ONDERWIJSRAAD - 5 JUN Advies niet-ambtelijke adviescommissie WOB. 's-gravenhage, Nassaulaan JS 's-gravenhage Tel /48 7 S

Transcriptie

1 ONDERWIJSRAAD O.R /48 7 S Bericht op het schrijven van 25 februari 1984; VO/VP en 2 mei 1984, VO/VP Betreffende : Concept-beleidsnotitie maatschappijleer. Advies niet-ambtelijke adviescommissie WOB. 's-gravenhage, Nassaulaan JS 's-gravenhage Tel JUN11984 de staatssecretaris van onderwijs en wetenschappen, mevrouw drs. N.J. Ginjaar-Maas, Nieuwe Uitleg 1, ' s-gravenhage AAN B/vdW/AK/b In antwoord op uw bovengenoemd verzoek om advies inzake de concept-beleidsnotitie maatschappijleer, uitgebracht naar aanleiding van het advies van de Werkgroep Eindexamen Maatschappijleer (in het vervolg: de W.E.M.), getiteld "Naar een eindexamen maatschappijleer", bericht de Onderwijsraad u na bespreking in de Tweede en de Vierde Afdeling het volgende. Algemeen. Uit de concept-beleidsnotitie maatschappijleer (hierna te noemen: c.b.n.) (blzz. 1 en 2) maakt de Raad op, dat de daarin vervatte beleidsvoornemens de uitvoering van fase 2 van het Activiteitenplan maatschappijleer vormen, dat in de Tweede Kamer "vrij algemeen geaccordeerd is (1981)". Uit de stukken van destijds - de Raad ontving van uw ambtsvoorganger ter kennisneming afschrift van diens brief aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal van 4 september 1980, VO/VP-7540, - blijkt, dat zich bij de eventuele invoering van maatschappijleer als eindexamenvak een groot aantal knelpunten voordoet ten aanzien van de aard van het vak en de stand van zaken in de onderwijspraktijk. De belangrijkste knelpunten zijn de afwezigheid van een leerplan, onder andere als gevolg van het ontbreken van consensus over doelstellingen, aard en inhoud, problemen met de objectieve eindbeoordeling en de ruimte, die gevonden moet worden in de lessentabellen. Terwijl het Activiteitenplan maatschappijleer voornoemd nog was bedoeld om te onderzoeken "of en hoe maatschappijleer kan worden ingevoerd als facultatief eindexamenvak" (blz. 2 brief van 4/9/1980), blijkt uit de c.b.n. (blz. 4) dat het bij de experimenten van fase 2 van dit plan thans al direct gaat "om de vraag aan welke voorwaarden voldaan moet zijn wil maatschappijleer, na afloop van de experimenteerperiode, in elke school als facultatief eindexamenvak ingevoerd kunnen worden". Daarmee beantwoordt de c.b.n. echter niet de vraag, of het wel verantwoord is maatschappijleer tot eindexamenvak te verheffen. Vele leden, die dit vak een warm hart toedragen, achten een eindexamen voor de vormende waarde van dit vak de doodsteek en zijn van Man gelieve bij het antwoord dagtekening en nummer van dit schrijven te vermelden

2 -2- mening, dat de status ervan niet behoeft af te hangen van het feit, of het een examenvak is. Zij zijn bevreesd, dat de kennisaspecten, die gemakkelijk meetbaar zijn, de boventoon zullen voeren, terwijl juist de vaardigheden en attitudes, waarom het in feite gaat bij dit vak, in het algemeen nog niet op objectieve wijze te toetsen zijn, zeker niet centraal. De Raad meent, dat de c.b.n. wat dit betreft inderdaad wat te voorbarig is. Qua inhoud en efficiency moge dit vak de laatste jaren erop vooruit zijn gegaan mede dankzij de structurering van de lerarenopleidingen en de begrenzing van de bevoegdheden, met bedoelde toetsing en het door de W.E.M, voorgestelde eindexamenprogramma zullen de leraren, die dit vak thans geven en die veelal in eerste instantie bevoegd zijn in een ander vak, nog de