de inrichting van de Nederlandse staat. (rechten van een kamerlid, bevoegdheden ministers en hoe je als politieke partij mee kunt doen aan verkiezingen) 2. Bestuursrecht - Verhouding tussen burger en overheid staat centraal (aanvragen van vergunningen voor verbouwingen of starten van een bedrijf, belastingrecht, bepalingen die burgers beschermen tegen de overheid) 3. Strafrecht - Alle wettelijke strafbepalingen Fundamenten van de rechtsstaat De fundamenten van de rechtsstaat zijn: 1. De grondrechten 2. Scheiding der machten 3. Legaliteitsbeginsel Legaliteitsbeginsel: Iemands vrijheid mag alleen ingeperkt worden als de Pagina 3 van 15

4 rechtmatigheid van die beperkingen is vastgelegd in wetten en regels die door het parlement zijn aangenomen. Op welke manier vindt het strafproces in een rechtsstaat plaats? Rechtsbescherming: Verdachten, gedetineerden, hebben net als andere burgers grondwettelijke bescherming. Voorbeeld van rechtsbescherming: Onschuldvermoeden, houdt in dat je onschuldig bent tot het tegendeel is bewezen. Ook heb je recht op een advocaat. Heb je geen geld? Dan betaalt de overheid een pro-deo advocaat. Het verschil tussen een overtreding en een misdrijf: Overtreding = een licht strafbaar feit (verkeersovertredingen, openbaar dronkenschap) Vaak geen zaak voor de rechter & geen strafblad. Misdrijf = ernstiger strafbaar feit (handel in drugs, diefstal of moord) Zaak voor de rechter + een strafblad. Wie zijn de hoofdrolspelers in een Strafproces? Het Openbaar Ministerie (het OM) - Mensen die worden verdacht van het plegen van een strafbaar feit, krijgen met het OM te maken. - Het OM is de enige instantie in Nederland die verdachten voor de strafrechter kan brengen. - Het OM zorgt ervoor dat strafbare feiten worden opgespoord en vervolgd. (samenwerking met politie en andere opsporingsdiensten) De hoofdtaken van het OM zijn: - Opsporing van strafbare feiten - Vervolging van strafbare feiten - Toezicht op de uitvoering van strafvonnissen De Officier van Justitie De Officier van Justitie is een van de hoofdrolspelers in het strafrecht. - Geeft leiding aan het opsporingsonderzoek door de politie. - Vertegenwoordigt het OM namens de samenleving op de rechtszitting, waar hij een straf eist. Pagina 4 van 15

5 Kantonrechter De Kantonrechter houdt zich in het strafrecht alleen bezig met zogenaamde overtredingen dus de lichtere strafbare feiten zoals: - geen voorrang verlenen - door rood rijden - wildplassen - rijden in een niet-verzekerde auto De Kantonrechter behandelt ook beroepen tegen administratieve boetes zoals: - boetes voor geringe snelheidsovertredingen - boetes voor fietsen zonder licht Kantonrechter doet (meestal meteen aan het einde van de zitting) uitspraak als (bijvoorbeeld) een boete voor een verkeersovertreding niet wordt betaald. Politierechter Doet vrijwel altijd direct na de behandeling van de strafzaak mondeling uitspraak. De officier van justitie bepaalt of de zaak door de politierechter of de meervoudige strafkamer van de rechtbank wordt berecht. Politierechter behandelt minder ernstige strafzaken zoals: - diefstal - bedreiging - belediging van een ambtenaar in functie - tasjesroof - autokraak - mishandeling - oplichting - heling (het krijgen/kopen of in bezit hebben/verkopen van een gestolen product) Politierechter mag alleen een onvoorwaardelijke gevangenisstraf van maximaal 12 maanden opleggen. (kan dus geen Tbs-maatregel opleggen) Meervoudige Kamer Berecht de meer ingewikkelde en zwaarder strafzaken. Pagina 5 van 15

6 Bestaat uit 3 rechters. Behandeling kan soms meer dan een dag innemen. Doet niet direct uitspraak na behandeling van de zaak. Vonnis volgt meestal maximaal 14 dagen na de behandeling van de zaak. Meervoudige kamer kan de maatregel van TBS opleggen. TBS Betekent terbeschikkingstelling Behandelmaatregel opgelegd aan mensen die zware delicten hebben gepleegd en lijden aan een psychiatrische ziekte of stoornis. Deze stoornis beïnvloedt in meerdere of mindere mate hun gedrag. De rechter stelt hen daarom niet geheel verantwoordelijk voor hun daden. TBS Voor het deel van het delict dat de dader(s) wel kan worden aangerekend, kan de rechter hen gevangenisstraf opleggen en daarnaast dan nog TBS, (combinatievonnis) TBS wordt opgelegd om de stoornis te behandelen en herhaling te voorkomen. (doel: samenleving beveiligen) Gerechtshof Indien je het niet eens bent met het vonnis van de rechtbank is beroep mogelijk. Een hogere rechter wordt gevraagd opnieuw naar de zaak te kijken. Ook de tegenpartij kan besluiten om in hoger beroep te gaan. Hoger beroep moet ingesteld worden binnen een termijn van 3 maanden, vanaf de datum van het vonnis van de rechtbank. Gerechtshof zal uitspraak doen. ( Arrest genaamd) In dit arrest zal het gerechtshof aangeven of de eerdere uitspraak van de rechtbank een juiste beslissing was. Als het gerechtshof van mening is dat dit niet het geval is, dan neemt het gerechtshof een nieuwe beslissing over de zaak. Hoge Raad Hoogste rechterlijke instantie in Nederland. (Den Haag) Als je het niet eens bent met een uitspraak van het gerechtshof, kun je cassatie instellen bij de Hoge Raad. Pagina 6 van 15

7 Cassatie = hoger beroep tegen het arrest van het gerechtshof. Hoge raad kijkt niet opnieuw naar de feiten en omstandigheden. Gaat in principe uit van 2 vragen: - Is er sprake van onjuiste toepassing van het recht? - Zijn alle regels correct nageleefd? Is dit niet het geval, kan de Hoge Raad de zaak terugverwijzen naar het gerechtshof. De Hoge Raad geeft dan opdracht de zaak opnieuw te bekijken. Ook kan de Hoge Raad besluiten zelf uitspraak te doen in de zaak. Het strafproces 6 fases in het gehele traject van misdrijf tot gevangenisstraf. 1. Aanhouding 2. Opsporing (onderzoek van het misdrijf) onder leiding van de officier van justitie. 3. Vervolging door het Openbaar Ministerie (OM) 4. Berechting door 1 of meer rechters tijdens een openbare terechtzitting. 5. Eventueel hoger beroep en cassatie. 6. Uitvoering van de opgelegde straf. De kantonrechter: behandelt overtredingen, zoals te hard rijden. De politierechter: houdt zich bezig met lichte misdrijven zoals winkeldiefstal. De meervoudige kamer: bestaat uit drie rechters en behandelt ernstige en ingewikkelde zaken. De kinderrechter: berecht jongeren tussen de 12 en 18 jaar. Oorzaken crimineel gedrag 1. Lombroso-theorie Theorie van de Italiaanse gevangenisarts Cesare Lombroso ( ). - crimineel gedrag erfelijk bepaald - criminaliteit overblijfsel uit een eerdere fase van de evolutie. - komt alleen bij primitieve (weinig ontwikkelde) mensen voor. Pagina 7 van 15