grootste moeite hebben, mede gelet op de nog niet uitgekristalliseerde vakdoelstellingen. Consensus. In dit verband is het de Raad opgevallen, dat de c.b.n. grote nadruk erop legt, dat over het vak maatschappijleer consensus zou bestaan. Het tot drie-, viermaal herhalen van het bestaan van deze overeenstemming doet bij de Raad het vermoeden rijzen, dat hieraan toch getwijfeld moet worden. Ook de W.E.M. herhaalt in haar advies in feite slechts de in 1981 (nota bene in hetzelfde jaar, dat de Tweede Kamer accoord ging met het Activiteitenplan voornoemd, dat werd ontwikkeld, omdat er geen consensus bestond) geuite constatering van de Stichting Leerplanontwikkeling, dat er in grote lijnen consensus lijkt te bestaan ten aanzien van de vakinhoudelijke kaders (blz. 15 advies W.E.M.), zonder echter over te gaan tot een nadere legitimering en explicitering van de overwegingen, op basis waarvan zij tot de door haar gemaakte keuzen ten aanzien van doelstellingen, inhoud en benaderingswijzen van dit vak is gekomen. De Raad meent, dat de c.b.n. ook in dit opzicht te hard van stapel loopt door te stellen, dat maatschappijleer een "volwaardig vak is met duidelijke doelstellingen en inhoud" (blz. 4). Hij meent, dat juist in fase 2 hard gewerkt moet worden om duidelijkheid over de doelstellingen en de inhoud te verkrijgen. Daarbij is voor de Raad fundamenteel, dat dit vak thans voor een belangrijk deel is opgebouwd uit onderdelen en elementen van andere vakken en disciplines, zoals aardrijkskunde, economie en geschiedenis. Zo heeft de Raad toch wel met enige verbazing kennis genomen van uw voornemen de Structuurcommissie maatschappijleer tevens tot taak te geven om te bezien of het wenselijk is om staatsinrichting en recht in het examenprogramma maatschappijleer op te nemen. Ofschoon kennis van staatsinrichting en recht thans onderdelen van geschiedenis en economische/handelswetenschappen, in het kader van het vak maatschappijleer van belang wordt geacht, behoren deze aspecten toch niet wezenlijk tot het "vakeigene". Het gevaar bestaat, dat allerlei zaken, die bij

3 -3- andere vakken te weinig aan bod komen, bij maatschappijleer worden ondergebracht, hetgeen de identiteit van dit vak niet ten goede zal komen. Daarmee hangt naar het oordeel van de Raad nog samen, dat de c.b.n. in het voetspoor van het advies van de W.E.M, te uniform denkt over maatschappijleer als vak in het geheel van het voortgezet onderwijs. Het voorgestelde experiment lijkt te veel toegesneden op het a.v.o./v.w.o., terwijl de diverse schakeringen van het overig v.o. uit het oog zijn verloren. Door de koppeling van een veelheid van vaktheoretische, praktische en algemene elementen uit diverse vakken is er immers bij het beroepsonderwijs nauwelijks ruimte voor zulk een nieuw eindexamenvak. Bovendien kan een school, die geconfronteerd wordt met een nieuw eindexamenkeuzevak en niet over voldoende leraarlessen kan beschikken, dit vak niet op adequate wijze aanbieden. Afgezien hiervan is het naar de mening van de Raad de vraag of na doorstroming de leerlingen in de gelegenheid moeten worden gesteld in dit vak voor de tweede maal eindexamen te doen, zoals bijvoorbeeld degenen, die van het l.b.o. naar het m.b.o. overgaan. Het vak mag bij het m.b.o. een waardevol onderwijsvak genoemd worden en het vervolgonderwijs moet ook kunnen voortbouwen op het eraan voorafgaande onderwijs (blz. 8 advies W.E.M.), maar dit hoeft nog niet te betekenen, dat het daarbij wederom een eindexamenvak