8 - het zou in de loop van de tijd vanzelf verdwijnen Volgens Lombroso zijn geboren criminelen herkenbaar aan de volgende dingen: - Asymmetrisch gezicht - Hoge jukbeenderen - Doorlopende wenkbrauwen - Afwijkende oren De onderzoeksresultaten van Lombroso zijn gebaseerd op schedelonderzoek bij gevangenen. De criminelen hebben geen schuld aan hun misdaden en daarom worden ze menselijk behandeld en krijgen ze geen lijfstraffen. 2. Rationele-keuzetheorie (Adam Smith) Oorspronkelijke economische theorie: - ieder individu kiest voor zichzelf steeds de meest gunstige optie - mens is een rationeel (er is nagedacht over ) denkend wezen dat voor-en nadelen tegen elkaar afweegt. Criminelen doen dit ook, bij een kleine pakkans wordt de neiging tot stelen bij sommigen groter. Niveau van criminaliteit wordt bepaald door: - Aanwezigheid potentiële daders - Aanwezigheid geschikte doelwitten - Afwezigheid van voldoende sociale bewaking 3. Sociobiologische theorie (Edward Wilson, 1975) Menselijk gedrag wordt minstens net zo sterk bepaald door genetische (erfelijke) factoren als door opvoeding. Er is een wisselwerking tussen sociale en biologische factoren. 4. Bindingstheorie (criminoloog Travis Hirschi) Ieder mens is voor een deel tot het slechte geneigd, in iedereen schuilt een misdadiger. Meesten gedragen zich netjes omdat mensen bindingen hebben die ze niet zomaar op het spel zetten. (vrienden, familie, collega s etc.) Mensen die weinig of geen bindingen hebben zullen eerder toegeven aan onmaatschappelijk (crimineel) gedrag. Pagina 8 van 15

9 Sociale controle nodig om maatschappelijke bindingen te versterken en criminaliteit te bestrijden. 5. Psychoanalyse (Sigmund Freud) Verband tussen crimineel gedrag en een storing in de psyche. Freud zegt dat de psyche bestaat uit: - Id (onderbewust, bevat instinctieve driften zoals agressiviteit) - Ego (bewust, krijgt de overhand als men volwassen wordt) - Superego (het geweten, waardoor men gevoelens van schuld/schaamte heeft) Bij verstoring van de balans kan afwijkend of crimineel gedrag ontstaan. Psychoanalyse voorbeeld: - Iemand leert als kind niet dat slaan slecht is. Gevolg: geen inlevingsvermogen en geen rem op agressiviteit. 6. Aangeleerd gedrag-theorie (Edwin Sutherland) Sutherlands conclusie: crimineel gedrag is aangeleerd. Intensief contact tussen jongeren en criminelen geeft een grote kans dat deze jongeren ook crimineel worden. Criminelen verschillen niet veel van andere mensen. Ze hebben: - geen afwijkende persoonlijkheidskenmerken - dezelfde doelen in het leven Wat dan wél het verschil is: - criminelen hebben het verkeerde gedrag aangeleerd om deze doelen te bereiken. 7. Anomietheorie (Robert Merton) Mensen vertonen eerder crimineel gedrag als ze er niet in slagen levensdoelen te bereiken. Hierdoor grijpen ze naar illegale of strafbare middelen om toch de gewenste welvaart te krijgen. Anomie = niet volgens gangbare, wettelijke regels. 8. Etiketteringstheorie (Howard Becker) Stelt dat sociale afwijzing van mensen een oorzaak is van crimineel gedrag. Als mensen het etiket crimineel opgeplakt krijgen worden zij gestimuleerd zich ook als crimineel te gedragen. Pagina 9 van 15

10 Voorbeeld: Marokkaanse jongen die gaat stelen omdat iedereen toch al denkt dat hij crimineel is. Een bestraffing leidt tot méér dan minder afwijkend gedrag. Strafrecht - Hoe zit het strafrecht in elkaar? - Op welke manier kan de rechter het strafrecht gebruiken om verdachten rechtvaardig te straffen? Het strafrecht ondersteunt de rechtsstaat met 3 belangrijke uitgangspunten: 1. Artikel 1 Wetboek van Strafrecht: - Geen feit is strafbaar dan op grond van een daaraan voorafgegane strafbepaling. - Legaliteitsbeginsel is ook geldig in het strafrecht. - Je kunt niet veroordeeld worden voor iets dat volgens de wet niet strafbaar is. 2. Artikel 1 Wetboek van Strafrecht stelt ook: - Strafbepalingen (omschrijving strafbare handelingen) moeten duidelijk omschreven zijn. (dus niet: iets crimineels van plan zijn ) 3. De ne bis in idem-regel - Nooit 2 keer vervolgd kunnen worden voor hetzelfde vergrijp. Ook niet als er nieuwe feiten naar boven komen. - Deze regel staat wel onder druk door de ontwikkelingen in de DNA-technieken. Wetboek van Strafrecht Opgebouwd uit 3 delen: 1. Algemene bepalingen 2. Misdrijven 3. Overtredingen 1. Algemene bepalingen - Wanneer is er sprake van een poging tot het plegen van een misdrijf? - Wanneer is iemand medeplichtig? Pagina 10 van 15

11 - Wanneer heeft iemand weliswaar een strafbaar feit begaan, maar treft hem geen schuld? - Wanneer is iemand ontoerekeningsvatbaar? - Welke soorten straffen zijn er? 2. Misdrijven Ernstig strafbare feiten zoals: - Moord - Doodslag - Mishandeling - Vrijheidsberoving - Verkrachting - Bigamie (het tegelijkertijd met 2 partners gehuwd zijn) - Smaad (het zwartmaken van een ander door deze in het openbaar van feiten te beschuldigen waaraan hij of zij zich schuldig zou hebben gemaakt) en belediging. - Diefstal en diefstal met geweld 3. Overtredingen Minder ernstig strafbare feiten - Burengerucht - Negeren van artikel 461 (verboden toegang voor onbevoegden) Strafbepalingen beginnen meestal met: Hij die (dit en dit doet) wordt gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste jaar of een geldboete van - Een rechter mag wel minder straf geven maar niet meer. Strafuitsluitingsgronden Bestraffing vindt plaats bij een strafbaar feit dat willens en wetens gedaan is. Soms is een feit wel gepleegd maar volgt er geen straf. Strafuitsluitingsgronden: 1. Rechtvaardigingsgronden (gepleegde feit in het licht van bijzondere omstandigheden niet meer strafbaar) Pagina 11 van 15

12 - Noodweer, je verdedigt jezelf of een ander tegen geweld. Niet strafbaar indien het gebruikte geweld in verhouding staat met gevaar of dreiging. - Overmacht-noodtoestand, bijvoorbeeld: bord verboden toegang negeren om iemand te redden = niet strafbaar. - Ambtelijk bevel, bijvoorbeeld: door bevel van een agent op de vluchtstrook rijden. 2. Schulduitsluitingsgronden (het begane feit is strafbaar maar de dader heeft geen schuld) - Ontoerekeningsvatbaarheid, dader kan niet verantwoordelijk gesteld worden voor wat hij doet door bijvoorbeeld: een geestelijke stoornis of tijdens delict psychisch buiten zinnen. Vaak TBS, maximaal 4 jaar maar verlengbaar indien gevaar samenleving. - Psychische overmacht (vrouw steekt man dood nadat hij haar jarenlang geestelijk en lichamelijk mishandeld heeft). - Noodweerexces, indien je in hevige gemoedstoestand (reflex) die direct gevolg is van een aanval, de grenzen van een noodzakelijke verdediging overschrijdt. - Afwezig van schuld (strafbare handeling verrichten zonder het te weten) Bijvoorbeeld: winkelier verkoopt gestolen spullen zonder medeweten van personeel. Soorten straffen Wanneer de rechter bewezen acht dat u zich daadwerkelijk aan het ten laste gelegde schuldig heeft gemaakt, kan hij u veroordelen en een straf en/of maatregel opleggen. Soorten straffen: 1. Geldboete - Wordt vaak opgelegd. - Maximumboete: euro. (voor jongeren tot 18: 3800 euro) - Indien niet betaald wordt: gevangenis (uitzondering van bekeuringen) 2. Taakstraf - Alternatieve straf - Vaak opgelegd i.p.v. gevangenisstraf of geldboete. - Werkstraf = maximaal 240 uur en/of leerstraf = maximaal 480 uur. Pagina 12 van 15