moet worden. Bovendien blijkt in het m.b.o., met name in het m.d.g.o. en het m.t.o., maatschappijleer goed geïntegreerd met andere vakken te worden aangeboden. Overigens kan maatschappijleer in het m.t.o. met zijn stage van een jaar in het bedrijfsleven een geheel andere functie en inhoud hebben dan bij andere vormen van voortgezet onderwijs. Kortom, voor de experimenteerfase verkiest de Raad boven het synchrone beleid van de c.b.n. een gedifferentieerd beleid naar schooltype en dat niet alleen naar de uitwerking van de themavelden per schoolsoort (blz. 5 c.b.n.). Examinering. Een ander algemeen aspect, dat een punt van zorg is voor de Raad, betreft de wijze van examineren van het vak maatschappijleer. De Raad constateert, dat u het voorstel van de werkgroep om het schoolonderzoek (s.o.) en het centraal schriftelijk examen (c.s.e.) als elkaar complementerend te beschouwen niet heeft overgenomen en er de voorkeur aan geeft om in navolging van de voorstellen uit de Examennota het gehele eindexamenprogramma in het s.o. aan de orde te stellen. Met deze gedachtengang sluit u aan bij een de laatste jaren in de a.v.o.-/v.w.o.- sector aanwezige trend, waarbij conform de Examennota, in het s.o. de totale examenstof aan bod komt en daarnaast bepaalde onderwerpen worden gereserveerd voor het c.s.e. Naar het oordeel van de Raad verdient het aanbeveling om zowel het voorstel ter zake van de W.E.M, als het in de c.b.n. voorgestane model in de experimenteerperiode te beproeven. Volgens laatstbedoeld model

4 -4- zal in het c.s.e. meer de nadruk worden gelegd op kennisaspecten en inzicht, voor zover deze functioneel zijn voor het vak, terwijl in het s.o. inzicht, vaardigheden en attitudes de volle aandacht zullen krijgen. In het andere model worden het s.o. en het c.s.e als elkaar complementerend beschouwd en zal aan themavelden, die niet in het c.s.e. aan de orde komen, in het s.o. aandacht worden geschonken. Hoewel de Raad het kan waarderen, dat het streven bestaat over de inhoud van het vak maatschappijleer tot overeenstemming te geraken, zijn de schoolspecifieke en de persoonlijke inbreng van de docent kenmerkend voor dit vak. Hoe denkt men de resultaten daarvan te examineren? Hoe wil men bijvoorbeeld imponderabilia als de democratische gezindheid van de leerling op objectieve wijze toetsen? Verder wordt, indien in projectvorm of anderszins schriftelijk wordt geëxamineerd, bij uitstek de taalvaardigheid van de leerlingen gemeten, hetgeen - hoezeer in dit verband van eminent belang - toch niet de belangrijkste vaardigheid is die maatschappijleer beoogt aan te leren. De vraag lijkt gerechtvaardigd, of men op objectieve wijze hetzij bij het s.o. hetzij bij het c.s.e. vaardigheden en attitudes kan toetsen waarbij zoveel mogelijk een onderzoek naar de taalvaardigheid wordt geëlimineerd. De Raad hoopt, dat het experiment aantoont, dat het mogelijk is volwaardig door middel van het c.s.e. te toetsen zonder in conflict te komen met de levensbeschouwelijke vrijheid van de scholen. Uit uw brief van 2 mei 1984 maakt de Raad op, dat u in verband met de levensbeschouwelijke problematiek hebt toegezegd de structuurcommissie maatschappijleer met een vertegenwoordiging uit de koepels uit te breiden. Zolang over inhoud en doelstellingen geen consensus Is uitgewerkt en het vak zelf als eigen vakgebied is erkend, mogen de problemen ter zake niet worden onderschat. Ook vraagt de Raad zich af, of het mogelijk en gewenst is inzicht, vaardigheden en attitudes in zgn. objectief scoorbare toetsen bij maatschappijleer in inhoudelijke zin machinaal te meten, zoals langzamerhand meer gemeen goed wordt. De Raad erop wijzend, dat allerlei verworvenheden hiermee niet aan bod komen, meent, dat hieromtrent in de c.b.n. meer duidelijkheid moet komen. Urentabel. Naar aanleiding van het voorstel van de werkgroep om voor alle leerlingen ten minste twee uur maatschappijleer verplicht te stellen, ook voor die schooltypen waarin dat thans nog nog niet het geval is, wijst de Raad erop, dat een urenverdeling zoals de werkgroep die voorstaat (blz. 35 van haar advies) met een aantal verplichte uren en een aantal extra uren ter voorbereiding op het facultatieve examen maatschappijleer schoolorganisatorisch problemen zal oproepen. Immers, als

5 -5- een school maatschappijleer als facultatief examenvak invoert, betekent dit dat er twee groepen leerlingen zullen zijn. In eerste instantie zullen deze groepen per week twee verplichte lesuren maatschappijleer volgen. Na verloop van tijd splitst één groep leerlingen zich af, die dit vak in haar examenpakket kiest en dientengevolge ten minste twee uur extra onderwijs met het oog op de benodigde verdieping zal moeten volgen. Voor kleine scholen is dit nauwelijks te realiseren en in het algemeen zal ' dit niet gunstig uitpakken. Het valt de Raad overigens op, dat u ten aanzien van het aantal benodigde "examenuren" volstaat met de opmerking, dat dit aantal uren vergelijkbaar moet zijn met dat van andere facultatieve eindexamenvakken. Hij stelt het op prijs als hieraan concrete inhoud wordt gegeven. Met het oog op het door de leerlingen samen te stellen vakkenpakket verdient het zijns inziens aanbeveling enkele verplichte uren maatschappijleer voor elke leerling (blz. 7 c.b.n.) in ieder geval voor dit keuzemoment te situeren. Verder verdient het aanbeveling bij een experiment als het onderhavige, dat kan leiden tot integrale invoering van maatschappijleer als facultatief examenvak, met een aantal varianten te experimenteren, zoals de mogelijkheid dit vak als achtste vak met een aparte vorm van examineren in te voeren. De c.b.n. (blz. 7) stelt, dat één van de wensen is, dat "in ieder geval het verplichte aantal uren niet in het laatste leerjaar wordt geplaatst". De Raad merkt op, dat hier bedoeld zal zijn "het totaal aantal verplichte uren voor elke leerling", daar maatschappijleer, die toch ook een voorbereiding geeft op de overgang van de school naar de maatschappij, om deze reden juist in de laatste leerjaren op het rooster wordt geplaatst. De c.b.n. (blz. 6) neemt het voorstel van de W.E.M. over, dat het examen maatschappijleer "voor alle schooltypen bestaat uit een SO en een CSE". De Raad wijst erop, dat het eindexamen volgens een C-programma bij het l.b.o. bestaat uit een schoolonderzoek en een centraal schriftelijk examen, indien de minister het laatste voor het betrokken vak heeft bepaald (zie het Besluit l.b.o./l.a.v.o.). Het eindexamen l.b.o. bestaat op grond van dit Besluit in alle overige gevallen echter uitsluitend uit een schoolonderzoek. De Raad vraagt zich af wat het verschil is tussen "verplichte uren" en "examenuren" (blz. 7 c.b.n.). Zijn de examenuren soms de uren, die uitgaan boven het minimum van 30 lesuren? Evaluatie. Een belangrijk punt bij de opzet van het project maatschappijleer vindt de Raad de evaluatie. De c.b.n. (blz. 8) stelt wel dat in 1990 een evaluatie gereed dient te zijn, maar de Raad dringt erop aan, dat bij het onderhavige experiment vanaf het begin een grondige evaluatie wordt ingebouwd. Mede met