13 - Opvoedend karakter 3. Vrijheidsstraf (gevangenisstraf/hechtenis in geval van overtredingen) - Maximaal een jaar - Zwaarste straf Nederland: levenslang. - Zwaarte tijdelijke straf: 30 jaar. Bijkomende straffen: - Worden opgelegd naast hoofdstraffen - Bijvoorbeeld: intrekken rijbewijs, stadionverbod of beroepsverbod Strafrechtelijke maatregelen: - Opgelegd als schadevergoeding aan slachtoffer, verplichte behandeling afkickkliniek. De 5 functies van straffen zijn: 1. Wraak en vergelding 2. Afschrikking 3. Voorkomen van eigenrichting (als overheid niet straft gaan burgers het zelf doen) 4. Resocialisatie (iemand moet zijn leven beteren) 5. Beveiligen van de samenleving Rechtsstaat Verenigde Staten Kenmerken: 1. Invloed van de bevolking - In de VS hebben burgers invloed op de rechterlijke macht. - Zij kunnen bijvoorbeeld opgeroepen worden voor een plaats in de jury. - Invloed op de uitvoerende macht: kiezen van hun president. - Invloed op de wetgevende macht: kiezen van het parlement. 2. Macht van het staatshoofd Pagina 13 van 15

14 - President heeft 2 belangrijke bevoegdheden: - 1. Opperbevel leger (kan zelfstandig besluiten over de inzet van soldaten Vetorecht om wetten tegen te houden (congres kan dit veto verwerpen door in beide kamers van het congres met 2/3 meerderheid de wet aan te nemen) 3. Onafhankelijkheid van rechters - Het hoogste rechtsorgaan van de VS = Amerikaanse Hooggerechtshof - 9 rechters worden voor het leven benoemd (gekozen door de president) - Deze rechters hebben de beslissende stem in burgerrechtenkwesties. - Rechters geven vaak in media meningen over juridische kwesties. 4. Het rechtssysteem - Naast rechters is er ook een juryrechtspraak. - Iedereen zonder strafblad kan gevraagd worden voor de jury. - Jury doet uitspraak over de schuldvraag, rechters leggen de straf op. - Alleen de officier van justitie en de verdediging mogen juryleden weigeren. 5. Grondrechten - Er zijn weinig sociale grondwetten in de VS. - Minimale invloed volkshuisvesting, onderwijs en gezondheidszorg (Obama zorgde voor verandering in deze traditie met zogeheten Obamacare) - Klassieke grondrechten zijn goed geregeld: religieuze vrijheid, vrijheid van meningsuiting enzovoorts). 6. Straffen (anders dan in Nederland) - Three strikes and You re Out Law - Houdt een zeer zware straf in bij een derde vergrijp. (voorbeeld: een man werd veroordeeld tot 26 jaar gevangenisstraf omdat hij 4 chocoladerepen stal). Patriot Act: wet om terroristische aanslagen te voorkomen, geeft bevoegdheden om burgers in de gaten te houden en verdachten zonder proces vast te houden. Politie en Justitie in de VS zijn aan minder strikte regels gebonden dan in Nederland. - Uitlokking bijvoorbeeld, is in de VS wel en in Nederland niet toegestaan. (uitlokking = bijvoorbeeld: fiets niet op slot zetten, wachten tot iemand de fiets steelt en Pagina 14 van 15

15 diegene dan arresteren. Pagina 15 van 15