6 het oog op de in 1990 eventueel te nemen beslissing, dat het experiment moet worden beëindigd (blz. 8 c.b.n.) legt de Raad er de nadruk op, dat het aantal scholen dat aan dit experiment deel kannemen beperkt moet blijven. De Raad is voorts zeer sterk gekant tegen uw voornemen scholen in een later stadium aan het onderhavige experiment te laten meedoen (blz. 9 c.b.n.). Het is bijna altijd onmogelijk om scholen die in verschillende stadia aan een experiment gaan deelnemen adequaat te begeleiden en tevens de resultaten daarvan op gelijkwaardige wijze te evalueren. De Raad wenst derhalve dit experiment te laten starten met een tegelijk beginnend, beperkt aantal scholen, opdat degelijk onderzoek en een grondige evaluatie plaatsvinden. Indien een dergelijk deugdelijk onderzoek en adequate begeleiding niet worden verricht en tussentijds allerlei andere scholen ook nog eens aan het experiment gaan deelnemen, bestaat de kans dat zeker in een tijd van bezuiniging zonder evaluatie dit vak op sluipende wijzeals eindexamenvak wordt ingevoerd, hetgeen voorkomen moet worden. Zonder extra middelen op schoolniveau behoeft het experiment overigens niet te worden opgezet. De tijdsduur tussen de aanvang van dit experiment (1 augustus 198 5) en het tijdstip waarop het eerste examen zal worden afgenomen (1987) (blz. 8 c.b.n.) acht de Raad veel te kort om een goed doordacht examenprogramma te kunnen ontwikkelen. De onderwerpen, die bij het eerste c.s.e. aan de orde komen, moeten reeds in 1985 bekend zijn, hetgeen moeilijk haalbaar is. De Raad geeft u verder in overweging de mogelijkheid te openen om zo nodig de experimenteerperiode te verlengen. Ten aanzien van de aspecten, waarover na afloop van het experiment gegevens beschikbaar moeten zijn (blz. 8 c.b.n.) merkt de Raad het volgende op. l De ' themavelden acht hij te ruim geformuleerd. De Raad is benieuwd naar de vertaling van de themavelden in examenprogramma's. Waarom ontbreekt bij de themavelden het begrip economie c.q. de economisch-politieke organisatie van de (Nederlandse) samenleving? 2 * De mogelijke invulling van de lessentabellen per schoolsoort hangt zijns inziens van allerlei toevallige factoren af, zoals de grootte van de school. Kleine scholen behoeven aan dit experiment niet te beginnen. De * omvang van het examenprogramma bepaalt het aantal "examenuren". Ten * aanzien van de reeds bestaande examenprogramma's merkt de Raad op, dat deze programma's voor zover de Raad kan overzien beslist verschillen van het voorgestelde experimentele programma. De c.b.n. (blz. 9) dient wat dit betreft scherper te worden geredigeerd. Afgezien van het vorenstaande wijst de Raad ten slotte erop, dat bij het beroepsonderwijs de inrichtings- en eindexamenbesluiten niet van facultatieve vakken, maar van keuzevakken sprake is.

7 -7- Conclusie. De Raad staat samenvattend niet afwijzend tegenover een experiment met maatschappijleer als facultatief eindexamenvak, zodra de inhoud en doelstellingen nader zijn omlijnd. Een dergelijk experiment ware op te zetten voor alle vormen van voortgezet onderwijs, met uitzondering van het m.b.o. Het aantal scholen zal zeer beperkt gehouden moeten worden, opdat de ondersteuning, begeleiding en evaluatie zo goed mogelijk tot hun recht kunnen komen. Sluipende Invoering ware te vermijden. Namens de Onderwijsraad, (prof. 9r. I.A. Diepenhorst, voorzitter), (mr. H. Drop, algemeen secretaris).